Түйіндеме: Мақалада Есіл-Көкше өңірінде мұсылман дінінің таралуы және бұл үдерістегі патша өкіметінің саясаты, солтүстік өңірдегі ислам дінінің орнығуындағы Қызылжар, Көкшетау, Атбасар, Ақмола, Троицк қалаларының рөлі көрсетіледі. Кеңес өкіметінің дәстүрлі дін өкілдеріне қатысты 1920-1940 жж. жүргізілген қуғын-сүргін - репрессиялық саясаты, Есіл-Көкше өңірінен шыққан көрнекті діни тұлғалардың рухани қайраткерлік қызметі зерделенеді.
Кілт сөздер: Құран, Ресей империясы, Есіл-Көкше өңіріндегі көрнекті діни тұлғалар, қала мәдениеті, мешіттер, қажылық, Науан Хазірет, Шаймерден Қосшығұлов, Момақан Әлиев, дін иелерінің қуғын –сүргінге ұшырауы.
Кіріспе: Қазақ даласында ислам дінінің орнығуы VIII ғ. бастау алып, ХIХ ғ. соңына дейін әсіресе, Есіл-Көкше өңірінде ұзаққа созылған үдеріс еді. Ежелгі заманнан Сарыарқа сияқты далалық өңірде тәңірлік дәуірден келе жатқан ескі наным-сенімдер көшпелі өмір салтын ұстанған қазақ халқы арасында сақтала берді. Ислам дінінің берік орнығуы Есіл – Көкше өңірінде қалалық елді-мекендердің пайда болуына тікелей байланысты болды. ХVIII ғ. ортасынан Есіл –Көкше өңіріндегі Ресей империясының күшеюі нәтижесінде шекаралық аймақта Қызылжар, Троицк бекіністері пайда болып, осы қалаларда Есіл-Көкше өңіріндегі алғашқы мешіттер бой көтерді. Ресей империясы қазақ сахарасын өз билігіне қаратуда тек әскери күшке ғана сүйеген жоқ, жауынгерлігі күшті көшпелі жұртты мүмін-момын мұсылмандарға айналдырып бағындыру саясатында ислам дінін де саяси құрал ретінде пайдалануға тырысты. Ресей императрицасы Қазан баспасынан 82 мың дана Құран – Кәрім кітабын шығарып, ел арасына таратқан деген фактілер де бүгінде анықталып отыр[1]. Солтүстік өңірдегі мұсылманшылдықтың терең деп таралуында Қазақстан шекарасына жақын қазіргі Челябі облысында орналасқан Троицк қаласындағы Расулия, Қызылжар қаласындағы - Қызылжар, Көкшетау қаласындағы Науан Хазірет медреселерінің орны ерекше деп айтуға болады. Осының арқасында Есіл-Көкше өңірінде ХХ ғ. бірінші ширегінде дін-ислам мәдениеті жоғарғы деңгейге көтерілгенін көреміз. Кеңестік кезеңде «жаугершіл атеизм» саясаты салдарынан Есіл –Көкше өңірінен шыққан көрнекті дін қайраткерлері қуғынға ұшырады. Қазақстанның тәуелсіздік алуы, ар-ождан бостандығын шектейтін саясаттың жойылуы, бұрындары құпия болып келген архив деректерінің құпиясыздандырылу, зерттеушілерге қол жетімді болуы Есіл-Көкше өңіріндегі ислам діні тарихын, дәстүрлі дін өкілдерінің қуғын-сүргінге ұшырау тарихын жаңаша зерделеп, зерттеуге мүмкіндік береді.
Материалдар мен методологиялық әдістер: Есіл –Көкше өңіріндегі ислам дінінің Ресей патшалығы кезеңінде институционалдық тұрғыдан орнығуы мен тереңдеп дамуын, Кеңестік құдайсыз – коммунистік билік режимі тұсындағы мұсылман дін қайраткерлерінің қуғын –сүргінге ұшырауын зерттеуде осы тақырыпқа алғаш назар аударған Қ.Қ.Әбуевтың еңбектері, З.Т.Садвокасова, О.Х.Мұхатова, С.К.Рүстемов, А.С.Маргулан, Б.Б.Бурхановтардың ұжымдық монографиясы, қуғын – сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі Ақмола облысы бойынша құрылған комисия жұмысының қорытындылары бойынша шығарылған архив құжаттары мен материалдарының жинақтары, С.Мәлікованың мақалалары, өлкетанушы, халық мұраларын жинаушы М.Ғалымның материалдары пайданылды. Мақаланы жазу барысында тарихшылдық, тарихи- салыстырмалық, статистикалық, репродуктивті әдістер қолданылды.
Бақылау және талқылау: Есіл-Көкше өңірінде - Сарыарқа сияқты далалық өңірде Ресей патшалығының билігі нақты орнаған ХIХ ғ. 40-шы жылдарына ислам дінінің таралуы өте төмен деңгейде болғандығын И.Левшиннің, Ш.Уәлихановтың еңбектерінен айқын байқауға болады. Орталық Азияның Бұқара, Самарқан, Ташкент, Түркістан қалаларынан келген қожа-сопылар негізінен хан-сұлтандар ордаларының маңайына шоғырланды. Бұқара халық арасына сирек шығып тұрды. Көшпелі өмір – салтын ұстанған халық арасында ислам дінінің орнығуы үшін тұрақты елді-мекендер қажет еді. Ондай тұрақты ірі қоныстардың пайда болуы Ресей империясының қазақ жерлерін отарлау, басқару мақсатында әуелі Қазақстан шекара линиясының периметрі бойынша, кейін ішкі қазақ жерінің ішкі аудандарында салынған қала – бекіністердің салынуынан бастау алды. Жалпы Орталық Азияда, Еділ бойында мұсылман дінінің қанат жаюына осы өңірлердегі дамыған қала мәдениетінің болуы айрықша рөл атқарды. Сол себепті Есіл-Көкше өңірінде ислам дінінің біржола тереңдеп таралуы онан әрі дамуына 1822 жылғы Сібір қырғыздары уставының шығуы нәтижесінде Орта жүзде қазақ хандығы жойылып, Ғұбайдолла хан тақтан тайдырылған соң, қазақтың ішкі аудандарында Көкшетау, Ақмола, Атбасар сияқты кейін қалалы мекенге айналған бекіністердің салынуы Есіл-Көкше өңірінде ислам дінін тұрақты түрде уағыздап таратуға аса қолайлы жағдай туғызды. Мысалы Қазақстанмен шекаралық аймақта салынған Расулия медресесі 1883 жылы салынып, кейіндері схоластикалық оқу бағдарламасынан арылған жәдитше оқытатын француз тарихшысы Александр Бенигсеннің сөзімен айтқанда Ресейдің Азиялық бөлігіндегі бірден-бір институт дәрежесіндегі академиялық діни оқу орнына айналды. 1886 жылы ағартушы-педагог, аса дәулетті Балғожа бидің немересі Ыбырай Алтынсариннің қаржылай көмегімен «Расулия» медресесіне арнап ағаштан жаңадан оқу корпусы мен шәкірттерге арналған жатахана салынды. Медреседе діни пәндерден басқа барлық негізгі зайырлы пәндер циклы оқтылып, заманына сай білім берілді. Ол медреседе татар, башқұрт балаларымен бірге әсіресе, Есіл-Көкше, Тобыл өңірінен шыққан қазақ балалары көп оқыды. ХХ ғ. басында бұл медреседе 311 шәкірт білім алған дерек бар[2, 392.]
Белгілі зерттеуші C.З.Мәлікова Қызылжар қаласының Есіл-Көкше өңірінде ислам дінінің орнығуында қандай рөл атқарғандығын дәлелдей түсетін келесі деректерді келтіреді: «Қызылжар қаласында бас дәрігер болып, қызмет атқарған Ц.Белилоковскийдің мәліметіне сүйенсек 1886 жылы қала халқы төрт басты этникалық топтен құралған: татар мен қазақтар – 6517, орыстар - 7528 және еврейлер - 275 адам болған яғни қала халқының 46% - мұсылмандар құрағанын көреміз. Ал 1914 жылғы дерекке қарасақ, Қызылжарда 7 мешіт, 6 шіркеу, 1 синагога болған. Осының өзінен-ақ мұсылмандар үлесінің артық екенін байқауға болады. Ал 1921 жылғы дерекке қарағанда, мешіттер саны 9-ға жеткен. Демек, жеті жылда мұсылмандар көбейгендіктен, тағы 2 мешіт салынған [3]. Демек, Есіл –Көкше өңірінде Қызылжар қаласы ислам дінін таратуда ірі орталықтың бірі болғандығын осыдан – ақ көруге болады. Біздің бұл пікіріміздің дәлеліне бір - екі мысал келтіретін болсақ, Қызылжар мешітінің бірінің жанынан ашылған медреседе қазақтың ар-ождан бостандығы үшін күресіп, есімі сол кезеңдегі алты алашқа мәшһүр болған Науан Хазірет білім алса, [4,379-386] ХХ ғ. басында дәлірек айтсақ, 1905-1910 жылдары қазақтың әйгілі ақыны Мағжан Жұмабаев Қызылжардағы (Петропавл) №1 мешіт жанында белгілі татар зиялысы, мұсылман халықтарының азаттығы жолында күрескен діни – ағартушы қайраткер М.Бегишевтің ұйымдастыруымен ашылған медреседе білім алғанын айтсақ жеткілікті [5]. Осылайша, әуелде Қызылжар, Ақмола, Атбасар, Көкшетау сияқты елді-мекендер тұрғызылса, кейіндері тіршілік ағынымен олар руханият пен қалалық мәдениеттің ошақтарына айнала бастады. Көкшетауда аға сұлтан Абылай Ғаббасовтың өкімімен 1846 жылы мешіт бой көтерген болса, Ақмолада аға сұлтан Қоңырқұлжа Құдаймендіұлы 1842 жылы «ағаш мешіт» және медрессе ашқан болатын[6]. Есіл – Көкше өңірінде мұсылманшылықтың ХХ ғ. бірінші ширегінде тереңдеп орнығуын келесі тарихи фактілерден аңғаруға болады: Ол Науан Хазіреттің жәдиттік бағыттағы мұсылман мектеп-интернатын ұйымдастыруы, Көкшетау, Ақмола, Атбасар қалаларында қыз балаларға арналған мұсылман мектептерінің ашылып жұмыс істегенінен байқаймыз. Дәл осы кезеңде Қазақстаннан Мекке-Мәдинеге қажылық сапарға шығу жиеледі. Бұл да орыс билігін қатты алаңдатты.1870 жылы - 5 адам, 1893 жылы - 25, 1897 жылы - 34, 1900 жылы - 322, 1902 жылы - 38, 1913 жылы – 143 қазақ қажылық сапар шеккен [7]. Байқасақ, қажылыққа барушылар саны қатты құлдырау уақыты Ресей билігінің қазақтарды күштеп христианизациялау уақытымен тура сәйкес келеді.
Нәтиже: Әсіресе, көшпелі өмір салтын сақтаған Солтүстік өңір қазақтары жоғарыда айтқанымыздай, әуелден ислам өркениеті аясында, өзінің сан ғасырлық әдет-ғұрпын сақтай отырып, дамыған халыққа патша үкіметінің өзінің осындай саясат жүргізуі қазақтарды жалпы орыс билігіне лоялды етумен қатар оның ұлттық санасы мен мұсылманшылық мәдениетін, халық-ұлт ретіндегі идентификациясын әсіресе, Далалық Өлкеде оның ішінде Ақмола өңірінде онан әрі нығая түсуіне ықпал етті. Алайда, бұл үдеріс Ресейдегі 1917 жылғы төңкеріс-революциялар нәтижесінде бұзылғанын байқаймыз. Дінге қарсы алғашқы декрет - заңдарды Кеңес өкіметі сонау 1918 жылдың өзінде қабылдағанымен бастапқы кезде жаңа саяси режим 1920 жж. орта шеніне дейін кеңес үкіметі ислам факторын, мұсылмандарды жаңа үкіметті құру мақсатында пайдаланып, кейін дегеніне жеткен соң, қысым жасау саясатына көше бастады. Кеңес өкіметінің дінді мемлекеттен, білім беру жүйесінен бөлу заңына байланысты дін істерін енді мемлекеттік басқару органдары басқармайтындықтан бұрынғы Дала өлкесі қазақтары қайтадан Уфадағы мүфтиятқа қаратылды. Ал билігін нығайтқан кеңес өкіметінің ислам дініне деген қайта «шабуылы» жаңа қарқынмен қолға алынды. Бұл әрекет Қазақстанды орталығы Уфа қаласында орналасқан «КСРО мұсылмандарының діни басқармасынан» оқшаулау саясатынан байқалды. Қазақ өлкелік комитетінің мұсылман қозғалысына қарсы күрес шараларына қатысты 1927 жылдың 8 маусымындағы қаулыда «…считать первоочередной задачей в деле борьбы с мусдуховенством в Казахстане изоляцию Духовного Управления от Казахстана и ликвидацию духовной иерархии как путем применения правительственных мер, так и путем раскола и разложения рядов самого духовенства». Нәтижесінде 1928 жылы Қазақстан имамдары мұсылмандардың орталық діни басқармасы құрамынан шығарылды. МСБ (ОГПУ) «шығыс бөлімі» Орта Азия мен Башқұртстан мұсылмандарын оралық діни басқармаға қарсы арандатып отырды.
Ақмола облысы бойынша мешіттердің көпшілігі 1920-1926 жж. аралығында жабылып, 1944 жылы екінші дүниежүзілік соғыс кезінде дінге қатысты біршама жеңілдік режимі енгізілген уақытта Ақмола облысы мен қаласында бірде бір мешіт қалмаған еді. Дінді жаңа кеңестік атеистік сипаттағы Кеңес өкіметі өз саясатына кереғар идеологиялық күш ретінде қарастырды. «Дүмше» молдалар мен басқа да діншілдер кеңес өкіметіне жау элементтері сияқты әлеуметтік топ ретінде жойылуға тиісті деп саналды. Патша өкіметі Қазақстан сияқты шеткері отарлық аймақтағы мұсылман немесе дәстүрлі діни наным белгісі бойынша яғни православ дінін тарату, орыс емес халықтарды ресейлік қауымға сіңіріп жіберу мақсатында қуғындаса, кеңес өкіметі жалпы дін атаулы институтты қоғам өмірінен түбегейлі жоққа шығарып, қуғынға салуымен ерекшеленді, және ол шаруаны өте бір құйтұрқы әдіс-тәсілдермен іске асырды. Мешіт медресе сияқты діни орындарды жабу мен жоюға көп жағдайда, стандартты түрде коммунизм «құрлысшылары» пайдасына «мәдени мұқтаждық» үшін коммунизм идеясымен санасы уланған комсомол жастардың және «құдайсыздар одағы» сияқты қоғамдық ұйымдардың талабы бойынша тартып алынды. Мысалы Ақмола облысының Сандықтау ауданы территориясындағы №5 Қызыл Әскер ауылының тұрғындары 1931 жылы мәдени мұқтаждық үшін тартып алынған мешітті қайтарып беруді талап ету оқиғасы орын алғаны туралы деректерді кездестіреміз.[8,69-76]. Ақмола өңіріндегі мұсылман дін өкілдерін қудалаудың науқаны көптеген зерттеушілердің пікірі бойынша 1925 жылдың соңы мен 1926 жылдың басынан басталады. Қазақстанды басқаруға арнайы тапсырмамен «Кіші қазан» төңкерісін жасауға жіберілген И.Ф.Голощекин ислам діні өкілдерін социализм құру ісіне кедергі келтіретін керітартпа – рекацияшыл күш ретінде қарастырып, оларды да бай-құлақ, ұлтшыл-алашордашы контрреволюциялық элементтер ретінде түбірімен жойып жіберу мақсаты қойылды. Патша өкіметі тұсында қазақтарды зорлықпен шоқындыру саясатына қарсы шығып, түрік сұлтанына петиция ұйымдастырушылардың бірі болған Ресей Мемлекеттік Думасына екі мәрте депутат болып сайланған Шаймерден Қосшығұловта Көкшетау уезі бойынша ОГПУ – дің ерекше тізіміне алынған 148 имам-молдалардың тізіміне кіргізіліп қуғындалады. Тек, «ішке» яғни Ресей жаққа бой тасалап, кездейсоқ аман қалады. Имам-молдалардың өте қатаң қуғындалғанын мынадай фактіден көруге болады. Олардың барлығына бірдей көбіне ату жазасы беріліп, кеңестік режимнің ең қауіпті жауы деген категорияға енгізілген. Олардың арасында лагерге, түрмеге ұзақ мерзімге кесілгендері жоқтың қасы. Ақмола облысының бір ғана Еңбекшілдер ауданынан діншіл-фанат болды деп ұсталып кеткен имам- молдалардың саны 15-ке жетіп отыр. Кампекске, күштеп ұжымдастырудың нақ алдында Қазақстанда қатты қудаланған алаштықтар мен бірге мұсылман дін өкілдері болғаннын көреміз. Сондықтан, оларды аман алып қалудың жолы жасырып, шекара асырып қашыртып жіберу болды. «Жаугершіл атеизм» саясаты кезінде аман қалған имам-молдалардың барлығы дерлік, сол басқа елдерге қашып үлгергендер ғана болды. Мысалы, Мекеге бес рет қажылық сапар жасап, осы өңірдің қажылық сапарға бел буғандарға жолбасшы болған Айыртау ауданы тумасы Салғара Қуанышұлы есімін ерекше атауымыз керек. Ол 1929 жылы кампеске-тәркілеуіне және діншіл-молда деген атаққа ілігіп, ішке яғни Ресейдегі Есілкөл маңына кетіп қалып, тек 1935 жылы туған жиені Ескендір Кәрімұлының айтуынша Қызылжар қаласы маңындағы Сарыжапырақ деген мекенде дүние салған, деректі белгілі өлкетанушы Ғалым Мұсатай өзінің «Атығай шежіресінің деректері» деген кітабында келтіреді [9, 166-167]. М.Ғалымның кітабында есімі кездесетін Айыртау өңірі тумасы Боқаев Абушахман қажының да есімі 148 имамның есімі тізілген тізімде кездеседі. Азамат соғысының аласапыранынан кейінгі ұжымдастырудың 1928 -29 науқаны кезінде ақтармен күресті желеу етіп ешқандай сотсыз атылып кеткендер қатарында Есіл бойындағы Тоқбет қажының Маңыбай ауылында ашқан медресесесін тәмамдаған Жақып қажы мен Жұма және Жүсіп деген кісілер бар деген дерек келтіреді. Ақмола өңірінде қуғынға түскен тағы бір дін қайраткері ерейментаулық ел ішінде Сәкен қалпе атанған Қазақстан тарихындағы – екінші қази Сәдуақас Ғылмани. Кезінде медресе бітіріп, дін ғылымдарымен парсы, араб тілдерін жетік білген ғұлама ғалым ретінде діни қауым ортасында ғана емес, Қазақстанның ғылыми ортасында кең танылған тұлға. Діни және азаматтық тақырыптарға өлеңдер жазған ақын ретінде де белгілі. Ол кісінің тағдыры граф Монто-Кристо сияқты абақтыдан қашып шығу хикаясы өз алдына бір жыр. Ол турасында зерттеуші Дихан Қамзабекұлы өз кітабында жазған болатын[10]. Осы сияқты «ішке» қазақтар «Сибкрай» деп аталған Омбы мен Түмен маңына барып, паналауына тура келді. Омбы маңындағы қазақ ауылдарын паналаған имам-молдалар қатарында Қазақстан қазиятының 1972-1979 жж. қазиы және Көкшетау облысының имамы – Жақия Бейсенбайұлының әкесі – Бейсенбай қажы, Көкшетау қаласы мешітінің соғыстан кейінгі имамы – Момақан Әлиев сияқты дін қайраткерлері болған. Ресей жерінде басқа адамның құжатымен жүруге мәжбүр болған С.Ғылмани елге тек 1946 жылы ғана орала алды. Есіл-Көкше өңіріндегі мұсылманшылықтың өзіндік тарихы бар. Бұл өңірде алғаш исламның нақтылап орнауы ХIХ ғ. 40-шы жылдарынан басталып, ХХ ғ. бірінші өзінің Кеңестік жаугершіл атеизм саясатына дейін біршама жоғарыға көтерілді.
Қорытынды: Қорытындылай келе, ислам дінін тарату мен оқытудың тұрақты орталықтары: медреселер мен мешіттер қалалық жерлермен бірге ауылдық жерлердегі тұрақты мекендерде бой көтерді. 1920-1940 жж. дін өкілдеріне қарсы бағытталған қуғын-сүргін саясатының нәтижесінде Есіл-Көкше өңіріндегі медреселер мен мешіттер толықтай жабылып өз жұмысын тоқтатуға мәжбүр етілді. Осындай кереғар жағдайларға қарамастан Есіл-Көкше өңірінен Кеңестік кезеңдегі діни руханият тарихында зор рөл атқарған Науан Хазіреттің, Шаймерден Қосшығұловтың ізбасарлары: Сәдуақас Ғылмани, Момақан Әлиев, Жақия Бейсенбайұлы сияқты көрнекті дін қайраткерлерінің шығуына кедергі келтіре алмады. Кеңестік кезеңде солтүстік өңірде мақсатты түрде орыстандыру саясаты жүріп тұрған уақытта осы аты аталған имамдар қазақ ұлтының идентификациясының сақталуына, өңірдегі саны басым этностардың арасында ассимиляцияланып кетпеуінің үлкен бір факторы болған еді.
Қолданылған ған әдебиеттер мен деректер.
Қазақстандағы мұсылман және православие миссионерлері: қызметі мен нәтижелері (XIX – XX ғғ. басы). Монография. Авт.коллектив: З.Т. Садвокасова, О.Х. Мұхатова, С.К. Рүстемов, А.С. Маргулан, Б.Б. Бурханов – Алматы: 2022 ж. – 461 с.
Фархшатов М. Н. Медресе «Расулия».// Башкортостан: краткая энциклопедия. — Уфа: Башкирская энциклопедия, 1996. — С. 392. — 672 с
Көзайымға айналған көне мешіт // Егемен Қазақстан. 18 Сәуір, 2023. Редакциялық мақала.
Н.М. Нұржан1 , Ш.Т. Керім , Б.М. Манабаев Науан хазіреттің өмірі мен діни-саяси қайраткерлігі// Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің хабаршысы № 3(91)2020 379-386 бб.
Марфуға Шапиян Мағжан ақын өзін неге «пайғамбар» атады? //https://islam kz.
Мұрат Әбдіров Ақмола орнын алғаш нұсқаған // «Ortalyq Qazaqstan» https://ortalyq.kz/a-mola-ornyn-al-ash-n-s-a-an/ 15.06. 2019
Электронды ресурс. Қажылық тарихы ummet.kz›surak-jauap….
Бексейтова А.Т. Ақмола-Көкшетау өңірінің жаппай жазалау шаралары қарсаңы мен кезеңіндегі діни-рухани ахуал.История жертв политических репрессии в Акмолинской области в 1920-50 гг. по материалам архивных документов.Сб. статей и документов .-Кокшетау , 2021. – 258 с.
М. Ғалым «Атығай шежіресінің деректері», Көкшетау, 2018. 166-167.
- Д. Қамзабекұлы, Сәдуақас Ғылмани-руханият шырақшысы // «Мұнара» га, №22, 2020 ж.
Жақсым Айымгүл
