Жұмақын Қайрамбаев. Рембрандттың «Данаясын» құтқарып қалған қазақ

«1978 жылы екі айға жуық, күніне төрт сағат Рембрандт картинасының көшірмесін жасаумен айналыстым», – дейді Жұмақын Қайрамбаев. – «Бұл менің Репин атындағы Ленинград кескіндеме институтында оқып жүргендегі дипломдық жұмысым еді». 

1985 жылы Бронюс Майгис «Литваға бостандық!» деген лозунгпен баға жетпес өнер туындысына күкірт қышқылын шашып жіберген еді. Кенептің өзіне ештеңе болмаса да, бояу көпіршіктеніп, музейге келушілер көзінше ағып кетті. Дәл Данаяның денесі бейнеленген тұс. Бірде-бір сарапшы картинаны қалпына келтіру мүмкін екеніне сенбеді.

Мұндай өнер туындыларына қатысты вандализм әрекеттері де көп көрініс табады. Ұлы картиналарға немесе мәдени мұраның кез келген түріне вандализм жасалуы – орны толмас мәдени және өнер қазыналарының жоғалуына әкелетін әрекет. Мұның тек нақты бір өнер туындысына қатысты ғана емес, біздің ортақ мәдени мұрамыз үшін де елеулі салдары болуы мүмкін.

Өнер туындылары тек ақшалай құндылығымен ғана емес, сонымен бірге орасан зор тарихи, мәдени және көркемдік құндылыққа ие. Олар біздің ұжымдық адами мұрамыздың бір бөлігі саналады және әртүрлі мәдениеттерді және көркем өнерге қатысты қозғалыстарды түсінуімізге ықпал етеді.

Вандализм орын алған кезде өнер туындысының эстетикалық тұтастығы мен тарихи маңызына әсер ететін орны толмас зақым келуі мүмкін. «Данаяның» жағдайында да солай болды. Кейбір жағдайларда қалпына келтіру әрекеттері өз нәтижесін беруі мүмкін, бірақ түпнұсқа үлгісін мәңгілікке оралмасқа кетеді.

Бақытымызға орай, вандализмнің алдын алу және құнды өнер туындыларын қорғау шаралары бар. Мұражайлар мен галереяларда көрмеге қойылған өнер туындыларын қорғау үшін қауіпсіздік жүйелері, соның ішінде бақылау камералары, дабылдар және арнайы білім алған қызметкерлер бар. Сонымен қатар, кейбір картиналар зақымдану қаупін азайту үшін қорғаныс бөгеттерінің немесе әйнектің астында сақталуы мүмкін.

Бұзақылық болған жағдайда құқық қорғау органдары мен өнерді қорғау мамандары оқиғаның мән-жайын анықтау, жауапты тұлғаларды ұстау және мүмкіндігінше өнер туындысын бастапқы қалпына келтіру үшін бірлесіп жұмыс істейді.

Адамдардың мәдени және көркем мұраны құрметтеу және бағалау өте маңызды. 

Тарихта құнды картиналар вандалдар тарапынан бүлінген немесе жойылған бірнеше жағдайлар болған. Міне, бірнеше мысал:

Рембрандт ван Рейннің «Түнгі күзет» (1642): 1975 жылы Вильгельмус де Райк есімді азамат Амстердамдағы Рийкс музейінде Рембрандттың «Түнгі күзет» шедевріне шабуыл жасады. Ол суретті пышақпен кесіп тастап, айтарлықтай зиян келтірді. Қалпына келтіру процесі жылдарға созылды, бірақ бақытымызға орай, кескіндеменің көп бөлігін құтқару мүмкін болды.

Диего Веласкестің «Мениндері» (1656): 1914 жылы Мадридтегі Прадо мұражайындағы әйгілі «Мениндері» картинасына Мэри Ричардсон есімді психикасы тұрақсыз адам шабуыл жасады. Ол картинаны ет кескішпен бірнеше рет кесіп тастады. Кейінірек сарапшылар зақымдануды қалпына келтірді, бірақ кенепте кейбір әлі күнге дейін тыртықтар көрініп тұр.

Винсент ван Гогтың «Доктор Гачеттің портреті» (1890): Ван Гогтың дәрігерлерінің бірі доктор Гачет бейнеленген бұл картина екі рет шабуылға ұшырады. 1990 жылы Йодзи Ямамото есімді жапон кәсіпкері картинаға күкірт қышқылын шашып, үлкен зиян келтірген. Ол кейінірек қалпына келтірілді, бірақ Ван Гог қолданған күрделі пигменттерге байланысты процесс қиын болды. 1928 жылы Гастон Броуни есімді француз сол картинаға пышақпен шабуыл жасап, шамалы зиян келтірді. Естеріңізде болса, былтыр осы Ван Гогтың «Күнбағыстарына» қатысты да осындай оқиға болған еді. Ол кезде эко активистер Жер планетасының мәселелеріне әлем жұртшылығының назарын аудару үшін осылай жасаған. Олар картина әйнек артында сақталғанын жақсы біледі. Мақсаттары оған зақым келтіру емес, болашақ ұрпақтың денінің саулығы үшін Жер-Анамызға қамқорлық таныту еді. Өнер туындысына шабуыл жасағаннан кейін олар әлеуметтік және экологиялық ұрандар айтты.

"Бір банка сорпаны қыздыруға шамасы келмейтін миллиондаған отбасының жанар-жағармайға қолы жетпейді! Суретке көбірек көңіл бөлесің, ал планета мен адамдар ше?!" деген белсенділердің сөзі қонақтардың назарын аударды.

Just stop oil демонстрациялары Ұлыбританияда қазба отынының жаңа түрлерін лицензиялауды және өндіруді тоқтатуға тырысады. Ван Гогтың 1888 жылы салынған әйгілі картинасы 72,5 миллион фунт стерлингке бағаланған. Бұл жағдайда біржақты болу да қиын екені анық. Десе де, мұндай мәселелерді қозғаудың өзге де жолдарын ойлап тапқан дұрысырақ болар ма еді.

Пабло Пикассоның «Герника» (1937): Дәстүрлі мағынада вандализм болмаса да, Испаниядағы Азамат соғысы кезінде Пикассоның «Герника» монументалды картинасы 1937 жылы неміс және италиялық әскери ұшақтар Испанияның солтүстігіндегі Герника қаласын бомбалағанда қатты зақымданған. Кескіндеме соғыс қасіретін күшті бейнелеу қызметін атқарды, ал оның зақымдануы қақтығыстар тудырған қираудың символына айналды.

Өзіңіз көріп тұрғандай, мұндай әрекеттер қай заманда да орын алған, бірақ Қайрамбаев сынды шеберлер олардың қалпына келтірілуіне өз үлесін қосып, болашақтың ұрпақтың да көз қуанышы болуына септігін тигізіп келеді.

Жұмақын Қайрамбаевтың дипломдық жұмысы картинаның бірден-бір сапалы көшірмесі болып шықты. Суретші ұлы голландиялықтың әрбір штрихын жаңғырта отырып, жалаңаш Данаяның сұлу сымбатын мүлтіксіз қайта жазып шыққан-ды. Оқиғадан кейін Жұмақын Қайрамбаевқа реставрация жасайтын комиссия картинаның көшірмесін қалпына келтіру туралы шешім қабылдағанын хабарлаған. Қазақ шеберінің туындысы түпнұсқаның жаңғыруына себеп болды. Мұны істеу үшін Эрмитаждың төрт шебері 12 жыл ғұмырын арнады. Жұмақын Қайрамбаевтың жұмысы болмаса, сурет біржола ғайып болар еді.

Рембрандт түстерді өзі жасаған себепті реставраторлар да соның бәрін қайта жаңғыртуға мәжбүр болды. Ал Қайрамбаев әдеттегі бояуларды қолданған.

Рембрандт осыдан 600 жыл бұрын әйелі Саскияның бейнесінен Данаяны жазған және ол картинаны өле өлгенше сатпаған. Қазіргі аукцион стандарттары бойынша бұл картинаның құны 300 миллион доллардан асады.

Студенттер сурет салуды көшірмелерден үйренеді. Әдетте көпшілігі Шишкин, Репин шығармалары секілді тез аяқтауға болатын картиналарды көшіреді. 1978 жылы «Көшірме» арнайы пәні бойынша Академияның 3-курс студенті Жұмақын таңғы сағат 10-да мұражай қонақтары келгенге дейін, екі ай бойы күн сайын 4 сағат Эрмитажда «Данаяны» көшіріп салумен айналысқан. Студентке суретті толық емес, тек фрагментін салу туралы тапсырма беріледі, ал Қайрамбаев дәл сол Данаяның өз сұлбасын кенепке түсірмек болады. Әрине, 500 жыл бұрын салынған туындының техникасын қайталау мүмкін емес, десе де ол түпнұсқаны қайта шығаруға тырысқан. Абсолютті, миллиметрге дейін дәл ұқсастық реставраторларға «Данаяны» қалпына келтіруге көмектесті.

Бұл туралы Қайрамбаев 1981 жылы академияны бітіргеннен кейін бес жыл өткен соң, Жүргенов атындағы өнер ордасынан (ол кезде театр және өнер институты) оқытушылық біліктілігін арттыру үшін Ленинградқа барғанында біледі. Репин атындағы академияның ректоры, сурет пәнінің мұғалімі Олег Аркадьевич Еремеев қышқылдан қатты зардап шеккен Данаяның өз сұлбасы екенін, картинаның қалған бөлігін аман қалғанын айтады. Реставраторлар бояулардың қаншалықты қалың және қандай көлемде екенін анықтай алмаған. Ізденіс барысында ұстаздардың бірі қазақ суретшінің жұмысын академияның қорынан тауып алады. «Сіз бәрін дәл жеткізген екенсіз: інжу-маржанның қалыңдығын, штрихтарды, төсек-орын, бәрін, бәрін!» - деп Еремеев алғыс айтады.

Рембрандт қазір ұлы қылқалам шебері деп мойындалғанмен көзі тірісінде қор боп өтті. Сальвадор Дали мен Пикассо ғана барында бағаланып, атақты болған шығар. Рембрандт өмірінің соңына қарай аштықтан өлді. Басынан өткен осы оқиғадан кейін ол студенттерін көшірме жасауға баулиды. Олармен Қастеевский мұражайына барып, қандай бөлшектерге назар аудару керек екеніне қатысты кеңес береді.

Ол өзі тіпті көлемі кішкентай жұмыстарын да 3-4 ай жазады. Жарық пен қараңғылықтың, жақсылық пен зұлымдықтың қарама-қайшылығы сынды терең философиялық тақырыптарды кенеп арқылы жеткізу де оңай жұмыс емес.

Ол көптеген шығармасын әкесіне арнады. Бес жасында әкесі жетім қалып, қиыншылықта ер жетті. Өмір бойы колхозда шопан болған ол қолөнерші ретінде танылған: ағаштан ыдыс-аяқ, аттың ер-тоқымын, қамшыны жасаған. Мүлдем сауатсыз болса да жыр-дастанды жатқа білетін. Төрт ұлының бірі жазушы, екіншісі өнер адамы екенін мақтан етті. Қайрамбаев та өз артынан сондай із қалдырғысы келді.Кеңес заманынан бері ұрпақтан-ұрпаққа Іздер 1, Іздер 2, Іздер 3 сынды көрмелер өткізуді дәстүрге айналдырды. Биыл шебердің 70-ке толу мерейтойына орай аталған көрмелер сериясы «Іздер 4» жобасымен жалғасын тапты. Сурет өнері ақсақалы мен оның шәкірттерінің жұмыстарын қамтыған көрме биыл сәуір айында Алматыда өтті. Алдағы қазан айында Астанада өтеді деп жоспарланып отыр.

Қазақ кескіндеме өнерінің корифейі Жұмақын Қайрамбаев –  ұлт мақтанышы. Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген қайраткері, Қазақстан Суретшілер одағының мүшесі.

Көптеген өнертанушылар Жұмақын Қайрамбаевтың дәстүрлі ұлттық дүниетаным мен қазіргі көркем контекстті органикалық және экспрессивті түрде үйлестіретінін атап көрсетеді. Оның шығармашылығы терең философиялық толғаулар мен эмоционалды тәжірибелермен ерекшеленеді.

Жұмақын Қайрамбаев өмір жолын еш күмәнсіз сурет өнеріне арнады: «Мен бала кезімнен сурет саламын. Мені заттардың өзі емес, олардан сезінген сұлулық толғантатын. Қазірдің өзінде суретшінің алғашқы туындылары нәзік лиризммен, поэтикалық метафоралармен және ерекше бояу сезімімен ерекшеленеді.

Жұмақын Қайрамбаев қазақ романтикалық пейзажының үздік шеберлерінің бірі саналады. Табиғат пен жанды дүниені шабыттандырушы нысан ретінде таңдаған ол қазақ пейзаж мектебінің дәстүріне ерекше үлес қосып келеді.

Айналадағы дүниені негізінен көшпенділердің көзімен көретін Жұмақын Қайрамбаев ұзақ жылдар бойы жылқыларды асқан сүйіспеншілікпен бейнелеп келеді, онсыз қазақ даласындағы өмірді елестету мүмкін емес. Драма мен трагедия, элегия мен шайқасқа шақыру, мұң мен жеңістің қуанышты әні – бәрі де туған жерге, оның бүгіні мен болашағына деген сүйіспеншілікпен тыныстайды.

Кескіндеме өнерінің білгірлері Жұмақын Қайрамбаевтың қызығушылық шеңберіне тек поэтикалық пейзаждар ғана емес, Әйел, Жер, Махаббат сынды мәңгілік тақырыптар да енетінін атап өтеді. Бұл шығармаларда суретшінің таланты да, философ екені де көрінеді. Балалық, жастық, кемелшақтағы мұңы мен мөлдір қуанышы – суретші образдарының портреттік галереясының әрқайсысының камертоны.

Өнертанушылар Жұмақын Қайрамбаевтың ерекше, өзіндік стилі барын мойындайды. Ол қазақ тарихы тақырыбына қайта-қайта орала береді – мысалы, «Кенесары» (1991), «Абылай ханның портреті» (1991), «Ақ боз ат мінген Абылай хан» (2000) картиналары. Суретші жасаған Абылай ханның бейнесін бүкіл әлем мойындады. 1994 жылы осы портрет негізінде жасалған плакаттар миллиондаған данамен сатылды.

Жұмақын Қайрамбаев Абылай ханның өмірінде жасалған суреттері жоғын, еуропалық саяхатшы салған бір ғана суреттің көшірмесін көргенін айтады: «Әрине, еуропалықтардың қарындаш эскизін өзіне тән әдіспен жасағаны көрініп тұрды. Он сегізінші ғасыр. Бірақ суретті кәсіби маман жасағаны анық. Міне, сондықтан, жалпы алғанда, ол ханның шынайы келбетіне ұқсастығын жеткізе алмады. Әрине, мен оны «қазақ қылдым».

Профессор қазіргі заманғы талантты суретшілер легін тәрбиелеп шығарды, олардың көпшілігі танымал және білікті суретшілер. Бәлкім, бұл бүгінгі нағыз отандық шеберлер мектебі – Қайрамбаев мектебі шығар.