Мақалада Ұлы Жібек жолының жалпы тарихы мен оның Қазақ тарихындағы орны қарастырылады. Шетел ғалымдарының зерттеулері негізінде Жібек жолының мәдени, экономикалық ықпалына талдау жасалады.
Ұлы Жібек жолы – ежелгі Қытайдан Жерорта теңізіне дейін созылған халықаралық сауда жолы. Бұл жол тарихта тек экономикалық байланыстар ғана емес, сонымен бірге мәдениеттер мен өркениеттер арасындағы өзара әрекеттесудің маңызды тетігі болды. Шетелдік ғалымдардың пайымдауы бойынша Жібек жолының тарихи маңызы қазіргі замандағы жаһандану үрдісінің бастауы ретінде бағаланады.
Ұлы Жібек жолы – ғасырлар бойы мыңдаған шақырым қашықтықта адамдарды байланыстырып, тауарлармен ғана емес, мәдениетпен, тілдермен және дінмен де алмасуға мүмкіндік берген ғаламдық жолдар желісі. Біздің заманымызға дейін сол кезеңдерден жеткен ғажайып құрылыстар, жәдігерлер мен артефактілер өткеннің құпиялары мен тарихын сақтап тұр.
Ұлы Жібек жолының тарихы
Жібек жолының тарихы шамамен б.з.б. ІІ ғасырдан басталады. Ол Еуропа мен Азияны жалғады. Б.з.д. II ғасырдың ортасында ол көне қазақ даласы мен қалалары арқылы өтіп, көптеген ғасырлар бойы мәдениеттер мен өркениеттер арасындағы диалогты қамтамасыз еткен құрлықаралық магистральға айналды. Нақтырақ айтқанда, Қытай императоры У Ди (б.з.б. 140-87 жылдары билеген) тұсында алғаш рет Қытайдан Батысқа қарай керуен жолдары ашылған. Бұл жолды жасаған немесе алғаш бастаған тұлға ретінде қытайлық дипломат және саяхатшы Чжан Цянь саналады. Чжан Цянь б.з.б. 138 жылы Қытай императорының тапсырмасымен Батыс елдерімен байланыс орнату мақсатында сапарға шыққан. Оның екі рет жасаған сапарының нәтижесінде Қытай империясы Орта Азия халықтары, әсіресе Парфия, Үйсін және Қаңлылармен байланыс орната бастады. Чжан Цянь – Орта Азияда (қазіргі Өзбекстан, Тәжікстан және Ауғанстан аумақтарындағы Соғды мен Бактрияда) болған алғашқы қытайлық адам. Ол Қытай тауарларына деген үлкен сұранысты байқап, қытайлықтар бұрын-соңды көрмеген заттармен танысты.
Ұлы Жібек жолының құрамына бірнеше бағыттар кірді. «Лазурит жолымен» көгілдір түсті бағалы тас – лазурит (ляпис-лазурь) тасымалданды. Бұл асыл тас Египетте, Вавилонда, Иранда жоғары бағаланған. «Нефрит жолымен» Қытайға әшекей жасауға арналған нефрит тасымалданды. Ол императорлар мен ақсүйектер үшін әшекей бұйымдар жасауға пайдаланылды. «Камшат жолы» арқылы бағалы аң терілері таратылды. Б.з.д. I мыңжылдықтың ортасынан бастап «дала жолы» дамыды, сол арқылы Батыс елдеріне жібек шығарыла бастады.
Шелектің жолдары өзгеріп отырғанымен, Шығыс пен Батысты байланыстыратын екі негізгі бағытты атауға болады: оңтүстік жол – Қытайдың солтүстігінен Орта Азия арқылы Таяу Шығыс пен Солтүстік Үндістанға дейін; солтүстік жол – Қытайдың солтүстігінен Памир мен Арал маңы арқылы Каспий теңізі мен Қара теңіз аймағына дейін. Бұл екі жолдың арасында бірнеше қосалқы және аралық бағыттар болған.
Шығыс пен Батыс арасындағы саудада тауарлар негізінен шығыстан батысқа қарай тасымалданды. Рим империясы гүлденген дәуірінде жібек маталар мен басқа да шығыс тауарларына үлкен сұраныс болды. XI ғасырдан бастап бұл тауарларды Батыс Еуропа елдері белсенді түрде сатып ала бастады. Араб жаулап алуларынан кейін олар бүкіл Жерорта теңізінің оңтүстік жағалауына, тіпті Испанияға дейін таралды.
Осы сапарлардың арқасында сауда жолдары қалыптасып, кейін тарихқа Ұлы Жібек жолы деген атпен енді. Бұл жолдың негізгі тауары болғандықтан «Жібек жолы» деп аталды, алайда одан басқа алтын, күміс, дәмдеуіштер, асыл тастар, кілемдер, аң терісі, тұрмыстық заттар, киімдер, жібек маталар сияқты тауарлар да тасымалданды. Бұл жолдың атауы Қытайдан жеткізілетін басты тауар – жібектің құрметіне берілген.
Сондықтан Жібек жолының тарихы Чжан Цяньнің сапарларынан басталады, алайда бұл жолды «жасаған» нақты бір қытай азаматы емес, ғасырлар бойы түрлі халықтардың бірлескен еңбегінің нәтижесі ретінде қарастырылады.
Ұлы Жібек жолы – б.з.д. ІІ ғасырдан б.з. XV ғасырының ортасына дейін Еуропа мен Азияны байланыстырған құрлық және су жолдарының дамыған желісіне берілген ортақ атау. Құрлықтағы керуен жолының ұзындығы түрлі деректер бойынша 6,4 мыңнан 10 мың километрге дейін жеткен.
Жібек жолы туралы алғашқы тарихи деректерді Сыма Цянь (б.з.б. 145–86 жылдары өмір сүрген) қалдырды. Қытайдың әйгілі тарихшысы, «Ши Цзи» («Тарихи жазбалар») атты еңбегінде Чжан Цяньнің сапары туралы егжей-тегжейлі мәлімет береді. Бұл еңбек – Ұлы Жібек жолы туралы алғашқы нақты жазба дерек. Бань Гу (б.з. 32–92) «Ханьшу» («Хань әулетінің тарихы») атты еңбегінде жолдың қалыптасу тарихы мен батыс елдері туралы ақпараттарды кеңірек қамтыған. Сюань Цзан (602–664 жж.) буддалық монах, саяхатшы, «Ұлы Таң әулетінің батыс өлкесі туралы жазбалар» («Да Тан Сиюйцзи») еңбегінде Орталық Азия халықтарының мәдениеті, салт-дәстүрлері туралы құнды деректер қалдырған. «Жібек жолы» терминін алғаш рет XIX ғасырда неміс ғалымы Фердинанд фон Рихтгофен 1877 жылы «Қытай» (ағылш. Great Silk Road) кітабында қолданған. Қытайда ойлап табылған жібек негізгі сауда тауары болғандықтан, бұл жол соның атауымен аталды. Содан бері бұл сәтті термин адамзат өркениетінің ұлы жетістігін білдіретін өзіндік белгіге айналды. Бұл жол арқылы халықтар сауда жасап, ғылыми жетістіктермен бөлісіп, мәдени және діни құндылықтармен алмасты. Атақты британдық ғалым Питер Франкопан өз еңбегінде: «Жібек жолы – әлем тарихының өзегі, бұл жол арқылы сауда ғана емес, идеялар, технологиялар, діндер тарады» деп атап көрсеткен (Франкопан, 2015). Америкалық тарихшы Валери Хансен өзінің «Жібек жолы: жаңа тарих» кітабында Жібек жолының көптеген жергілікті өркениеттерді өзара байланыстырудағы маңызды рөлін көрсетеді (Хансен, 2012). Сондай-ақ, жапон зерттеушісі Ютака Ёсида Жібек жолының өркениетаралық мәдени ықпалын ерекше атап өткен (Ёсида, 2001).
Ұлы Жібек жолы және түркі даласы
Жібек жолының Орта Азияға жалпысы түркі халықтарына тигізген пайдасы зор. Ол түркі халықтарының мәдениеті мен тұрмысын зерттеп, империя аралық сауда қатынастарының басталуына түрткі болды. Жібек жолының бастауында түрік қағанатының, одан кейінгі араб кезеңі мен моңғол кезеңдерінің де үлесі болды.
Түркі ғалымдарының еңбектерінде Ұлы Жібек жолы көбінесе Түркі өркениетінің тарихы, мәдениеті және халықаралық байланыстар тұрғысынан кеңінен қарастырылады. Олар Жібек жолының тек сауда қатынастарымен шектелмей, сонымен қатар мәдени, рухани алмасулар мен түркі халықтарының тарихи ролі тұрғысынан талдайды.
Түркі ғалымдарының еңбектеріндегі негізгі бағыттар:
1. Жібек жолының түркі халықтарының тарихындағы орны:
• Лев Гумилев – «Көне түріктер» атты еңбегінде Түркі қағанатының Жібек жолын бақылау арқылы халықаралық сауда-саяси байланыстарда белсенді рөл ойнағанын атап көрсетеді.
• Мұрат Аджи – «Қыпшақ даласының жусаны» атты еңбегінде Ұлы дала халықтарының Жібек жолындағы саяси-мәдени рөлін жан-жақты сипаттайды.
2. Түркі мәдениетінің таралуы мен алмасуы:
• Әлкей Марғұлан – Жібек жолы бойындағы ежелгі қалалар, қалашықтар және олардың мәдени-экономикалық орталық ретінде дамуын зерттеген.
• Кемал Карпат (түрік ғалымы) – Жібек жолы бойындағы мәдени байланыстардың түркі халықтарының ислам мәдениетіне қосқан үлесін талдаған.
3. Археологиялық зерттеулер:
• Карл Байпақов – Қазақстан мен Орталық Азиядағы Жібек жолының археологиялық ескерткіштерін зерттеп, ежелгі қалалардың экономикалық және мәдени рөлін айқындаған ғалым. Оның «Ұлы Жібек жолы және ортағасырлық Қазақстан» атты еңбегі – осы саладағы маңызды зерттеу.
• Зейнолла Самашев – Алтайдан Каспий теңізіне дейінгі аралықтағы көне түркі ескерткіштерін, керуен жолдарын зерттеген.
4. Жібек жолы бойындағы діни-рухани байланыстар:
• Әбсаттар Дербісәлі – ислам дінінің Жібек жолы арқылы Орта Азия мен қазақ даласына таралуын зерттеп, түркі халықтарының рухани өміріндегі өзгерістерді көрсеткен.
• Шоқан Уәлиханов – Орта Азия халықтарының Жібек жолы бойындағы мәдени-рухани байланыстарын, әсіресе, буддизм мен ислам мәдениеттерінің өзара ықпалдасуын алғаш зерттеген ғалымдардың бірі.
5. Түркі өркениеті тұрғысындағы заманауи зерттеулер:
• Қаржаубай Сартқожаұлы – «Орхон ескерткіштерінің толық атласы» еңбегінде көне түркілердің Ұлы Жібек жолымен байланысы туралы ғылыми деректерді саралаған.
• Дархан Қыдырәлі – Түркі әлемінің ежелгі және ортағасырлық байланыстарын, әсіресе Ұлы Жібек жолының рухани, мәдени, сауда-саяси рөлін зерттеген.
Түркі ғалымдарының еңбектерінде Жібек жолы – тек экономикалық сауда жолы ғана емес, сонымен қатар түркі халықтарының тарихи, мәдени, рухани, саяси дамуында маңызды орын алатын көпқырлы тарихи құбылыс ретінде көрінеді.
XV ғасырда Осман империясының негізгі сауда жолдарын жабуына байланысты Жібек жолы біртіндеп құлдырады.
Жібек жолы 40-тан астам елдің аумағынан өткен. Бастапқы нүктесі – Қытай, ал батыста Жерорта теңізі маңындағы еуропалық қалаларға дейін созылған. Оның негізгі маршруттары солтүстік, орталық және оңтүстік болып бөлінген.
Негізгі елдер: Қытай, Қырғызстан, Қазақстан, Тәжікстан, Өзбекстан, Түркіменстан, Иран, Әзербайжан, Грузия мемлекеттері болды. Жібек жолының арқасында ортағасырлық Сиань, Дуньхуан, Самарқанд, Испиджаб, Тараз, Ясы, Бұхара, Герат, Исфахан, Баку, Александрия, Константинополь, Венеция сынды қалалар тарихта есімдерін қалдырды.
Ұлы Жібек жолының Қазақстандағы тармақтары: тарихи жолдар мен ортағасырлық қалалар
Ұлы Жібек жолының тиімді жұмыс істеуі үшін бүкіл жол бойында саяси тұрақтылық қажет болды. Мұндай тұрақтылық екі жолмен қамтамасыз етіле алды – не бүкіл еуразиялық керуен жолдарын бақылауда ұстайтын алып империя құру арқылы, не ірі мемлекеттер арасында «дүниежүзін бөлісу» арқылы, олар сауданың қауіпсіздігін қамтамасыз ете алды. Ұлы Жібек жолының тарихында үш қысқа кезеңде ол дерлік түгелдей бір мемлекеттің бақылауында болды: VI ғасырдың соңында Түрік қағанаты, XIII ғасырдың соңында Шыңғысхан империясы, XIV ғасырдың соңында Әмір Темір (Тамерлан) империясы. Алайда жолдардың ұзақтығына байланысты оларды бір мемлекет қол астына біріктіру өте қиын болды. Көбіне бірнеше ірі елдер арасындағы «дүние бөлісу» жағдайы байқалды.
Ұлы Жібек жолының Қазақстан аумағындағы бағыттары — ежелгі дәуір мен орта ғасырларда Батыс пен Шығысты жалғаған сауда, мәдениет және өркениет көпірі. Бұл мақалада Ұлы Жібек жолының батыстан шығысқа қарай өтетін Қазақстандық тармағы, қалалар мен керуен жолдары, тарихи оқиғалар мен сауда қатынастары туралы кең мәлімет беріледі.
Қазақстандық бөлігінен өтетін Ұлы Жібек жолы, егер батыстан шығысқа қарай қозғалар болсақ, Шаш (Ташкент) қаласынан басталып, Турбат асуы арқылы Исфиджабқа, қазіргі Сайрам (Сарьям) қаласына жеткен. Бұл көне қаланың атауы бүгінгі күні де сақталған – Шымкент маңындағы Сайрам ауылы осының куәсі. Ауылдың ортасында ортағасырлық ірі қаланың орнында қалдықтар сақталған. Исфиджабтан құлдар, ақ маталар, қару-жарақ, қылыштар, мыс және темір экспортталған.
Исфиджабтан керуендер шығысқа қарай Шараб және Будухкет қалалары арқылы Таразға бет алған.
Тараз – Қазақстандағы ең ірі көне қалалардың бірі. Ол VI ғасырда-ақ белгілі болған. Дәл осы жерде 568 жылы түрік қағаны Дизабул Византия императоры ІІ Юстинианның елшісі Земарх бастаған дипломатиялық делегацияны қабылдаған. Таразды деректер «саудагерлер қаласы» деп сипаттайды. Сонымен қатар ол түргештер, кейін қарлұқтар мен қарахандардың астанасы болған.
Шаштан (Ташкент) Исфиджабқа дейін
Қазақстанға Ұлы Жібек жолы Шаштан (Ташкент) басталып, Турбат асуы арқылы Исфиджабқа (қазіргі Сайрам, Шымкент маңында) жеткен. Бұл қала орта ғасырда аса ірі сауда және мәдениет орталығы болған. Мұнда құлдар, ақ мата, қару-жарақ, мыс және темір сатылған.
Исфиджабтан Таразға дейін
Керуендер Исфиджабтан Шараб және Будухкет қалалары арқылы Таразға бет алған. Тараз — VI ғасырдан белгілі, түркі каганы Дизабул осы жерде Византия елшісі Земархты қабылдаған. Қала сауда мен дипломатияның маңызды орталығы, түргештер, қарлұқтар және қараханидтердің астанасы болған.
Талас аңғары: Джамукат, Атлах және басқа қалалар
Талас аңғары тарихи қалаларға толы. Таразға жақын Джамукат (қазіргі Костөбе), Атлах (751 жылғы араб-қытай шайқасы орны), Адахкет, Дех Нуджикес, Шельджи, Сус, Күл, Текабкет қалалары күміс кені маңында орналасқан.
Тараздан Құланға, Навакетке, Суябқа
Тараздан шығысқа Құлан, Касрибас, Куль-Шуб, Джуль-Шуб, Мирки, Аспара, Навакет (қазіргі Синчэн), әрі қарай Суябқа (Тоқмақ маңында, Бурана және Ақбешім ескерткіштері) дейін жол жалғасқан. Бұл өңір түркі кагандары мен соғдылардың маңызды орталықтары болған.
Навакет (қытайша Синчэн — «жаңа қала») – Жетісудағы ең ірі қалалардың бірі болған. Ол түрік қағандарының резиденциясы әрі согдиялықтардың мекені еді.
Навакеттен Пенджикент (Бунджикет) арқылы Ұлы Жібек жолы Суяб қаласына жеткізген. Суяб — Батыс Түрік қағанатының астанасы болған. Кейін түргештер мен қарлұқтар иелігіне өтті. Қала жайлы X ғасырға дейін қытай және араб жиһанкездері жазған. Астана рөлі кейін Баласағұнға көшті. Бұл қала Қарахандар мемлекетінің орталығы болған, кейін Қарақытайлар оны XIII ғасыр басында қиратты. XIV ғасырда қала толығымен қираған күйде қалған. Оның орны қазіргі Токмак қаласы маңында орналасқан Ақбешім және Бурана қалашықтары.
Ыстық-Көл мен Іле аңғары арқылы
Суябтан кейін керуендер Ыстық-Көлдің солтүстік және оңтүстік жолдарымен жүріп, Бедель асуы арқылы Қашғар мен Ақсуға жеткен. Тағы бір бағыт — Санташ асуы, Қарқара арқылы Іле аңғарына, Алмалық, Хами, Турфан және Дунхуан арқылы Қытайға бағыт алған.
Алматы мен Талғар бағыттары
X–XII ғасырларда керуен жолы Навакет, Бунджикет (Пенджикент) арқылы Кастек асуынан өтіп, Қаскелең, Алматы, Тальхизге (Талғар) жеткен. Тальхиз — Жібек жолындағы ірі транзиттік сауда орталығы болған.
Іле мен Балқаш маңындағы тармақтар
Керуен жолдары Іле өзенінің оң жағалауымен Хоргос, Көк-Тал, Жаркент, Илибаликке дейін, ал сол жағалаумен Қапшағай, Алтын-Емел, Көксу, Икиогуз (қазіргі Дүнгеновка), әрі қарай Каялык (Антоновка маңы) пен Алакөл, Жоңғар қақпасы арқылы Қытайға жеткен.
Орталық Қазақстан бағыттары
Отырар мен Яссыдан (Түркістан) жолдар Қаратау, Сарысу, Кеңгір, Ұлытау, Торғай мен Есілге дейін созылған. Бұл өңірде Болған-Ана, Жаман-қорған, Домбғауыл, Мілы-құдық сынды ортағасырлық қоныстар бар.
Ертіске, Алтай мен Енисейге дейін
Тараздан шыққан бір жол Адахкес пен Дех-Нуджикес арқылы Ертіске, Қимақ хаканаты мен қырғыз жеріне жеткен. Тағы бір жол Алакөлдің батысынан өтіп, Тарбағатай арқылы Ертіс бойындағы Банджар, Астур, Ханауш және басқа қалаларға бағыт алған.
Шавгар мен Ясы: сопылық орталықтар
Сырдария бойындағы Отырар, Шавгар (Құй-Төбе), Ясы (Түркістан) — маңызды діни, мәдени және сауда орталықтары. Мұнда Ахмет Ясауи сияқты тұлғалар өмір сүрген.
Шавгар — VIII ғасырдан белгілі. Қазіргі Түркістан маңында орналасқан Чүй-Төбе қалашығы. Түркістанның өзі X–XII ғасырда осы жерде пайда болған. Бұл қалада әйгілі сопы ақын Ахмет Ясауи өмір сүріп, уағыз айтқан.
Шавгардан Жаңакентке — оғыздардың астанасына жол жүрген. Бұл жерден Қызылқұм арқылы Хорезмге шығатын бағыт та болған.
Шавгар мен Яссыдан Турлан асуы арқылы жол Қаратау жотасының солтүстігіне, әрі Сарысу, Кенгир, Торғай, Есіл өзендеріне бағытталған. Мұнда ортағасырлық Болған-Ана, Жаманқорған, Ноғербек-Дарасы, Домбауыл, Міліқұдық, Ормамбет секілді қалашықтар табылған. Бұл аймақта Жубин, Конгликет, Ортаг, Кейтаг, Гарбиан, Бакирлытага сынды рудалық өңірлер болған.
Ұлы Жібек жолымен:
• Қытай жібегі, алтын, күміс – негізгі сауда валютасы
• Еуропа мен Азиядан – ладан, хош иіссу, асыл тастар, аң терісі, женьшень, кардамон, жануарлар, құстар
• Ауылшаруашылық өнімдері – жүзім, қауын, қант, көкөністер
• Қолөнер бұйымдары – кілемдер, маталар, зергерлік заттар
Археологиялық табыстар – мысалы, Отырардағы күміс қазынасы — осы сауда жолының ауқымдылығы мен интернационалды сипатын дәлелдейді. Қазақстан аумағы Ұлы Жібек жолының күретамыры болған. Бұл жол тек сауда ғана емес, мәдениет пен өркениет алмасуының арнасы. Бүгінгі таңда көптеген көне қала орындары мен археологиялық ескерткіштер сол дәуірдің айғағы ретінде зерттеліп жатыр. Бұл мақала туристерге, тарихшыларға және мәдени мұрамен қызығатындарға пайдалы болады.
Ұлы Жібек жолының Қазақстандағы негізгі бағыттары: Қазақстан аумағында Жібек жолының негізгі тармақтары Отырар, Тараз, Испиджаб (Сайрам), Баласағұн, Алматы қалалары арқылы өтті. Бұл қалалар өз дәуірінде ірі сауда орталықтары ғана емес, мәдени және ғылыми орталықтарға айналды.
Жібек жолының мәдени ықпалы Қазақстан қалаларында сәулет, әдебиет, ғылымның өркендеуіне ықпал етті. Экономикалық тұрғыда бұл жол арқылы Қазақстан жерінде сауда қарқынды дамып, аймақтағы қалалардың әлеуметтік-экономикалық мәртебесін көтерді.
Ұлы Жібек жолының әлемдік және Қазақстан тарихындағы орны ерекше. Ол түрлі мәдениеттер мен өркениеттердің тоғысқан орталығы болуымен қатар, экономикалық дамудың да маңызды көзі болды. Шетел ғалымдарының пікірлеріне сүйенсек, Ұлы Жібек жолы тек сауда ғана емес, сонымен қатар жаһандану процесінің алғашқы қадамы ретінде маңызды.
Жібек негізгі тауар болғанымен, фарфор, шай, қағаз, дәмдеуіштер, асыл бұйымдар, жануарлар, кілемдер, жеміс-жидектер және парфюмерия да кеңінен тараған.
Жібек жолы көптеген әдеби және өнер туындыларында бейнеленді. Ең әйгілі саяхатшы – Марко Поло. Оның «Әлемнің әртүрлілігі туралы кітабы» Еуропада кеңінен танымал болды. Қазіргі уақытта да Жібек жолының өнері бүкіл әлемдегі көрмелерде көрсетіліп келеді.
Ұлы Жібек жолының тарихи маңызы орасан зор және оның ықпалы бүгінгі күнге дейін сезіледі. XX ғасырда халықаралық қоғамдастық Жібек жолының тарихи құндылығын мойындап, бірқатар шаралар қабылдады:
1988 жылы ЮНЕСКО «Ұлы Жібек жолы» бағдарламасын құрды.
Жібек жолы бойындағы ондаған ескерткіш ЮНЕСКО-ның Әлемдік мұралар тізіміне енді.
Жібек жолын қалпына келтіру бойынша бірнеше жоба іске асырылуда, оның ішінде Қытайдың «Бір белдеу, бір жол» және «XXI ғасырдағы теңіз Жібек жолы» бастамалары бар.
Әдебиеттер тізімі
1. Франкопан П. Жібек жолдары: әлем тарихының жаңа түсінігі. – Лондон: Bloomsbury Publishing, 2015.
2. Хансен В. Жібек жолы: жаңа тарих. – Нью-Йорк: Oxford University Press, 2012.
3. Ёсида Ю. Шығыс өркениеттері және Жібек жолы. – Токио: Iwanami Shoten Publishers, 2001.
4. Байпақов К.М. Ұлы Жібек жолы және ортағасырлық Қазақстан. – Алматы: Қазақ университеті, 2011.
5. Жолдасбаев С. Жібек жолы және Қазақстанның ортағасырлық қалалары. – Алматы: Ғылым, 2003.
6. Қозыбаев М.К., Абжанов Х.М. Қазақстан тарихы. – Алматы: Атамұра, 2010.
Қыран Алтай
