Бүгінде бәріңізге мәлім, осы іс шаралардың құқықтық негіздері де арнайы тиісті құжаттармен заңдастырылып, оларды іске асыру механизмдері белгіленген. Алғаш Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылғы 11 маусымдағы № 797 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасында Мұрағат ісін дамытудың 2001-2005 жылдарға арналған бағдарламасы, Қазақстан Республикасы мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрлігінің Мұрағаттарды және құжаттаманы басқару жөніндегі комитет төрағасының 2001 жылы 16 қарашадағы № 65 бұйрығымен бекітілген «Қазақстан Республикасы үшін тарихи және мәдени құндылығы бар шетел мұрағаттары мен ғылыми мекемелерінен Қазақстанның ХҮ-ХХ ғасырлар тарихы бойынша құжаттар көшірмелерін іздестіру және алу шараларының бағдарламасы» қабылданды.

Шетел мұрағаттарынан, ғылыми мекемелері мен кітапханаларынан Қазақстан тарихына қатысты құнды құжаттарды іздестіру, көшірмелерін алу жұмыстары Қазақстан Республикасының 2004-2006 жылдарға арналған “Мәдени мұра” мемлекеттік бағдарламасы аясында да қолға алынып, 2007-2009 жылдары жалғасын табуда.

«Мәдени мұра» еліміздің тарихи-мәдени мұрасын зерттеуге, сақтауға, жаңғыртуға және тиімді пайдалануға бағытталған кешенді іс-шараларды іске асыруды қамтамасыз ету қажеттігінен туындаған. Алғашқы кезеңін аяқтап, екінші кезеңіне аяқ басқан бағдарламада біраз маңызды іс-шаралар көзделіп отыр. Бағдарлама бойынша іс-шаралар жоспарының 92-тармағында «... қазақ халқының мәдени мұрасында тарихи маңызы бар қолжазбаларды, жәдігер басылымдарды, кітаптар мен мұрағаттық құжаттарды табу және сатып алу үшін алыс және таяу шетел қалаларының мұрағаттары мен кітапханаларына ғылыми-зерттеу экспедицияларын ұйымдастыру» көзделген.

Қазақстан Республикасының мұрағат ісі мен құжаттама жүйесін дамытудың 2007-2009 жылдарға арналған Бағдарламасы Мұрағат ісін дамытудың 2001-2005 жылдарға арналған Бағдарламаның логикалық жалғасы ретінде қазіргі таңда табысты жүзеге асып жатыр.

2005 жылы Қазақстан Республикасы Үкіметінің № 183 қаулысына сәйкес Ұлттық археография және деректану орталығы ашылғаны да өздеріңізге мәлім. Орталық 2002 жылдан бері шетел мұрағаттарында, кітапханалары мен ғылыми мекемелерінде жүргізілген еліміздің тарихы мен мәдениетіне қатысты құнды құжаттарды іздестіру, көшірмелерін алу жұмыстарының нәтижесі бойынша анықталған құжаттар туралы мәліметтердің басым бөлігін автоматтандырылған мәліметтер базасына енгізуді аяқтады. Барлығы он бір елден елу бір мұрағат пен ғылыми мекемелерден алынған 31735-ке жуық құжат қазақ елі тарихының ХҮІ-ХХ ғасырлар аралығын қамтиды. Бұл Қазақстан тарихына қатысты әлем мұрағаттарында жинақталған деректердің бір бөлігі ғана.

Автоматтандырылған мәліметтер базасы Оңтүстік Қазақстан облыстық мемлекеттік мұрағаты анықтаған 615, Қызылорда облыстық мұрағатының 16, Тараз қалалық мемлекеттік мұрағаты анықтаған барлығы 7 құжаттың тізімімен толықтырылу үстінде. Сонымен бірге Маңғыстау облыстық мұрағаты Астрахань облыстық мұрағатынан Маңғышлақтың тарихына қатысты 153 құжат алды. Олар 1731-1936 жылдарды қамтиды. Астрахань облысының Крупская атындағы кітапханасынан тоғыз кітаптың тізімі келді. Мәліметтер базасы жаңа анықталған құжаттар тізімімен үнемі толығып отырады.

Ақпараттық қоғамда әр пайдаланушының сұранысын қанағаттандыру мақсатында түрлі басылымдар әзірлеу мұрағаттардың басты міндеттерінің бірі. Шетел мұрағаттары мен кітапханаларынан, ғылыми мекемелерінен қазақ тарихына қатысты деректер іздестіру жұмыстарына Алматы, Жамбыл, Қостанай, Маңқыстау, Павлодар, Солтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда облыстарының мұрағатшылары да атсалысты.

Ресей Федерациясының орталық мұрағаттарынан, Омбы, Орынбор мұрағаттарынан 28787 құжат; Өзбекстан Республикасының Орталық Мемлекеттік мұрағатынан 482 құжат; АҚШ-тың Бейбітшілік және төңкеріс, соғыс Гувер институты мұрағатынан 20 құжат; Башқұртстанның Орталық мемлекеттік тарихи мұрағатынан 1145 құжат; Федеративтік Германия Республикасының Федералды мұрағаты, Сыртқы істер министрлігінің саяси мұрағаты, Бұрынғы Германия Демократиялық Республикасының қауіпсіздік министрлігінің мұрағатынан барлығы 93 құжат; Ұлыбританияның Ұлттық мұрағаты, Британ кітапханасы және Азия істері бойынша корольдік қоғамы мұрағатынан барлығы 82 құжат; Түркия Республикасы Премьер-министрдің жанындағы Мемлекеттік мұрағаты, Осман мұрағаты Түрік тарихы мекемесінің мұрағатынан 168 құжат; Египет Араб Республикасының Дарул Кутуб мұрағаты, Дарул Кутуб кітапханасы, Дарул Кутуб ұлттық кітап үйі, Араб қолжазбалар институты, Насролла ат-Таразидің жеке мұрағаттарынан 282 құжат; Қытай Халық Республикасының Бірінші тарихи мұрағатынан, Қытай шекарасының тарихи географиялық зерттеу орталығынан, Шыңжаң қоғамдық ғылымдар академиясы кітапханасынан, Синьцзянь университетінің кітапханасынан 111 құжаттар мен кітаптар; Арменияның Ұлттық мұрағатынан 27 іс; Татарстанның Ұлттық мұрағатынан 521 іс алынды.

Алайда шетел мұрағаттарынан құжаттарды іздестіру және алу жұмыстарының нәтижесі көңіл қуантқанмен осы күнге дейін шешімін таппаған бірқатар проблемалардың барын жасыра алмаймыз.

Мұрағат құжатының басты мақсаты қоғам мен мемлекет мүддесіне, ең бастысы, адам игілігіне қызмет етуінде. Жұмыла кірісіп шетел мұрағаттары мен кітапханаларынан іздеп, тауып алған жазба дүниелерімізді игілікті іске толық жарата алдық па, әлде жоқ па? Өкініштісі, автоматтандырылған мәліметтер базасындағы 31735-ке жуық құжаттарды жүйелеу толық аяқталмады. Ресей мұрағаттарынан 2002-2005 жылдары іздестіріліп анықталған мұрағат құжаттарын хронологиялық принцип бойынша жүйелеп, олардың библиографиялық анықтамалығы әзірленіп, Ақпарат және мұрағат комитетіне қарауға жіберілді. Армения, Башқұртстан, Татарстан елдерінің мұрағаттарындағы Қазақстанға қатысты құжаттардың тізімін жасау қолға алынды.

Бұл ретте шетел мұрағаттарынан алынған тарихи құжаттарды жариялау ісін бір орталықтан үйлестіру қолға алынбай отыр. Әр мұрағат жинаған құнды дүниелерін өзі жинақ етіп жариялауды жоспарлағанмен, не ол толық емес немесе қаражат мәселесі қол байлау болып отыр. Осы мәселенің бір орталықтан шешімін табуына атсалысып, Ұлттық орталық арқылы үйлестіру шарасын Мәдениет және ақпарат министріне ұсынып отырмыз. Ұлттық құндылық деп танылған тарихи құжаттарымызды ғылыми көпшілік білуге міндетті және оларды ғылыми айналымға енгізу тарихшылар үшін үлкен мүмкіндік болмақ. Осы міндеттен екінші үлкен маңызды міндет келіп шығады. Ол жазба деректердің деректанулық теориялық мәселелерін шешу және қоғамдық ғылымдар игілігіне жарату. Жазба деректердің ішкі мазмұндық талдауы мен жан-жақты сипаттамасына мүмкіндік беретін деректерді жариялау ісі Ұлттық орталыққа және тарихшыларға да ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуге жол ашар еді. Осы маңызды міндеттің шешімі білікті мұрағатшы, археограф, палеграф мамандарына да байланысты. Айта кетері, бүгінде мұрағат мекемелерінің өзінде арнайы білімді мамандар саны он пайыздан аспайды.

Дегенмен деректерді бір орталыққа жинау мен зерттеу жұмысы айтарлықтай кемелдене қоймаса да, Ұлттық орталық тарихымызға қатысты тарихи деректер туралы мәліметтерді топтау және құжаттар жинақтарын шығаруда бірқатар істер атқарып үлгерді. Соларға тоқталып өтсек.

“Қазақтың байырғы мәдениетіне қатысты сирек кездесетін деректерге талдау”, “Ғ. Мүсірепов және архив” атты еңбектер дайындалып, баспадан шығарылды. Профессор Ж.М. Төлеубаева Өзбекстан Республикасы Ғылым Академиясы Шығыстану институтының қолжазба қоры бөлімінде болып, Қазақстан мен Орталық Азияның саяси тарихы мен мәдениетінен мол мәлімет беретін түркі, араб, парсы және қытай тілдеріндегі қолжазбаларды анықтап, аудармасына жан-жақты талдау жасады. Нәтижесінде «Материалы по истории Казахстана и Центральной Азии» зерттеу монографиясының бірінші шығарылымы дайындалды. «Академик Б.А. Ахмедов. Избранные труды» жинағына өңдеу жұмысы жүргізілу үстінде. «Хрестоматия по истории межгосударственных отношений и дипломатии в Центральной Азии в XIII-XV века» атты жинағы баспадан шығарылды.

Ұлттық орталықта «Қазақстанның тарихи мұрағаты» - «Исторический архив Казахстана» альманахы сериясын шығару қолға алынды. Алманах «Дайк-Пресс» баспасына берілді. Оның ІІ және ІІІ шығарылымын жоспарлап, онда Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік мұрағатынан, Өзбекстан Республикасының Орталық Мемлекеттік мұрағатынан, Омбы, Орынбор облыстарының мемлекеттік мұрағаттарынан, сондай-ақ Ресей мұрағаттарынан Қазақстан тарихына қатысты алынған құжаттар енгізілді. Осыған сәйкес альманахқа біраз өзгертулер мен толықтырулар енгізілді. Альманахқа жаңа ұсыныс бойынша Өзбекстан Республикасы Ғылым академиясы Тарих институтының қызметкерлерінің қатысуымен Н.Г. Малицкийдің «Казахи» атты бұрын жарияланбаған этнографиялық очеркі енгізілді. «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыру мақсатында жауапты редактормен бірінші шығарылымды төңкеріске дейінгі Жетісу облысындағы археология туралы материалдармен толықтыру шешілді.

Сонымен бірге келешекте шығыс жазба мұрасын зерттейтін шетелдік жетекші ғылыми орталықтармен, қызмет бейіні ұқсас мекемелермен іскерлік және ғылыми байланыстар орнату, түркі, араб, парсы тілдерінде жазылған аса құнды деректерді, қазақ тарихына қатысты маңызды да толық мәліметтер беретін ХІІІ-ХІХ ғасырлардағы шығыс жазба деректер кешенін анықтап, іріктеу, талдау және ғылыми айналымға енгізу мақсатында отандық ғылыми-зерттеу экспедицияларын ұйымдастыруды жоспарлап отыр. Экспедиция нәтижесінде «Каталог арабографических памятников по истории казахов и Казахстана, хранящихся в Бодлеанской библиотеке», «Каталог арабографических памятников по истории казахов и Казахстана, хранящихся в Британской библиотеке», «Каталог арабографических памятников по истории казахов и Казахстана, хранящихся в Национальной библиотеке Франции», «Каталог арабографических памятников по истории казахов и Казахстана, хранящихся в Германии», «Каталог арабографических памятников по истории казахов и Казахстана, хранящихся в Ватикане», «Каталог арабографических памятников по истории казахов и Казахстана, хранящихся в Италии», «Каталог арабографических памятников по истории казахов и Казахстана, хранящихся в Институте востоковедения им. Абу Райхана Беруни Академии наук Узбекистана», «Тюркоязычные письменные памятники по истории и культуре казахов и Казахстана», «Древняя история Казахстана в китайских источниках» сияқты кітаптар шығарылады. Барлық жиналған мәліметтер бойынша Қазақстан тарихы мен мәдениетіне қатысты жазба деректердің электронды каталогы дайындалады. Бұл мәселе жайында Мәдениет және ақпарат министрлігінің Ақпарат және мұрағат комитеті басшылығына ресми хаттар жазылды және нәтижесі күтілуде.

«Чрезвычайные происшествия и стихийные бедствия в Семиреченской области. 1866-1921 гг.», «Жетысу в 40-60-х гг. ХІХ в.», «Освободительное движение под предводительством султана Кенесары Касымова» атты құжаттар жинақтарына материалдар іздестіру жұмыстары жүргізілді.

Ресей ежелгі актілер мемлекеттік мұрағатында түпнұсқасы сақталған Ішкі Бөкей Ордасы қазақтары туралы Барон Ф.А. Бюлердің (1821-1896) жарияланбаған хаттары, «Обозрение Казахской степи оренбургским и самарским генерал-губернатором А.А. Катениным. 1858-1860гг. (из фондов ЦГА РК и РГВИА)» т.б. жариялауға дайындалды. Алматыдағы Орталық мемлекеттік мұрағаттың өтініші бойынша Алматы қаласы Мұрағаттар және құжаттама басқармасы шығаруға жоспарлаған «Парки и скверы г. Алматы» ғылыми-анықтамалық аппараттың құжаттар мен материалдар жинағының екі томын құрастыруға археографиялық өңдеу және құжаттарды ресімдеуге әдістемелік және тәжірибелік көмек көрсетілді.

Қорыта келе, Ұлттық орталықтың жоспарлаған іс шаралары алдағы уақытта толық атқаруына басшылық тарапынан қолдау болып, мүмкіндіктер болса, осы уақытқа дейін жинақталған тәжірибе негізінде біз де өз міндеттерімізді орындауға тырысамыз.