Күллі түркінің түп отаны атанған Алтай тауы талай аңызға арқау болды. Алтай – адамзат тіршілігінің бастау алған жері. Төрт пұшпағында Қазақстан, Ресей, Қытай және Моңғолия сияқты ірі төрт ел иелік еткен Алтай тауының қазынасы көп-ақ. Өткен тарихтың көмбеге айналған көп сыры да да осы Алтайда.
Көне дәуір тарихшысы Геродот жазбаларында сақтардың шығыстағы мекені ретінде Алтай – Алтынтағ айтылады. Тарих төрінен орын алған ғұндар да Алтай тауын мекендесе, кейіннен бұл өлкенің даңқын сақтар мен ғұндардың мұрагері – түркілер барынша әйгіледі. Кенге де, шежіреге де бай Алтай туралы әпсаналар күні бүгінге дейін толастаған емес.
Таулы Алтай өлкесінің Үкөк таулы үстірті көне сақ мәдениетіне тән археологиялық ескерткіштерімен тарихқа мәлім. Бұл мекен кезінде Шығыс Қазақстан облысына қарасты Катонқарағай ауданының аумағына кірген, кейіннен Ресейлік Алтай территориясына есептелді. Тілдік зерттеулерге назар аударсақ, «үкөк» дегеннің мағынасы «сандық» дегенге келеді, қырғыз тілінде «таулы үстірт», «қырат» деген мағынаны берсе, моңғол тілінде «ухэг» – сүйірленіп келетін құзар шың немесе асқар тау мағынасында. Алтай халықтары тілінен аударғанда «көкті (аспанды) тыңда» деген мағынаға келеді. Көне түркі тілінде айдың атын білдіреді.
1993 жылы ресейлік академик В. Молодин және тарихшы ғалым Н. Полосьмактың жетекшілігімен Сібір археологтары Қошағаш ауданының аумағына кіретін таулы үстірттегі сақ қорғандарының бірінен әйел мүрдесін тапқанын білеміз. Бұл археологиялық жәдігердің табылуы ХХ ғасыр соңындағы ірі жаңалық болып есептелді. Ғалымдардың болжауынша, құнды артефакт қола дәуірінің Пазырық мәдениетіне жатады. Бұл, шамамен, біздің заманымызға дейінгі ІІІ-ІІ ғасырларға тән. Бойы 1 метр 70 см, терісі ақ, үстінде жұқа жібектен тігілген киім, бас киімі өрнектеліп, алтынмен апталған, белінде жалпақ қызыл белдік, қолында самырсын таяқша бар, жиырма бестер шамасындағы жас қыздың қасына жирен түсті алты ат жерленген. Обаның тоналуы себепті ат әбзелдері, әшекей бұйымдар жоғалған. Жылқыны қоса жерлеу дәстүрі сақ мәдениетіне тән екенін Берел қорымынан табылған қазбалардан білеміз. Мумия еш бүлінбей сақталған. Қазбадан табылған мумияға «Алтай ханшайымы» немесе «Үкөк ханшайымы», «Очы бала» деген ат берілді. Жергілікті тұрғындар бұл жерді «Ақ қатын» деп атап келген.
Бағзы мифтік баяндарды еске алсақ, Алтай тауындағы алтын қазынаның қорғаушысы құс мүсінді, әйел басты грифон болып бейнеленеді. Обадан табылған мумия атрибуттарының ішінде барлығы да назар аударарлық. Қызыл белдік – жауынгерлік рухты айғақтайтын белгі, мәртебесі биік адамдар таққан. Самырсын таяқша мифтік танымға сәйкес ерекше қасиетке ие, тылсым күш иелеріне тән сипат. Қыз денесінде сол жақ иығынан қолына қарай ұзыннан салынған сакральді грифон бейнеленген татуировка бар.
Грифон – мифологиялық қанатты тіршілік иесі, денесі арыстан, басы бүркіт, кейде құс мүсінді, адам басты болып бейнеленеді. Өткір тырнақтары, аппақ кейде алтын қанаттары бар делінеді. Грифон, сондай-ақ қайшылықты тіршілік иесі, бір уақытта аспан мен жерді, ізгілік пен зұлымдықты тұтастырады, екі стихияға – жер мен ауаға үстемдікті ишаралайды. Олар қымбат қазынаны, алтын көмбелерді қорушы қызметін атқарады. Алтай алтынының қорушысы – осындай грифондар. Ерекшелігі – олар құс мүсінді, әйел басты болып бейнелетіні. Сақтар дәуіріне тән әшекей бұйымдарда құс бейнесінің жиі кездесетінін археолог ғалымдар өз сараптамаларымен дәйектейді. Осы жерде қанатты грифонның ғұндық, яки түркілік түрі ретінде қанатты бөріні айтуға болады. Қытай жазба шежірелерінде келтірілетін жаралы бала мен бөрі-ана туралы мифтік мотив ғұндардың өздерін бөріден тараймыз деген баянының негізіне мегзейді [1, 65-66]. Тәңірі бөрісі, жазушы Ә. Сарайдың түсіндіруінше, ұшатын қанатты бөрі. Оның бұл белгісі «Оғыз-наме» эпосында «бірде мұзарт таудың мұнарлы биігінен, екіншіде ала-шола бұлттың арасынан елес беруінен» көрінеді [2, 25]. Антропоморфты бейнелердің міндетті түрде қанатты болып келуі көшпелілер қиялының еркіндігін, кеңістікті емін-еркін кезуші екендігінің де ишарасы. Көк бөрісі, яғни қанатты бөрі-ана – бір тайпаның қасиетті анасы болып саналады.
Бөрі-ана тотемін матриархат дәуірімен байланыстыруға толық негіз бар.
Т. Жұртбай келтірген аңыз деректеріне сүйенсек, айдалада жалғыз, жаралы қалыпта дәрменсіз жатқан балаға бөлтіріктерінен айырылған ана-бөрі жолығып, оны емізеді. Сөйтіп бала бөрі-анаға бауыр басып, кейіннен көк бөрі түркі жұртының сыйынар аруағына айналады [3, 34-35]. Тағы бір аңызда Көкбөрі (бөрі-ана аман алып қалған ұл) ұрпақтарының бірі қырғын кезінде ақ қазға айналып, ұшып кетеді [3, 35]. Жоғарыда айтылған «қанатты бөрі» туралы баян бөрі-ананың сүтімен қоректенген Көкбөрі ұрпағының қазға айналуымен үндеседі.
Алтайдың Моңғол территориясына қарайтын бөлігіндегі Бөгеті сынтасында қасқырды еміп тұрған баланың бедері бар. Бұл Түркі қағанаты дәуірінен қалған белгі деп болжайды ғалымдар. Енді Рим қаласының іргетасының қалануы туралы мифті еске алайықшы. Бұл қаланың аты да, салынуы да бірінші патшасы саналатын Ромулмен байланыстырылады. Егіз туған Ромул мен Ремді немере ағалары Амулий Тибр өзеніне тастағанда ғайыптан құтқарылып, екеуін ұрғашы қасқыр асырайды. Осы мифтік мотив өнер нысанына арқау болды. Римде қасқыр емізіп тұрған екі баланың ескерткіші бар. Байқап қарасақ, бұл екі жәдігерліктің арасындағы байланыс анық көрінеді. Бөрі-ана тотемінің Алтай өлкесі мен Рим қаласында осындай құнды мұра – ескерткіш-белгілер арқылы көрінуін көшпелілер тіршілігімен байланыста қарау керек сияқты.
Қанатты бөрі символикасының бастауы осы бөрі-анаға тіреледі.
Грифон бейнесі біздің есімізге әлем мифологиясындағы осы тектес тіршілік иелері туралы мотивтерді түсіреді. Софоклдің «Эдип патша» трагедиясының өзегіне алынған ежелгі гректердің Эдип туралы мифтік баянындағы бір персонаж – сфинкс деп аталады да, ол былай сипатталады: «Оның басы әйел, денесі арыстан, арыстандікіндей табаны өткір тырнақты, ерекше үлкен қанаттары бар» [4]. Осы құбыжық тектес антропоморфты тіршілік иесі қалаға кіре берістегі жартаста отырып алып, өткен-кеткен жолаушыға жұмбақ айтып, оның шешуін табуды талап етеді. Жұмбақты шеше алмаған жандарды жартастан төмен қарай лақтырып жібереді. Сөйтіп бірде-бір жолаушы тірі қалмаған екен.
Тағдырынан қашқан Эдип бір күні осы қалаға жетеді. Қаңғып жүріп өлгенше, осы құбыжықтың қолынан өлейін деп ойлаған ол Сфинкстің жұмбағын тыңдамаққа тәуекел етеді. Сфинкстің жұмбағы: «Таңертең төрт аяқпен, түсте екі аяқпен, кешке үш аяқпен жүретін, аяғы көбейген сайын күші азаятын тіршілік иесі». Эдип бұл жұмбақтың шешуін оңай табады. «Жұмбағың мүлде оңай. Ол – адам. Адам баласы дүниеге келгенде өмірге басар алғашқы қадамын еңбектеп бастайды, сосын жігерлі шағында екі аяқпен тік жүреді, қартайған шағында қолына таяқ ұстайды», – дейді. Өз жұмбағының шешуін естіген Сфинкс жартастан құлап өледі. Өйткені шарт солай: жұмбақ шешілмесе, оны шеше алмаған адам, шешілсе, сол жұмбақты айтушы Сфинкс өлуі керек. Әйел табиғатты Сфинкс осы әрекетімен өз тағдырына нүкте қояды. Әйел үстемдігінің күйреуі гректік бір миф баянында осылайша тұспалданады.
Қалай болғанда да Сфинкс тылсым күшке ие болған. Оның қолынан қаншама адам ажал құшқан. Бір кездері ерекше күш пен биліктің иесі болған сфинкс-грифондар кейінгі дәуірлерде қасиетті әйел-тәуіптердің яки бақсылардың желеп-жебеушісіне айналғанына аңыз-әпсаналар куәлік етеді.
Бұл тұста ғылымда айтылып жүрген философиялық байламдармен бірге тағы бір ишаралы мәнге назар аударсақ, жұмбақ айтушы Сфинкс – әйел басты, яғни ол әйел жынысты. Ол, өзінің сыртқы бейнесіндегідей, арыстандай айбатты да қайратты, құстай ұшқыр да еркін, әрі жыртқыш. Көк пен жердің ең күшті жаратылыстарына тән сипаттарды өз бойына жинақтаған антропоморфты тіршілік иесі. Әйел үстемдігі (матриархат) дәуірінде ұнамды сипат иеленген билеуші әйел, еркек үстемдігі (патриархат) орнай бастағанда үрейлі құбыжық бейнесінде көрінеді. Оған әлем халықтары фольклорындағы Жалмауыз кемпір образы мысал. Жер қайысқан қалың қолға тайсалмай қарсы шығатын ертегінің батырлары Жалмауыз кемпірден тайсақтайды. Оны жеңіп шығатын ердің ері ғана. Фольклортанушы С. Қасқабасов жалмауыздың «дүниедегі барлық жамандықтың өкілі» болып саналатын бұндай сипаттарын «екінші дәрежелі құбылыстар, патриархаттың туындысы» [5, 73] деп түсіндіреді. Жалмауыз – Ілкі ана образы екендігіне тоқталып, аналық рудың ежелгі ғұрып-салтында «аналық рудың көсеміне құдайлық сипат таңатынын», сөйтіп «көсем әйелді Жер-анаға балайтынын» айтады [бұл да сонда: 5, 73]. «Жер-Ана» туралы мотивтер мифтік дүниетанымнан бастау алып, көркемдік танымда жалғасын тапқанына көп мысалдар бар. «Жер-Ана» архетипі қалыптасқан дәстүрлі поэтикалық образ ретінде адамзат санасынан орын алған.
Билеуші әйел – жай адам емес, ол тылсым күшке ие. Ол – тайпадағы ерекше құрметті адам әрі тәуіпшілдік, емшілік, көріпкелдік, болжағыштық қасиеті бар. Эдипке жұмбақ айтатын Сфинкс те осындай сипатымен ерекшеленеді. Оның портреттік бейнесі терең символдық мәнді аңғартады. Барынша құбыжықтық кейіпке енген Сфинкстің де, Жалмауыз кемпірдің де мифологиялық прототипі – әмірші матриарх-тұлға. Бұндай бейнелер өздерінің эволюциялық даму жолында ұнамды қаһарманнан ұнамсыз кейіпкерге дейін құлдырады. Себеп – қоғамдық-әлеуметтік даму заңдылығы. Әйел үстемдігін құлатып, еркек үстемдігін орнату кезеңінде қым-қиғаш тартыс болып, ұлы шайқас жүргені ақиқат. Бір кезде тайпаның қамқоршысы, құрметтісі болған әйел билеушілер өз еркімен билігі мен үстемдігін бере қоймайды. Шумерлер мифологиясындағы дүниені алып жатқан шексіз-шетсіз мұхитта емін-еркін жүзіп жүрген Тиамат атты әйел құбыжықты еске алайықшы. Оған қарсы келіп, соғыс ашудан бәрі қорқады. Тек Мардук атты қаһарман Тиаматпен шешуші шайқасқа шығып, көзін жояды. Мардуктың Тиаматты өлтіріп, оның денесінен аспан мен жерді жаратуы – матриархат дәуірінің аяқталып, патриархат дәуірінің басталуын білдіреді. Әлем бей-берекет қалыптан реттілікке келді, бәрі орындарын тапты делінеді. Қазақтың «Құла мерген» атты көне эпосында Жалмауыз Құла мергенді қуғынға салады. «Алтын сақа» ертегісінде байды қорқытып, баласын өзіне беруге мәжбүрлейді. «Ер Төстік» эпосында Төстіктің (бұл ертегіде ол әлсіреген, өйткені Бекторының бұйрығын орындаушы) соңына түседі. Бұл фольклорлық мұраларда жағымсыз кейіпкер ретінде әрекет ететін жалмауыз (кейінірек мыстан кемпір) жоғарыда айтылған матриарх-көсемнің, ілкі-ананың трансформацияға ұшыраған түрі. Әу баста әмірші әйел болып, сан салалы қызметімен дараланатын тұлға кейіннен Жалмауыз кемпірге, одан мыстан кемпірге айналып, протагонист қаһарманнан антагонист кейіпкерге дейін төмендетілді.
Матриарх бейнелердің мифтік прототипі ретінде ежелгі дүние мифтеріндегі әйел құдайларды айтамыз. Жаратылыстың басталуы туралы баяндарда әйел жынысты тіршілік иелері ерекше роль атқарады. Жер ғаламшары сол әйел табиғатты болмысымен танылады. Грек мифтерінде Гея, шумерлерде Ки, түркілерде Ұмай, қытайлардағы Инь – жердің «адамданған» бейнесі. Хтоникалық мифология дәуірі, ғалымдардың болжамынша, есте жоқ арғы дәуірлерден басталып, б.з.д. ІІ ғасырда аяқталады. Бұл – әйел үстемдігі дәуірі болғандықтан, Ұлы Құдай-Анаға сыйыну басым болды. Сол себепті де мысырлық Тефнут, гректік Гея, римдік Теллур сияқты культтер туындады. Жер табиғатты мұндай кейіпкерлер аспанға ұшу қабілетіне де ие деп танылды.
Күллі жаратылыстың мифологиялануы – бағзы дүниетанымға тікелей байланысты. Тіршіліктің бір бастауы ретінде күші, айласы мен ақылы, ептілігі мен қырағылығы арқасында әмір беруге, билік айтуға белсене араласқаны осы көне танымдағы әйел әміршілер бейнесінен айқын аңғарылады. Көсем әйел культі оның іс-әрекеті мен қызметінің түрлі сипатта болуымен де байланысты болды. Ол – рудың күллі құқығын қоғаумен бірге, керемет қасиеттерге ие, сондықтан да адамға зиян жасайтын көзге көрінбейтін тіршілік иелерімен де айқасқа түсе алатын жан. Әйел-шамандардың пайда болуын фольклортанушы ғалымдар осылай түсіндіреді. Шаман әйелдер матриархат дәуірімен бірге «құрып» кеткен жоқ. Патриархат дәуірінде де олар ықпалды іс-әрекеттермен айналысып, қожайын еркектерге, ханның әйелдеріне тылсым күштер көмегімен, айласымен жәрдем еткені туралы мотивтер баршылық. Ш. Уәлиханов олар туралы «Жыны бар әйелдер елті деп аталады. Бұлар да бақсылар» [6, 183] – деп жазған болатын.
Алтай тауының Үкөк үстірті мәңгі мекеніне айналған ханшайым сол көне дәуірлердегі матриарх-тұлғаны пір тұтушы, өзін солардың заңды мұрагері санаған жан екеніне бірнеше дәлел келтіруге болады. Ол дәлелдердің бастысы – ханшайым денесіне салынған татуировкадағы мифтік грифон бейнесі. Қазынаны қорушы ретіндегі грифон адамзат баласы үшін ең қымбат – ошақтың қорғаушысы. Алтын қазына символының астары осыған саяды. Алтай – көне түркілердің алтын ошағы десек, оның қорғаушысы әйел басты, құс мүсінді грифон болуының мәні осында болса керек. Ошағын қорғаған әйел-ана мен қонысындағы қымбат қазынаны қорыған грифондар арасындағы байланысты көркем символика тұрғысынан түсіндіруге болады. Символдың пайда болуының өзін баяғы танымнан туындаған салт-ғұрыппен, сөз магиясына деген сеніммен, солардан бастау алатын ырым-тыйымдармен байланысты деп қараймыз. Тура айтпай, астарлап, тұспалдап, ишаралап жеткізу мақсатында түрлі символдар жүйесі қалыптасқаны белгілі.
Үкөк ханшайымының қолындағы самырсын таяқша да маңызды атрибут. Аса таяқ – жер кіндігінде өсетін өмір ағашының бір бөлшегі. Әулие жандар, друидтер, бақсылар туралы мотивтердің тұрақты атрибуты – олардың қолдарына ұстаған аса таяқтары. Таяқшаны қолына ұстаған көне дәуір аруының тылсым табиғатын құпия күштерге ықпал ете алатын сиқыршы, тәуіп, бақсы сияқты хикаят кейіпкерлерімен байланыстыруға болады. Үш әлемге – өткен шақ, осы уақыт және болашаққа – тиесілі болатын алып бәйтеректің кішкентай бөлшегін ұстаған жан тірілер әлемі мен марқұмдар дүниесін байланыстырушы. Яғни, ол екі дүниеге де тән адам. Самырсын – қысы-жазы жасыл болып тұратын ағаш, тұрақтылықтың, мәңгіліктің, беріктіктің символы.
Жас арудың беліндегі қызыл белдік те оның мәртебесі биік, рухы асқақ адам болғанының белгісі.
Үкөк ханшайымына берілген тағы бір атау – «Очы бала». Очы бала – Алтай эпосының бас кейіпкері, ержүрек әйел. Эпос Таулы Алтай халықтарының жыршысы Алексей Калкиннің айтуымен алғаш рет 1951 жылы жарық көрген [7]. Үкөк үстіртінен табылған мумияның дәл осы эпос кейіпкері екеніне алтайлықтар барынша сенеді.
Очы бала – Қатын-ханшайымның бейнесі жырда ержүрек, елін қорғау жолында жауымен тайсалмай шайқасқан батыр ретінде көрінеді. Алтайды мекен еткен жергілікті тұрғында күндердің бір күнінде жаудың қыспағына түседі. Қан-тағды-бидің жаужүрек әскерімен шайқасқа түскен Очи бала Қан-тағды-бидің баласы Ақ-далының өлтіреді. Алайда Қан-Тағды-Би баласын тірілтіп алады да, қайта соғысқа шығады. Очы бала енді Қан-тағды-Бидің күш-қуатының құпиясын ашу үшін жаудың ұясына бет алады. Бұл жолда оған неше түрлі мифтік тіршілік иелері кездеседі. Өлілер патшалығының әміршісі Иерліктің (Жерлік) елшісі – көк бұқамен шайқасуына тура келеді. Астына мінген аты Очы-Дереннің кеңесімен бүркітке айналып, көк бұқаны жеңеді. Өзінің ақылы мен зеректігінің, табандылығының арқасында ақырында Қан-тағды-Бидің құпиясын ашады. Оның күшінің құпиясы – алтын сандыққа жасырылған тоғыз қырлы көк тас екен. Очи бала көк тасқа иелік етіп, жауын жеңеді. Сөйтіп өзінің елі мен жерін жаудан қорғап қалады. Бір әпсанада Очы бала айға, мінген аты Очы-Дерен Үркер жұлдызына айналып, аспанға көтеріліп кетеді.
«Очы бала» жырында бас қаһарман Очы бала өзінің шыққан тегін мифологиялық таным аясында түсіндіреді. «Әкем – қалың қарағаймен көмкерілген таулы орман. Шешем – тік жартас» дейді. Жыр тілінде былайша баяндалады:
Қара тайка (ны) атам теген / Қара орманды әкем деген,
Кату jарды энем теген / Қату жарды анам деген,
Пажын пилер кааны jок, / Басын иер қағаны жоқ,
Пашкаратын пашсызы jок / Басқаратын басшысы жоқ,
Эки ле түнгей эмди пойлу / Бірдей екі ерекше қыз
Эмди мында jуртай парган / Баяғыдан тірлік кешкен [8, 86].
Ағайынды екі қыздың үлкені – Очира Мандьи көріпкелдік қасиетке ие еді делінеді. Очира Мандьи шаруашылықты басқарып, жұртқа ие болса, Очы бала әпкесінің ісіне араласпай, аң аулаумен айналысады. Ол ерекше батыл, асқақ әрі еркіндікті сүйетін жан еді... Эпос баянында Очы бала осылай суреттеледі:
«Алтай халықтары мифінде Очы бала – Ақ ханым – Мұз ханшайым – жер кіндігінде, жер асты әлемінің қақпасында күзетте тұр. Ол жер үсті тұрғындарын үрейлендіріп, тіршілік үйлесімін бұзушы зұлым күштерді жер астынан шығармайды. Ақ ханым – Әлемнің жаралуы мен мәңгілік өмір құпиясын сақтаушы жан. Бар болғаны жиырма бес жасында тыныштық пен үйлесімді қорғау үшін, жер асты патшалығындағы зұлым күштерді жер үстіне шығармау үшін бұл өмірден тастап кеткен». Яғни, мифтік мотивтерде кездесетін екі дүние қақпасында тұрған «не өлі емес, не тірі емес» қаһарман. Мұндай қаһармандардың бірі – түркі жұртының Қорқыт атасы.
Бұл ханшайымның мүрдесі қазылып алынғаннан кейін жергілікті тұрғындар түрлі жайсыз құбылыстардың көбейіп кеткенін, сол себепті де оны қайта жерлеу керектігін өтініп, жоғары ұйымдарға хат жолдаған. Өлілер мен тірілер шекарасында тұрған Ханшайымның құпиясы көп, оның тылсым күштерді өзіне бағындырған әулиелігі бар, сонымен қатар ханшайымның сондай ғажап күшке ие сіңілісі бар, ол да осы Алтай үстірттерінің бірінде жатыр деген ел аузындағы аңыздың тамыры бағзы дәуірлерге, мифтік танымға барып тіреледі.
Қорыта айтқанда, Үкөк ханшайымының жабдықтары да, денесіндегі сурет те оның жас та болса қоғамда ерекше орны бар әйел болғанын айғақтай түседі. Арғы ғұн, сақ дәуірінен бастау алып, түркілік дәуірге ұласқан рухани мәдениетіміз бен қоғамдық қарым-қатынаста әйел-айымдардың алатын ерекше орны болғанына тарихи жазбалар да, ел жадында жатталған аңыздар да дәлел бола алады. Археологиялық қазбадан табылған құнды жәдігерліктер де – маңызды артефактілер. Атта еркін отырып, майдан алаңында ерлерден кем шайқаспаған, белгілі бір кезеңдерде рулы елге қорған болған аруларға деген ерекше құрмет Үкөк ханшайымының салтанатты жерленуінен анық көрінеді.
Жирен тұлпарды тізгіндеп, жібектен көйлек, алтынмен апталған сәукеле киген, самырсын таяқшасын қолына алып, қауымына зиянын тигізетін күштермен арпалысқан асылзада айымның нақты кім екенін біз анық білмейміз. Білеріміз – жай адам болмағаны. Тайпаның құрметті айымы жаратылыс сырына терең бойлаған таңғажайып болмысымен өзгелерді өзіне тәнті еткен болар. Даудан, жаудан, түрлі ауру-сырқау, зиянкес күштерден қорғаған болар. Жамандық атаулымен арпалысқан Ізгіліктің иесі болар. Сондықтан да жырдың, аңыздың кейіпкеріне айналып, осыншама құрметке ие болған.
Очы бала қадын... Алтай аруы... Үкөк ханшайымы... Осы атауларды иеленген ғажап тағдыр иесі ұрпақтар санасын рух болып оятып, ата-баба қонысын аңыз болып кезуде. Біз артефактіге сүйене отырып, аңыздың астарынан шындықты аршып алуға талпынамыз.
Ақ пен қараның, ізгілік пен зұлымдықтың тіршілік кеңістігіндегі бітпес шайқасының бір үзігі көркемделіп, тұспалданып фольклорлық мұраға арқау болса, сол фольклордың дерегі ретінде көмбеден құнды қазыналар табылуда. Біз енді аңыз бен әпсанаға айналған оқиғаларды қалайша қиялдан ғана туған дей аламыз?!
Археологиялық қазбалардан табылған Есіктегі Алтын Адам, Үкөк ханшайымы, Үржар айымы, Бозоқ аруы туралы фольклор үлгілерін анықтау, сөйтіп фольклор мен шындық арақатынасын ғылыми пайымдау рухымызды оятып, руханиятымызды тани түсу үшін өте қажет деп білеміз...
Жанат АЙМҰХАМБЕТ, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Әдебиеттер:
1. Қазақстан тарихы туралы қытай деректемелері. Алматы: Дайк-пресс, 2006. – 480 б.
2. Сарай Ә. Көк түріктері. Алматы: «Мерекенің баспалар үйі» ЖШС, Mereke baspasy, 2014. – 688 б.
3. Жұртбаев Т. Дулыға. Т. 2. Алматы: Жалын, 1994. – 384 б.
5. Қасқабасов С. Таңдамалы. Т.4. Фольклор иірімдері. Астана: Фолиант, 2015. – 328 б.
6. Уәлиханов Ш. Көп томдық шығармалар жинағы. 1 том / 2-басылым. Алматы: «Толағай групп», 2010. – 376 бет.
7. Калкин А.Г. Очы-Бала (Сказки): алтай чорчоктор. – Горно-Алтайск: Горно-Алт. обл. нац. изд-во, 1951. – 36 с.
8. Алтайские героические сказания «Очи-Бала». «Кан-Алтын». Новосибирск, 1997. – 668 с; Ермоленко Л. Н. Об огненной природе эпической ярости//Археология Южной Сибири. Новосибирск. 2003. С. 67-71; Ямаева Е.Е. Алтайская духовная культура. Миф.-Эпос. Ритуал. ГАИГИ - Горно-Алтайск, 1998. – 168 с.
