Ұлы Отан соғысы (1941–1945) – адамзат тарихындағы ең қанды қырғындардың бірі. Бұл соғыста Кеңес Одағының жеңіске жетуіне Қазақстанның қосқан үлесі зор болды. Майдандағы жауынгерлермен қатар, тылда еңбек еткен әйелдер, қарттар және балалар да Жеңісті жақындатуға елеулі үлес қосты.
Балалардың тылдағы еңбегі
Соғыс басталғанда ер-азаматтардың көбі майданға аттанды. Ауылдарда еңбек күші тапшы болды, сондықтан балалар ерте есейіп, ауыр жұмыстарға араласты. Олар колхоздарда, зауыттарда және басқа да өндіріс орындарында еңбек етті. Балалардың атқарған жұмыстары мынадай болды:
Ауыл шаруашылығындағы еңбек: Балалар егін екті, жер жыртты, астық жинады, мал бақты. Көктемде өгізге соқа жегіп, жер өңдеуге қатысты. Мысалы, көптеген ауылдарда 10-15 жастағы балалар ересектермен бірге колхоз жұмыстарын атқарды. Егін жинау науқаны кезінде олар түнге дейін еңбек етіп, майданды азық-түлікпен қамтамасыз етуге үлес қосты.
Өнеркәсіптегі еңбек: Кейбір балалар зауыттарда станокта тұрып, оқ-дәрі, бомба жасады. Олар майдан үшін жылы киімдер тігіп, қажетті заттарды дайындады. Шығыс Қазақстан облысында балалардың осындай ауыр жұмыстарға тартылғаны туралы деректер бар.
Майданға көмек:
Балалар майданға жіберілетін азық-түлік, киім-кешек жинауға қатысты. Олар жүннен шұлық тоқып, жаралы жауынгерлерге хат жазды, моральдық тұрғыда қолдау көрсетті.
Яғни төрт жылға созылған соғыс балалардың балалық шағын тартып алды. Олар ерте есейіп, ауыр еңбекпен бірге жоқшылық аштық көріп, жақындарынан айырылды.
Қазыкен Базылұлының тағдыры
Ұлытау ауданы, Қарсақпай ауылында тұрған Қазыкен Базылұлы соғыс басталғанда әкесі майданға аттанады. Отбасы ауыр күй кешеді, бірақ Қазыкен мен бауырлары қара жұмысқа жегіліп, колхозда еңбек етеді. Ол ұн тартып, мал жөндеді, үй шаруасына көмектесті. Соғыс аяқталғанда Жеңіс туралы хабарды естіп, қуаныштан жылағанын еске алады. Соғыстан кейін ол Новосібірдегі электротехникалық байланыс институтына түсіп, білім алып, елдің дамуына үлес қосты.
Рауза Жұмаділқанкелінінің естелігі
Шығыс Қазақстан облысы, Таврия ауданы, Төлеке ауылында 1932 жылы дүниеге келген Рауза соғыс басталғанда 9 жаста еді. 18 жастағы ағасы майданға кетіп, ол шешесімен бірге колхозда еңбек етті. Рауза өгіздермен жер жыртып, егін егуге қатысты. Ол кезде азық-түлік тапшы болғандықтан, қаракөже ішіп, аштықпен күрескен. Рауза: «Нанды Сталин өлгеннен кейін ғана тойып жедім», – деп еске алады. Оның әкесі майданнан оралмады, анасы балаларын жалғыз өзі өсірді.
Жетім балалардың тағдыры
Соғыс кезінде көптеген балалар әке-шешесінен айырылды. Мысалы, Мұхтар Мағауиннің «Бір атаның балалары» әңгімесінде соғыста ата-анасынан айырылған балаларды қазақ отбасыларының бауырына басқаны суреттеледі. Ауылға әкелінген белорус, украин, орыс және неміс балалары жетім қалса да, қазақтар оларды өз балаларындай асырап, білім берді. Бұл балалар соғыстан кейін мектепке барып, кейбірі жоғары білім алып, қоғамға қызмет етті.
Аштық пен жоқшылық
Соғыс жылдарында азық-түлік тапшылығы балалардың денсаулығына кері әсер етті. Көптеген бала кебек, қаракөже сияқты тағамдармен күнелтті. Раузаның естелігінде айтылғандай, кейбір балалар аштықтан әлсіреп, ауруға шалдықты. Бірақ олардың рухы мықты болды – олар Жеңіске сенді және еңбекпен соған жол ашты.
Балалардың еңбегі тек физикалық көмекпен шектелмеді. Олардың патриоттық рухы да Жеңісті үлкен үлес қосты. Мысалы оқушылар майданға хат жазып, жауынгерлерді рухтандырды.
Олар соғыс туралы өлеңдер шығарып, әндер айтты. Асқар Тоқмағанбетов, Ғалым Орманов сияқты ақындардың балаларға арналған шығармалары жас ұрпақты патриоттық рухта тәрбиеледі.
Жетім балаларды бауырына басқан қазақ отбасылары балалардың жүрегіне мейірім мен Отанға деген сүйіспеншілік ұялатты.
Соғыс аяқталғаннан кейін балалардың көбі білім алуға ұмтылды. Мысалы, Қазыкен Базылұлы сияқты жастар жоғары оқу орындарында оқып, инженер, мұғалім, дәрігер сияқты мамандықтарды игерді. Бірақ кейбір балалар соғыстың салдарынан денсаулығын жоғалтып, өмір бойы ауыр еңбекпен күн кешті. Жетім қалғандардың көбі қазақтың кең пейілінің арқасында жаңа отбасы тауып, қоғамға сіңіп кетті.
Қазақстандағы балалар Ұлы Отан соғысының ауыр жылдарында ерлікпен еңбек етіп, Жеңісті жақындатуға зор үлес қосты. Олардың балалық шағы соғыстың қасіретімен өтсе де, рухы мықты болды. Колхоздарда, зауыттарда және майданға көмекте еңбек еткен балалардың ерлігі ұмытылмайды. Олардың тағдыры – аштық, жоқшылық, жетімдікпен күрес болғанымен, қазақ халқының мейірімі мен бірлігі оларға жаңа өмір сыйлады.
Майданға қатысқан балалар
Тіптен кейбір жасөспірімдер өзі сұранып, соғысқа аттанып, жанқиярлық ерлік көрсетті. Әрине олардың көбі тылда еңбек еті. Дегенмен тікелей майдан өтіне немесе партизандық қозғалыстарға қосылғандары да болды.
Көптеген деректерде Кеңес Одағының әскери бөлімдерінде «Сын полка» деп аталатын жасөспірімдер тобы болғаны айтылады. Бұл – майданда қызмет еткен 14-17 жас аралығындағы балалардан құралған полк болған. Қазақ даласынан аттанған кейбір жасөспірімдер осындай топтарға қосылды. Олар әскери тапсырмаларды орындап, байланысшы, барлаушы, санитар ретінде қызмет етті.
Мәселен Сағадат Нұрмағамбетов өз естеліктерінде кейбір қазақ жастары өтірік жасын үлкейтіп, әскерге жазылғанын айтады. Олардың арасында 16-17 жастағы балалар да болды. Олардың міндетіне окоп қазу, жаралыларды тасу, хабар жеткізу сияқты қауіпті жұмыстар кірді. Көпшілігі қаза тапты, ал тірі қалғандары соғыстан кейін елге қайтты.
Сол секілді партизан, жазушы Қасым Қайсеновтың әңгімелерінде де оккупацияланған аумақтардағы қазақ балаларының партизандық топтарға көмектескені айтылады. Олардың кейбірі хабаршы болып, қауіпті тапсырмаларды орындады. Мәселен «Жау тылындағы бала» шығармасында Серік деген баланың аты аталады. Ол партизан отрядына азық-түлік жеткізіп, жау әскерінің орналасуын хабарлаған. Кейін жау қолына түсіп, қаза табады.
Сол секілді Ленинград блокадасы кезінде де балалар жақсы көмекші болғаны белгілі. Ленинград блокадасы кезінде жасөспірімдер қалада қалып, партизандық топтарға қосылды. Олар жауынгерлерге су, тамақ тасып, байланысшы болды. Кейбір деректерде бұл сапта да Қазақстаннан эвакуацияланған отбасылардың балалары болғаны айтылады.
Партизан сапында болған балалар
Сол кездегі саяси жағдайға байланысты көптеген қазақ отбасыларының Украина, Белоруссия сияқыты елдерге мәжбүрлі түрде қоныс аударғаны белгілі. Кейін соғыс басталған шақта осы оккупацияланған аумақтар санатына қосылды. Амалсыз қазақ отбасыларының балалары партизандық топтарға қосылды. Негізінен мұндай қозғалыстар оккупацияланған аумақтар – Белоруссия, Украина, Ресейдің батыс бөлігінде және Балтық жағалауында болған.
Олар азық-түлік тасып, жасырын хабарламалар жеткізген. Бірақ олардың нақты кімдер екені туралы дерек жоққа тән. Партизандық топтардағы балалар физикалық күшінің аздығына қарамастан, маңызды тапсырмалар атқарды. Олар барлау және хабар жеткізу міндетін атқарды.
Балалар жау әскерінің орналасуын бақылап, партизан отрядтарына ақпарат жеткізді. Олардың жас болуы жау күдігін азайтты, сондықтан олар жасырын тапсырмаларды орындауға жиі тартылды.
Балалар партизан отрядтарына тамақ, дәрі-дәрмек, киім сияқты заттарды жеткізді. Олар ауылдардан жасырын түрде азық-түлік жинады.
Диверсиялық әрекеттерге қатысты. Кейбір батыл жасөспірімдер жау әскерінің байланыс желілерін бұзуға, көпірлерді өртеуге қатысты. Мысалы, теміржолдарды бұзу операцияларында балалар көмекші рөл атқарды.
Соғыс басталғанда миллиондаған адам, оның ішінде балалар Қазақстанға эвакуацияланды. Кейін кейбір жасөспірімдер оккупацияланған аумақтарға қайтып, партизандық топтарға қосылды. Сондай-ақ, эвакуация кезінде отбасыларынан айырылған балалар да партизан отрядтарына қабылданды.
Майданға аттанған қазақ жауынгерлерінің отбасылары кейде оккупацияланған жерлерде қалды. Олардың балалары партизандық күреске араласты.
Соғыс кезінде ата-анасынан айырылған кейбір қазақ балалары көмекші ретінде әскери бөлімдерге қабылданы айтылады. Олар жауынгерлерге көмектесіп, тамақ дайындап, киім жөндеді. Мысалы, Шығыс Қазақстаннан шыққан бір бала (аты-жөні нақтыланбаған) 1943 жылы әскери бөлімге қабылданып, Курск шайқасында байланысшы болғаны айтылады. Ол соғыстан кейін туған ауылына оралып, мұғалім болған.
Қазақтың қос баты қызы - Мәншүк Мәметова мен Әлия Молдағұлова да майданға 19–20 жасында аттанды. Бірақ олардың балалық шағы нағыз әскери жағдай болғаны белгілі. Олар мектеп жасынан бастап әскери дайындықтан өтіп, патриоттық рухта тәрбиеленді.
Майданға қатысқан балалардың көбі қаза тапты. Мысалы, хабаршы болған балалар ұсталып, атылды. Екіншіден балалардың әскери дайындығы аз, есесіне мойындарына жүктелген тапсырмалары өте қауіпті болды. Мысалы, байланысшы балалар жау шебінде жүріп, оққа ұшты.
Оның үстіне партизандық өмір қиын болды – аштық пен суық та балалардың денсаулығына орасан зиян келтірді.
Соғыстың қатыгездігін көрген балалардың көбі өмір бойы психологиялық жарақатпен өмір сүрді. Кейбірі қорқынышты түстерден арыла алмады.
Тірі қалғандардың бірі білім алып, мамандық игерді. Өкініштісі, мұндай көзсіз ерлік көрсеткен балалардың есімі тарихта қалмады, олар қарапайым жұмысшы ретінде өмір сүрді. Сол кездегі саяси жүйеге байланысты мұндай ақпараттар жария түрде айтылмады. Жүйе «Кеңес одағы соғысқа балаларды араластырды» деген сөзден қашты.
Осыған байланысты қазақ балалардың майданға қатысуы туралы нақты деректер өте аз. Себебі көпшілігі жасын үлкейтіп, ересек ретінде тіркелді. Оның үстіне соғыс кезінде құжаттама дұрыс жүргізілмеген еді.
Ескерту: материалда ЖИ деректері пайдаланылды
