Әлемнің саяси картасында 1991 жылдың желтоқсан айында жаңа мемлекет– Қазақстан Республикасы пайда болды. Осылай жаңа мемлекеттің құрылысы басталды.
Қазіргі замандағы қазақстандықтарға ерекше мәдениеті, қабылдаудың ерекше рухы және өмірді танумен үлкен аумағы мұра ретінде берілді. Бостандықты сүю және дала айбынының осы рухы тарихтың қатал бетбұрысында жойылмады, тағдырына ауыр қиыншылықтар түскен бұрынғы ұрпақтар оны сақтай алды.
Әр ұрпақ өзінің тарихи міндетін орындады. ХIХ-ХХ ғасырлар аралығында ұлы Абай үлкен әлемге жол салды және Алаш Орда көрнектілердің ерен жүйріктерін оятты. Қазақтарға артта қалу ортасы мен тарихи ұмытып қалудан, көтерілуге мүмкіндік берген саяси қауым өз кезегінде халықтың өзін-өзі тануын көтере алды және идеяларды құрды. Қазақ қауымы ХХ ғасырдағы 30-40 жылдардағы жазушылар мен ойшылдардың тамаша ұрпақтарының жаршысы болды, олардың тырысуы ғасырлық қағидалардың бүлдіргіш жасыту, үстемдік тоталитаризм, аштық және соғыс шарттарында ұлтқа өзін сақтауға көмектесті. Соғыстан кейінгі ұрпақтар өнеркәсіпті көтеріп, тыңды игеріп қана қоймай, сонымен бірге білім және ғылым жүйесі дамуының берік іргетасын құрды. Қазақстандықтар инженерлер мен ғалымдар, құрылысшылар мен геологтар, металлургтар және дәрігерлер ұлты болды.
Тарих жаңа мемлекеттік басына ұлт Басшысы Нұрсұлтан Назарбаевты қойып,осы жаңа мемлекеттің құрылу тағдырын қазіргі замандағы ұрпаққа сеніп тапсырды. Әлеуметтік-саяси және экономикалық даму үрдістерін болжай алу икемділігі, оған мемлекеттің қазіргі замандағы моделін құруға мүмкіндік берген шарты болды.
1990 жылдың сәуір айында Қазақ КСР Президенті болған күннен бастап, Нұрсұлтан Назарбаев республика және оның азаматтары үшін жауапкершіліктің үлкен ауыртпалығын өзіне алды. Саяси дамудың ұлттық мүдделерін және әлемдік үрдістерді есепке алатын, мемлекеттік қызмет пен саяси ойлауы қазақстандық басшысы мемлекеттің моделін құруға мүмкіндік берді.
Тұрақты және үмітті даму үшін Қазақстан курспен анықталу керек еді. Барлық қазақстандықтардың гүлденуі, қауіпсіздігі мен әл-ауқатын жақсартуға бағытталған «Қазақстан -2030» президенттік Стратегиясы Стратегиялық жоспарлар мен бағдарламалар арасында орталық орынға ие болды.
Қазақстан Республикасының өткен жолын саралай отырып, осы шағын тарихи уақыт арасында экономикалық және саяси өзгерістерін өткізуіне байланысты аса маңызды мәселелерді шешті, нарықтық экономикасымен демократиялық мемлекетті құрастыру жолына маңызды жетістіктерге жете алды. Дұрыс анықталған басымдылықтар, үйлестірілген ішкі және сыртқы саясат, сонымен қатар қойған мақсаттарға жету тәртібі осыған көмек ретінде болды.
Мемлекеттілік моделдерін құрастыру қазақстандық жолы экономикалық өзгерістерден басталды. Бағаны ырықтандыру, ұлттық валютаны енгізу, банк жүйесін құру, мемлекеттік меншікті жекешелендіру, шағын және орта бизнестің дамуы, нарықтық қатынастарға ауысу Қазақстанның болашақта гүлденудің іргетасы болып табылды.
Барлық тәуелсіздік тарихы бойында ел өз алдында Азияның Батыс және оңтүстік-шығыс елдеріндегі болған нақты өзгерістерді көрді. Осылай, Оңтүсітк Кореяда ЖІӨ егеменді дамудың алғашқы 20 жыл ішінде халық үшін 3 есе өсті, Малайзияда – 2 есе, Сингапурда – 4 есе, Венгрияда – 5 есе, Польшада - 4 есе өсті. Қазақстан тәуіелсіздігінің 20 жылына бұл көрсеткіш 16 есе өсті.
2003 жылда қабылданған 2003-2015 жылдарға индустриялық-инновациялық даму Стратегиясы экномиканың әртараптандыруына курстың басы болды. 2010 жылдан бастап жеделдетілген инновациялық индустрияландыру кезеңі басталды. Егер 90-шы жылдары өнеркәсіп өнімінің көлемі 0,2 млрд. теңге болса, ал қазір 12 трлн. теңгеге жетті.
Өнеркәсіппен әзірленетін дайын өнім әлемдік нарықта өзінің танушылығын тапқаны индустриялық саясаттың нәтижесі болып табылды. Индустрияландыру бағдарламасының арқасында 2009-2010 жылдары ғана үшін пайдалануға 350-ден артық әр түрлі өнімдер енгізілді. Елде жүз мыңдай білікті индустриялық жұмыс орындары құрылды.
Еуропа мен Азия арасында стратегиялық орынды алатын тиімді транзиттік күш-қуатқа ие болған ел осы факторды жақсы пайдаланды. Республика «Батыс Еуропа – Батыс Қытай» транзиттік дәліз жобасын белсенді жүзеге асыруда. 2011 жылға 2700 транзиттік дәлізден 1000 шақырымнан астам құрылды . Жол құрылысында он мың адамдай жұмыс істеді.
Әзірленген және жүзеге асырылатын индустриялық «Жол картасы» бір жарым мыңнан астам темір жолдарын салуға мүмкіндік берді, 40 мың километрден астам автомобиль жолдарын салуға және жөндеуге мүмкіндік берді. Транзиттік күш-қуатты бірнеше есеге ұлғайта отырып, жол, темір жол станцияларын құруы мыңдаған адамдарға жұмыс берді.
Ауыл шаруашылықтың жалпы өнім көлемі 2001-2011 жылдары ішінде 4 есеге өсті. Егер 1990 жылда Қазақстан басқа елдерге еш нәрсені экспорттамаса, 2012 жылда қазақстандық экспорт 92 млрд долларды құрды.
Қиын аралықтардан атап өткеннен кейін, Қазақстан экономикалық коллапстан өте алды, ғаламдық әлемге біріктірілген, нәтижелі экномиканы құра алды. Бүгінгі күні көрсеткіштер реті бойынша еліміз әлемдегі бірінші жүз елдеріне кірді. Қазақстан Әлемдік банктен Doing Business тізімінде, Әлемдік экономикалық форумынан The Global Competitiveness Index рейтингісінде, БҰҰ адамгершілік даму Индексінде жиі көрінеді. Еліміз Fitch Ratings, Moody’s и Standard & Poor’s есеп беруінің «қыдырмасы» болды. 2012 жылы Давос Әлемдік экономикалық форумының (Швейцария) бәсекелесе алатын халықаралық рейтингі Қазақстанды 21 позициясына көтерді. Осы рейтинг бойынша Қазақстан беделді 51-ші орынды алды.
Қазақстанда экономика дамуының либералдық моделімен қатар, демократиялық саяси жүйесінің моделі құрылды. Конституцияны қабылдауымен бірге қазақстандық қоғамының материалдық және рухани өмірін жетілдірудің қойылған стратегиялық мақсаттар мен міндеттерді іске асыруға мүмкіндік беретін егеменді мемлекеттің саяси-құқықтық негіздері салынды, қоғам және мемлекет ұйымының маңызды принциптері мен негіздері бекітілді.
Елімізде президент институты, парламентшілік институты, сонымен қатар көппартиялық жүйе, азаматтық қоғам мен жергілікті өзін өзі басқару институттары құрылды. Қазір республикамызда 5 мыңнан астам ҒӨҰ жұмыс істеуде, 2,7 мыңдай БАҚ шығады.
Тәуелсіздік жылдары ішінде республикада құқық қорғау жүйелерін құрылуы кезең бойынша жүрді, бұл 2009-2011 жылдары үшін әлемдік жемқорлыққа қарсы рейтингте өз көрсеткіштерін 45 позицияға жақсартуға мүмкіндік берді. Сол уақытта бұл көрсеткіш ТМД-дағы ең жақсы нәтиже болды.
Маңызды нәтижелер ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету аясында алынды. Соғысқа жарамды Қарулы күштер құрылды, құқық тәртібін қорғау органдары және елдің ұлттық қауіпсіздігін қорғау органдары құрылды.
Қазақстан мемлекеттік шекараны заңды түрде дайындау және делимитациялау бойынша сұрақтарын шешті, өз аумағанының барлық периметрі бойынша көршілік аймағын құрды. Мемлекеттің салыстыра тексерілген халықаралық саясаттың арқасында және Қазақстанның Бірінші Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың жеке беделі мен күш салу арқасында шекараны демаркациялау мүмкін болды.
Қауіпсіздік және ынтымақтастық бойынша ғаламдық және аймақтық халықаралық ұйымдарға Республика белсенді түрде қатысады, әлемнің жетекші елдерімен стратегиялық серіктестіктің үйлесімді қатынасты құрайды. Ғаламдық және аймақтық қауіпсіздікті нығайтуға салмақты салымы Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шараларының Кеңесі Қазақстанның бастамасы бойынша құру болап табылады.
Республиканың көп векторлық сыртқы саясаты өзінің тиімділігін дәлелдеді. Алыс және жақын шетел мемлекеттерімен, әлемдік қаржылық институттарымен тең құқылы және өзара тиімді серіктестік жөнделді, Қазақстанның аймақтық және аймақ аралық байланыстар тереңдетіледі. Өркениет арасында келіссөздер процесінде байланыстырып тұратын буын болатын Республика Батыс және Ислам әлемі арасындағы диалогты белсенді көтермелейді.
Алима Ауанасова –тарихи ғылымының докторы, профессор, ҚР БҒМ ҒҚ мемлекет тарихы институтының басты ғылыми қызметкері.
Арман Сүлейменов – ҚР БҒМ ҒҚ мемлекет тарихы институтының аға ғылыми қызметкері
Мақала 2013 жылдың 12 желтоқсанда «Кешкі Астана» газетінде жарияланған
Материал ҚР БҒМ ҒҚ мемлекет тарихы институтымен ұсынылды
