Жуырда ғана Алматыға барған сапарымызда Ахмет Байтұрсынұлы музей-үйіне барып, оның бүгінгі тыныс-тіршілігімен жіті танысып қайтқан едік. Қазақтың тұңғыш профессоры атанған, қазақ ғылымына ауыз толтырып айтарлықтай үлес қосқан тұлғаның өмір жолы, істеген еңбегі, азапқа толы тағдыр жолы кім-кімді болмасын, толғандырмай қоймасы анық. Ал бірақ оны зерттеп жүрген кімдер бар дегенде, санаулы адамның есім-сойы ауызға ілігеді. Қош, сонымен осы жолғы сапарымызда Ахмет Байтұрсынұлы музей-үйі жетекшісі, «Тіл – құрал» ОӘҒЗО директоры Райхан Имаханбетпен сұхбаттасудың реті туды.
– Райхан ханым, әуелі әңгімемізді осы Ахмет Байтұрсынұлы музей-үйінің тарихынан бастасақ...
– Бұл сауал БАҚ бетінде өте жиі көтерілгендіктен, қайта-қайта айтып жұртшылықты жауыр еткім келмейді-ақ. Десе де, Qazaqstan Tarihy порталы үшін Ұлт Ұстазының тағылым мектебіне айналған бұл қасиетті мекеннің тарихын баян етсем. Ол былай: Алаштың ардақтысы Ахмет Байтұрсынұлы 1934-1937 жылдары отбасымен осы үйде тұрған. Бізге жеткен деректерге сүйенсек, Алматыға 1928 жылы көшіп келгенде Қазақ мемлекеттік университеті маңындағы үйде тұрған екен.
Тарихи тұлғаның аяулы есімін Қазақ ССР Жоғарғы сотының қылмыстық істер жөніндегі Сот алқасының 1988 жылғы 4-қарашадағы отырысында Ахмет Байтұрсынұлының «қылмыстық істері анықталмағандықтан», 1937 жылғы 25-қарашадағы қылмыстық істі тоқтату туралы №11/2нкр-18/88 анықтама шығарған. Тарихи тұлғаның ақталғандығы жөнінде Қазақ ССР Жоғарғы сотының төрағасы Т.К. Айтмұхамбетовтың қолы қойылған құжат 1988 жылы 21-қарашада қызы Шолпанның қолына тапсырылды. Ал, 28-желтоқсанда «Социалистік Қазақстан» газетінде «Мағжан Жұмабаев, Ахмет Байтұрсынов, Жүсіпбек Аймауытовтың творчестволық мұрасы туралы» зерттеу комиссиясының қорытындысын жариялайды. Осы уақыттан бастап ғалым мұрасын іздестіру, жинастыру, оларды қайта бастыру жұмыстары және тағы басқа да өзекті мәселелер қолға алынған. Осынау маңызды уақиғалар тізбесінде тарихи тұлғаның Алматыда қызмет еткенде тұрған үйін табу мәселесі күн тәртібіне қойылып, өзекті мәселе БАҚ бетінде көтерілді.
Қазақстан Республикасының «Тарихи-мәдени мұраны қорғау және пайдалану туралы» Заңына сәйкес 1992 жылы 18-қыркүйекте қала әкімінің «Қалалық мәдениет басқармасы мен сәулет бас басқармасының ҚР Мәдениет министрлігімен келіскен Алматыдағы жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің Мемлекеттік тізіміне ХХ ғасырдың бас кезіндегі тарих және сәулет ескерткіші болып табылатын Космонавтар көшесіндегі №60 үй-жайды қосу туралы ұсынысы қабыл алынсын» деген №413 шешімі шықты.
Шын мәнінде, Шолпан Ахметқызы, Гүлнар Міржақыпқызы, апалы-сіңлілі: Данабике мен Күнімжан Байқадамовалар және ахметтанушы ғалымдардың ізденісінің нәтижесінде Ахмет Байтұрсынұлы тұрған үйді табу – тарихи оқиға болды.
Табылған үйді музей ретінде жасақтау – 1993 жылдың 9-қыркүйегінде «Қазақтың халық ағартушысы А. Байтұрсынұлының музей-үйін ұйымдастыру туралы» қала әкімі Заманбек Нұрқәділовтың №360 шешімі негізінде тозған үйге қарапайым жөндеу жұмыстары жүргізілді.
Ұлт ұстазының бауырында тәрбиесін алған Шолпанға әкесі Ахметтің құрметіне арналған музейдің ұйымдастырылуының басы-қасында болу бақыты бұйырғанымен, тағылым үйінің салтанатты ашылуын көруді Алла Тағала нәсіп етпеді. Ш. Ахметқызы 1994 жылы 27 қарашада қайтыс болды. Көзі тірісінде әкесі жайлы сұхбаттар беріп, бірлі-жарым мақала жазды. Бірақ, естелік кітап жазғанға тағдыр үлгертпеді, кейуана қолындағы жиған құжаттарын қолыма тапсырғанда: «Әкемнің табанының ізі, алақанының табы қалған 60-үйді үкімет музей жасауға шешім қабылдады. Музей болғанын көруге сырқатым шыдатпас... Сол үйдің музей болуына керек құжаттарға иелік етеді деп, саған үміт арттамын» деп сенім артуы, менің алматылық болуыма себеп болды.
Ақиқатында, тарихи тұлғаның кіндігінен бала болмағаны, асырап алған қызы Шолпан ғана заңды мұрагері екені құзіретті ұйымдармен расталғанын алаштанушылар 1991 жылдан жақсы біледі. Кезінде шындық үшін шырылдап Шолпан Ахметқызы мен Гүлнар Міржақыпқызы тұлға тұрған үйін азып-тозып тұрған жерінен алғашқы болып табушылар. Тіпті, Алаш арыстарының қазақ қоғамына қайта оралуына, ресми ақталуына жансебіл жұмыс жасаған – Г.Міржақыпқызы екенін бұл күні біреу білсе, біреу білмейді Гүлнар апайдың Мәскеуге әкесі Міржақып пен атаекесі Ахметтің ісін қайта қарауларын сұрап, өтініш хат түсіруінің арқасында «ақтаңдақ» аршылды. Бұл – бөлек әңгіме.
Шолпан апаның тауқыметті тағдырының кейбір тұсы ғана бізге мәлім, ал беймәлім қанша жұмбағы өзімен кетті. Ахметтану тақырыбындағы мақаламның «біссімілләсі» апаға арналған еді. Тырнақалды естелігім: «Мен білетін Шолпан апа» деген атаумен 1997 жылы «Қазақ әдебиеті» газетінде жарық көрді. Шолпан туралы жорналшы, марқұм Армиял Тасымбековтің «Қаршадай қызды қамауға алған» атты мақаласы кейінгілерді Алаш Арыстары ұрпақтарының азапты күндерінен хабардар етіп қана қоймады, талай жанның Алаш тақырыбына келуіне түрткі болды. Иә, Шолпан апаның өмірден озғанына – 30 жыл болды. Содан бері музейдемін...
1993 жылы 18-ақпандағы №78 қала әкімінің шешімімен Космонавтар көшесіне /ұзындығы – 4450 м/ Ахмет Байтұрсынұлы есімі берілді.
«Қазақ мемлекеттігінің қалыптасуындағы рөліне құрмет көрсете отырып және аса көрнекті ағартушы, ғалым, мемлекет және қоғам қайраткері, Ахмет Байтұрсынұлының туғанына 125 жыл толуына байланысты» ҚР Үкіметі 1997 жылы 4 ақпанда №150 қаулы қабылданды. Қаулы аясында музей-үйге күрделі жөндеу жұмыстары жүргізіліп, 1998 жылы 12-қыркүйекте ашылу салтанаты ғалым бюстінің тұсаукесерімен бірге өтті.
1998 жылы 12-маусымда Ахмет Байтұрсынұлы көшесінің бойында орналасқан Қабанбай батыр және Жамбыл көшелерінің арасындағы саябаққа ғалым есімі берілді. Саябаққа 2012 жылғы 5-қыркүйекте жасыл мрамордан кітап пішінді белгітас қойылды. Белгінің биіктігі – 130 см, ені – 160 см. Жоба авторы – өзім, демеушісі – Ахмет Байтұрсынұлы атындағы қоғамдық қор.
2007 жылы Алматы қаласы әкімі Иманғали Тасмағамбетовтың қолдауымен күрделі жөндеу жұмыстары жүргізілді. Осы жылы «Ахмет Байтұрсынұлы музей-үйі экспозициясының ғылыми тұжырымдамасы және тақырыптық-экспозициялық жоспары» қайта жасақталып және жаңартылды. 2015-2016 ж.ж. Алматы қаласы әкімі тарапынан музейдің істен шыққан жылу тасымалдайтын құбырларына жеңіл жөндеу жұмыстары жүргізілді. Осы жылы музейдің көрме залдарындағы кейбір экспонаттар жаңартылып, толықтырулар жасалды.
Алматы қаласы әкімі Бақытжан Сағынтаевтың 2021 жылғы 13 қазандағы №4/508 шешімі негізінде Мәдениет басқармасының «Алматы қаласы музейлер бірлестігі» коммуналдық мемлекеттік қазыналық кәсіпорнына оралымды басқару құқығына бекітіп, атауы – Ахмет Байтұрсынұлы музей-үйі» деп берілді. Және келушілерді қабылдауын жалғастыруда.
2022 жылы Ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлының 150 жылдығы ЮНЕСКО-ның 41-ші Бас конференциясында 2022 жылы аталып өтілуі тиіс деген қарар қабылданды. ҚР Үкіметінің қаулысы шығып, комиссия құрамы құрылды. Қаулы негізінде музей-үйіне қайта қалпына келтіру және күрделі жөндеу жұмыстары жүргізіліп, жаңа тақырыптық жоба аясында экспозициясы қайта жасақталды.
2022 жылы ғұламаның 150 жылдығы құрметіне Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев арнайы келіп, тұлға саябағында бой көтерген еңселі ескерткіш пен қайта жаңғырған тағылым мектебінің салтанатты ашылуына қатысып, сөз сөйледі.
Музей-үйі Алматы қаласы, Алмалы ауданы, Ахмет Байтұрсынұлы көшесі 60-үйде (қиылысы: Жамбыл) орналасқан. Ғимарат көлемі – 160 шаршы метр. Жер теліміне меншік құқығын және тұрақты жер пайдалану құқығын беретін акт – 0,1559 га.
Музей-үйдің негізгі қорында ғалым өмірі мен шығармашылығына қатысты – 177 экспонат жасақталып, мұнан бөлек, қордағы жинақталған 325-тен аса деректік құжаттарға (оның 300-ге жуығы мемлекеттік архивтен алынған) сараптау жұмыстары жүргізілуде. Музей-үйде үш экспозициялық зал, «Ахметтану» оқу орталығы және музей кеңсесі бар. Көрме залдарына ғалымның ғұмырына қатысты экспонаттар қойылды, бұл жәдігерлер мен деректер қайраткердің өмірі мен шығармашылығы туралы толық мәлімет береді.
– Сіз музей-үйдің жетекшілігімен қоса, нағыз Ахметтанушы ғалымсыз. Бізде көбіне музыкатанушы мамандар тарапынан Ахмет Байтұрсынұлының әншілігіне, композиторлығына қатысты (кейбір әннің Ахметке телінуіне байланысты) екіұшты пікір бар. Бұл әңгіме әсіресе, бұған дейін халық әні болып, кейіннен Ахметтің әні делінетін «Екі жиренге» қатысты. Осыған қатысты сіздің көзқарасыңыз қалай?
– «Ахмет Байтұрсынұлының асыл әндері» деген тақырыппен бұл мәселе жөнінде 2010 жылы «Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны» атты монографиямда қарастырдым. Кейін мұны ықшамдап «Қазақ әдебиеті» апталық газетіне жариялағанмын. Онда Ахметтің ән-күй әлеміндегі иірімдері, осы музыка өнері саласына қосқан үлесі сөз болады. Ахмет шығарған әндер мен күйдің «халықтыкі» деп телінуінің себептері, оның әуез өнеріндегі жаңа қыры, композиторлығына танымдық сараптаулар жасалды.
Ахмет Байтұрсынұлының ғалымдығымен қатар, композитор болғандығы жөнінде мағлұматтар жетерлік. Әмбебап ғалымның өз сөзімен айтсақ, жан қоштау керегінен шығатын «көрнек өнері», оның бір түрі «...әуез өнері (еуропаша – музыка) әуездің түрлі орайын, шырайын, сазын, сайрамын келтіріп, құлаққа жағып, көңілді әсерлейтін ән салу, күй тарту өнері» екендігі; Осылайша әуез өнерінің анықтамасын, ереже-қисынын шегелеп жазған Ахмет бұл өнерге де «қара жаяу» емес, керісінше өте сезімтал әрі қара сөзден әуезе іздейтінін көреміз. Асылы, «...әдебиет тіліне негіз етіп ел аузындағы тіл алынбаса ол әдебиет адасып кетпек...» деген ағартушы ата-бабадан мирас болған ән-жырларға, күй-толғауларға, дастан-қиссаларға зор көңіл бөлген, әрі оны ұлт әдебиетінің «асыл қазынасы» деп бағалап, өз зерттеулеріне тірек еткен.
Ауыз әдебиеті нұсқаларын жинап, сөз өнерінің бір тарауы ретінде: «Ертегі жыр, Тарихи жыр, Айтыс өлең, Үгіт өлең, Үміт өлең, Толғау (мұңды өлең), Терме; Той бастар, Жар-жар, Беташар, Бесік жыры» т.б. толып жатқан өлең-жырлардың құрылымы мен құрылысын зерттеген Ахмет әуезеден (музыкасы) құр болуы мүмкін бе?! Осы тұста қазақ ортасына тап келген Затаевичтей өнер иесімен бірге жұмыс істеген. Александр Викторович Затаевичтің есімі қазақ жұртына кең тараған. ХХ ғасыр басында қазақ әнінің қорықшысына айналған Затаевич пен Байтұрсынұлының бір-бірімен кездесуі кездейсоқтық емес. Қазақ жеріне айдалып келген оған көмек қолын созған, шығармашылығына қолдау көрсеткен де Ахмет болғандығын, Затаевич 1925 жылы Орынборда шыққан «Қазақ халқының 1000 әні» еңбегінің ескертуінде тәмпіштеп жазады.
Атадан мирас бабалар мұрасының бір саласы әндер мен күйлер ғасырлар бойы қағаз арқылы емес, ауызша тарағаны ежелден белгілі. Көк аспанның астында туған мыңдаған әсем ән-жырлар мен күмбез күй-толғаулардың тылсым иірімдері алғаш нотаға Затаевичтің қылқаламымен қаланғаны баршамызға аян. Ұмытыла бастаған ел аузындағы ән-жырларды, күй-толғауларды, қисса-дастандарды жинап, оны талмай-қажымай қағаз бетіне түсіргенде Затаевичтің көңіл-күйінің кілтін тауып, бабын жасаған Байтұрсынұлы бірнеше әндерді өзінің қызыл домбырасында шебер ойнап беріп, өзінің қоңыр дауысымен әндете отырып, халық мұрасын жинауға бас-көз болып, жетекшілік жасаған.
Затаевичтің жинағына Ахметтің орындап, жеткізуінде енген ән-жырлар мен күй-толғаулар:
1). Есенаман,
2). Көзіме көріндің бе?,
3). Атауы көрсетілмеген,
4). Айда-ай,
5). Екі алма,
6). Тоқыбас әні,
7). Әриайдай,
8). Күләйжай,
9). Тапсырдым бір Құдайға,
10). Құба ат /Құбақан/,
11). Қаракөз.
12). Кәмшат бөрік,
13). Кәрі қоңыр,
14). Жаяу Мұса әні,
15). Әйда! Былпым күйі,
16). Тепең-көк күйі,
17). Есейжол жыршы әні,
18). Шырқау,
19). Дауыс (Кісі өлгендегі жоқтау),
20). Ай-хай, Ғазиза!,
21). Жар-жар (Үйлену тойы әні),
22). Кел-кел, екеуміз-ай!,
23). Көр-ұлы,
24). Қаләйлім,
25). Мұқаның әні,
26). Биғаның әні,
27). Жыршы әні.
Бұл әндердің көпшілігі Ахметтің кіндік қаны тамған Тосын болысының 5-аулына тән болса, кейбірі «Кәрі қоңыр», «Кәмшат бөрік» – Қарқаралы уезіне, «Жаяу Мұса әні» – Павлодар уезіне тән екендігі, нотаға түсірілген қағаздың маңдайшасына жеткізушісімен қатар жазылған.
Гүлнар Міржақыпқызы 1990 жылы «Ардақтап өтем әкемді» мақаласында Ахмет атаекесінің қызыл домбыра мен күйсандықта қоңыр дауысымен әуеле әндететіні туралы әпкесі Ботагөз Асқарқызының естелігі негізінде қызықты деректер береді. Гүлнар апаның жадына сүйнесек, ««Елім-ай», «Екі жирен», «Қаракөз» атаекемнің сүйіп салатын әндері болған. Г. Міржақыпқызы: «...Қазіргі «Қыз Жібек» операсында айтылып жүрген «Қаракөз» ариясы – Ахмет Байтұрсынұлының шығармасы» деп, өзінің дәйектерін келтіреді. Әрі осы әннің сөзі, әуенін жазған атаекесі екенін айтады. Айтылғандардың негізсіз еместігі анық, өйткені Ахмет пен Міржақыптың қазақ көшінде бірге жүріп, бірге тұрғаны негізге алсақ, олардың тел өскен балаларының бұл әндерді жаттап алуы әбден орынды.
Ақиқатында, «халық әні» деп айтылып келген «Аққұм», «Қарғаш», «Қаракөз», «Екі жирен» әндері Ахметтің аяулы есімі ортамызға оралғаннан бері, бірде «Ахметтікі», бірде «халық әні» деп алма-кезек айтылып жүр. Бұл ғалым мұрасына қиянат. Жалпы, «халықтыкі» деп танылып, халық әні қазынасының қоржынына түсетін ән-жырлар, күй-толғаулардың өзіндік қағидалары мен түрлі себептері бар. Мұның ара-жігін өнертанушылар ажыратып, сараптаулары мен тұжырымдарын келтірер. Дегенмен қазақ ұғымында қалыптасқан пайымдау бойынша, «шығарушысы анық туынды сол шығарушысының атымен айтылуы шарт». Авторы анық туындыны «халықтыкі» деп айтуға негіз жоқ.
Ахметтің есімі ортамызға оралғанына 35 жыл! Содан бері БАҚ-та түрлі танымдық сұхбаттар жүргізіп келеді. Осы танымдық сұхбаттардың пікірталасы – Ахмет әндерінің айналасында өрбіп, соңы сиырқұйымшықтанып, сол «баяғы жартас бір жартас» демекші, «халық әні» деп түйіндейді. Мұндай көпе-көрнеу «жалпақшешейлік» Ахметтің аз да болса саз мұрасына адалдық танытпағанымыз. Қорыта айтқанда, Кеңес одағының солақай саясатына тәуелді болған тұста амалсыздан «халықтыкі» деп танылған: «Қаракөз», «Екі жирен», «Аққұм», «Ахау, достар!», «Қарғаш» сынды әндерді, осы туындылардың төл авторы Ахметке қайтару – бүгінгі таңдағы кезекті де өзекті мәселе.
Ахмет Байтұрсынұлының ән-күй саласындағы мұрасын ғылыми тұрғыдан дәлелдеп, зерттеу жазуды қолға алу – мәдениет саласын басқарып отырған мемлекеттік мекеменің құзырындағы игі іс екені анық. «Қалауын тапса, қар жанады» демекші, бастаушысы болса, қолдаушылары қашанда табылады емес пе?!
– Ахмет Байтұрсынұлының тілдің саясилануына байланысты көзқарасы, оның 1912 жылы араб жазуын қазақ тіліне икемдеген нұсқасы, дәлірек айтсақ, төте жазуды жұртымыз талассыз қабылдағаны анық. Бірақ осыған қатысты кейбір алаштанушылардың «Ахмет мұны Құдайдың жазуы екенін біліп істеген» дейтіндер де бар. Қалай ойлайсыз, Ахмет Байтұрсынұлының төте жазуды таңдауының себебі не? Оның жалпы қазақ тіліне жасаған реформалары қандай болды, қандай негізге сүйеніп жасады және егер ол осы заманда өмір сүрер болса, латын графикасын қолдар ма еді?
– Тіл туралы ұғымның ауқымы кең. Адам бар жерде оның тілі болады, нақтырақ, ұлт бар жерде тіл пайда болады. Сол ұлтпен бірге өмір сүреді. Егер ана тіл жоғалса, онда біртіндеп ұлт та жоғалады. Сондықтан ұлт ретінде қоғамдағы орныңды анықтау үшін төл тіліңнің өміршеңдігін кез-келген ортаға мойындата білу қажет. Ұлт тілі мен оның әдебиеті туралы сөз қозғағанда түрлі таласты әңгімелердің тууындауы заңдылық. Тіл майданы – тілдің саяси астарына үңілуді, төл тіліңнің тағдыры үшін күресуді үйретеді. Міне, осы тұста толып жатқан тілдердің бір-бірімен «ұлы айқасы» басталады. Айқастың аты – айқас. Бірі – жеңіліп, бірі – жеңуге тиіс. Мұндайда түрлі қитұрқы әрекеттер бас көтереді, жымысқы саясаттар да тұс-тұстан анталап, тоқпағы күштілердің саяси бағыттары басшылыққа алынып іске асырылады.
Тіл саясаты дегеніміз қандайда ұлыс «ұлт» ретінде қалыптасқан күннен бастап қатар жүреді. Ұлт үшін оның тілінің атқаратын маңызы зор. Кім өзінің тілінің түп-тамыры жоқ немесе «тілдік қоры аз» деп, өзге «басым тілдің» жетегіне еруші еді?! Әлбетте, кеудесінде жаны, жүрегінде намыс оты барлар өзінің ана тілін қорлатпайды. Сонымен, тіл майданы дегеніміз күн тәртібінен түспейтін күрделі де саяси маңызы зор мәселе. Тарих төрінен орын алатын ұлттың «тілі – озық, мәдениеті – жоғары» болатыны айтпаса да түсінікті. Өзінің ылқым заманнан атамекені анық ұлыстардың тіл майданынан қалыс қалуы мүмкін де емес!
Қазақ деген ұлыстың ұлт болып қалыптасуының тамыры тереңде, оның бірі-бірімен қатынас құралы ретіндегі ана тілі – сөйлеу тілі болғанымен, жазуы ілгері жұрттың таңбасына тәуелді болғаны тарихтан белгілі. Ғасырлар бойы озық жұрттың таңбасына таңылу, тіл майданында өзінің тарихи тұлғаларын күрес сахнасына шығарды. Қазақ халқының дербес ел болып қалыптасуында тіл үшін күрескендердің тарихта өзіндік орындары бар. Атап айтсақ, Абай Құнанбайұлы, Ыбырай Алтынсарин, Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы, Ахмет Байтұрсынұлы, Жүсіпбек Аймауытұлы, Құдайберген Жұбан, Халел Досмұхамбетұлы, Мағжан Жұмабай, Міржақып Дулатұлы, Телжан Шонанұлы тағы басқалар.
Ұлт тіліне төтеден түрен салып, дербестік әперу бақыты – Ахмет Байтұрсынұлының маңдайына жазылған тағдырдың тауқыметті де ең үлкен сынағы болды. «Ахмет Байтұрсынұлы түрлеген ана тілдің» ұлт тілі ретінде мойындалуы оңайға түскен жоқ. Сан рет сүзгіден өтіп, талай талқыға түсті. Ғылымы мен білімі озған елдердің ғалымдары да бодан елдің болмысы бөлек баласының бойындағы «ұлттық бұлқынысты» көрді. Дарын иесінің даралығын таныды, әрі үлкен сынақтан сүрінбей өткенін мойындады. Бұған тарихта қалған мұрағат деректері – куә.
«Сөзі жоғалған жұрттың өзі де жоғалады», «Дербес өмiрге төл әдебиетi бар халық ғана таласа алады» деп, ХХ ғасыр басында айтқан ағартушы қазақтың тілі мен әдебиетінің ғылымилануына бар өмірін сарп еткен бірден бір тұлға. Әлбетте, А.Байтұрсынұлына дейін де қазақта сөйлеу тілі болғаны ақиқат әрі ол тілдің бабалардан бастау алғаны да анық...
Бұл күні әдебиет десе, Абай – Ахмет – Мұхтар, қазақ тілі десе, Ыбырай – Ахмет – Құдайбергендердің қаз-қатар айтылуы үйлесімін тапқан дәстүрге айналды. Жазушы Әбіш Кекілбайұлы: «...Ахмет Байтұрсынұлы – ұлттық тарихымызда ешкіммен салыстыруға болмайтын ерекше тұлға. Бәлкім, біреулерге бұл орынсыз тамсану боп көрінер. Оған дейін де бұл далада Фараби, Иасауи, Қорқыт. Асан қайғы, Ыбырай, Шоқан, Абайлар да өтті ғой десер. Ол рас. Бірақ, Ахмет Байтұрсынұлы оларға ұқсайды да, ұқсамайды да. Ұқсайтыны: ол да аталмыш алыптар сияқты, ұлттық дамуымыздың үрдісі мен қарқыны қалған дүниедегі даму үрдісі мен қарқынына сәйкес келмей кенде қалып, көрер көзге тығырыққа тірелген халқына адастырмас жол іздеді. Ұқсамайтыны: Ахмет Байтұрсынұлы ондай жол Қорқыт пен Асан қайғыдай үйреншікті үрдісті аман сақтап қалатындай жаңа қоныс іздеумен табылады деп түсінбеді; Фараби мен Иасауидей өз тұсындағы кең жайылған антикалық немесе исламдық дүниетанымға уақытылы көшу арқылы барлық мәселені шешуге болады деп ұқпады; Абай, Шоқан, Ыбырайлардай теңдікке жетудің жолында тек ағартушылықпен шектелгісі келмеді. Оның үстіне, бұлардың ешқайсысын да Ахмет Байтұрсынұлының рухани қалыптасуына тікелей әсер етті деу тым асыра айтқандық болар еді. Ол кезде жұрттың көбі Фараби мен Иасауидің заты түгілі, атына қанық емес еді. Шоқан Уәлихановтың атына қанық қазақ оқығандары еңбектерімен соншалықты таныс емес еді. Ал, Абайдың атына да, затына да Байтұрсынұлы тым беріде, өз таңдауын жасап, сол үшін айыпты боп, Семейге ауып барған кезде қанығыпты. Ал бала жасынан жақсы білетін Ыбырай өнегесінің жаңа кезең жағдайында жеткіліксіз екендігіне бастапқы жылдары-ақ көзін жеткізіп үлгергенді.
Біз бұл арқылы рухани дамуымыздың ойдағыдай өрістеп кете алмауының себебі тарихи сабақтастықтың қайта-қайта үзіліп қала беретіндігінен, соның салдарынан әрдайым тыңнан бастап, өткендер біліп үлгерген ақиқатка қайтадан өз күшіңмен жетуге тура келетіндігінен, сүйтіп, көп күш-жігердің босқа сарп болатындығынан екенін айтқымыз келеді. Алайда, бұдан Ахмет Байтұрсынұлы алдыңғылар салған соқпақты қайта шиырлап шықты деген қорытынды тумаса керек. Ол – ешқандай атланттардың иығына шықпай-ақ, бұрынғылардың көздеріне іліге қоймаған соны көкжиектерге көз жеткізе білген, көрген. Ол, бар болғаны алты-ақ жыл оқыпты. Екі жылын Торғайда, төрт жылын Орынборда оқыпты. Екеуінде де өз заманының интеллектілік өрісін толық таныта алған ордалы оқу орнын, өнегелі ұстаздар ортасын көре алмапты. Ендеше, Ахмет Байтұрсынұлының ендігі тағдыры қыл үстінде тұрған халкының қамын ойлап, жанкешті жолға түсу мен азаматтық кемелділіктің мұншама шырқау биігіне көтерілуінің сырын тек тумысынан ерек қабілет пен абзал жүрекке ие азаматтың айрықша ыждаһаты мен мігірсіз ізденістерінен іздегеніміз орынды. Ол бір басының тәуекелімен бүкіл бір ұлттың тәуекелінің түгел оянуына түрткі болды. ...Қазақ тілінің дамуына жер жаралып, су аққалы бергі қалған қазақтың қосқан үлесі бір пара да, Байтұрсынұлының бір өзінің сіңірген еңбегі бір пара. Сол арқылы түркітануға да келелі үлес қосты. Жаңа жазу. Жаңа әліппе. Тұңғыш емле. Тұңғыш фонетика. Тұңғыш грамматика. Тұңғыш синтаксис. Тұңғыш терминология мен әдістеме. Тіл ашарлар. Тіл танытқыштар. Тіл жұмсарлар. Ұлттық тіл біліміне түпкілікті темір қазық болар мәңгілік үлестер. Кейде күллі бір ұлттың талай ұрпағының қолынан келе бермейтін келелі істерді бір-ақ адамның тындырғаны таңданбасқа болмайтын жәйт. Кейде, шіркін, сол сабаз қазір тіріліп келсе ғой дейсің. Бізге ұят болғанымен, ең үлкен мәртебеге енді ие боп, соны әлі дұрыстап игере алмай жатқан сорлы қазақ тілінің сауабына бір қалар еді-ау деп ойлайсың» деп жазады өзінің «Ұлағатты ұстаз» атты мақаласында. Шын мәнінде, тәуелсіздік кезеңнің тіл, әдебиет саласында жүрген зерттеуші ғалымдары Ахмет Байтұрсынұлының ұлттық ғылымға жасаған еңбегін жазушы Әбіш Кекілбайұлындай жіліктеп талдап, бүгінгі жаһандану дәуірінде тіл мен әдебиеттің ұлттық тамырынан айырылмауына жұмыс жасауға міндетті. Айтар ойымызды мына өлең жолдарымен түйіндегенді жөн көрдік.
«...О, Түркі тілі!
- Шыққан төркінің қайда?!…
- Шығар төрің қайда?!
- Төркінің ата-бабалардан шығар…
- Төрің келер бала-даналардан шығар…
- Біз солардың арасын қоса алар көпірміз бе?
- Жоқ, әлде жолда адасқан нөпірміз бе», - демекші, түркі тілінің бір тармағы қазақтың тілі мен әдебиетін түп қазығы бабалар тілін ғылым тіліне 1912 жылы айналдырған Ахмет Байтұрсынұлы ұстанымын – бүгінгі ұрпақтың міндеті екенін еске салу, сол жолда «жұмыла көтерген жүк жеңіл» демекші, елдігіміздің басты нышаны ұлттық тілімізге қызмет ету.
Жалғасы бар...
