Кіші жүз қазақтарының этнографиясына арналған талдау зерттеулері жүргізілген. Соның ішінде Қазақтардың, Русь және түрлі тайпалардың этимологиясы мен этногенезі туралы көлемді материалдар ұсынылған.
Кілтті сөздер: этнографиялық зерттеулер, Ресей әскерлері, саяхатшылар, ғалымдар, Кіші жүз, әдет-ғұрып пен дәстүр, дәстүрлі құқық, этно генетикалық.
Қазақ халқының 19 ғасырға жататын этнографиясына қатысты материалдарды жинау және зерттеу, Ресей ғылымының алдында тұрған негізгі міндеттерінің бірі болды. Осы қажеттіліктің пайда болу себебі Қазақ даласын отаршылдық облыс, сондай-ақ Ресей империясы үшін шикізат көзі ретінде пайдалану ықыласы еді. Сол себептен Ресей империясы әскери, табиғи, географиялық және этнографиялық зерттеулерді ұйымдастырған.
19 ғасырдың 20-10 жылдар аралығында Ресей империясы көптеген әскери және ғылыми экспедициялардың көмегімен ұйымдастырылған алғашқы сауда және дипломатиялық елшіліктерді жіберді. А. Ф Негридің басшылық етуімен осындай экспедициялардың бірі 1820-1821 жылдары Бұқара бағыты бойынша ұйымдастырылды. Елшіліктің басты міндеттерінің бірі сауда және коммерциялық аспектілерге көңіл аудару қажеттілігіне қарамастан, сонымен қатар олар табиғи ресурстар мен Орталық Азияның саяси мемлекеттері мен олардың басшыларын зерттеу, сондай-ақ олардың Бұқарамен, Ауғанстанмен, Иран және Осман империясымен өзара қатынасы түсіну болды. А.Ф Негри елшілік экспедициясының құрамына: табиғат және география жөніндегі маман E. A Эверсман, Бас штабтың капитаны Е.К. Мейендорф, лейтенант В.Д. Волховский. Осы құрамда Е.К Мейндорф және Е.А Эверсман Орынбордан Бұқараға дейін көшіп жүретін қазақтарға байланысты көптеген қызықты фактілерді әкелді.
Е.К Мейндорф өз күнделігінде Қазақтардың әдет-ғұрпы пен салт-дәстүрі, олардың күнделікті тұрмысы, тағамдары мен тағамдарды дайындау әдістері туралы фактілерді, сондай-ақ киік пен жабайы қабандарды аулау принциптері туралы жазып, барымта (Түрік халықтары арасындағы малды жаулап алу қағидаты. Қылмыс немесе келтірілген зиянды өтеу үшін кектің тәсілі), әйелдер туралы, қазақ ауылындағы ресейлік тұтқындарының жай-күйі туралы да сөз қозғап, қазақ даласында басқару принциптерін де жазған. «... Түнде тас үстінде отырып, олар айға қарап, мұңды әндерді айтқан. Онда Қазақ халқының өткен заманы, сондай-ақ аңыз және тарихи ұлттық батырлар сипатталған...», деп айтқан Орыс зерттеушісі [2, p. 193]. Ол қазақ лирикалық әндерінің жалпы мазмұнын сипаттады. Ол Қазақтар мен Қырғыздарды бір атпен атауға болмайды деген ресейлік зерттеушілердің бірі болған; оның ойлауынша, олар әр түрлі халықтар.
Оның үшінші кітабында көптеген бай этнографиялық материалдар сақталған. «Орынбордан Бұқараға саяхат» атты тарауында ол киікті аулау принциптері туралы кейбір қызықты этнографиялық естеліктерді, сондай-ақ Сұлтан Арынғазы аулындағы күнделікті тұрмысты сипаттаған. [2]. Осы экспедицияда Ресей Географиялық қоғамдастық мүшесі ретінде қатысқан, Эверсманның неміс тілінде жарияланған күнделігінде көптеген этнографиялық фактілер мен материалдарды көруге болады [3].
Ресей Географиялық қоғамдастықтың Қазақ халқын зерттеу бойынша ауыр жетістіктер Қоғамдастықтың негізін қалаушысының бірі А. И Левшинмен (1799-1879) байланысты болған. Оның «Жол жазбалары», «Қырғыз-қайсақтар ордасының ханымен кездесу» атты Қазақтар туралы алғашқы қолжазбалары 1820-1821 жылдары жарияланған [4, p. 551]. Оларда қонақтарды қабылдау әдістері мен қонақжайлылық, қазақтардың ескі әндерінің түрлері, сондай-ақ олардың мағынасы туралы жазылған. 1823-1824 жылдары оның «Ежелгі қала Сарайшық туралы кейбір фактілер» атты кітабы жарияланды [4, p. 556], ал 1825 «Қырғыз-қайсақтардан үйрену туралы: Қазақ Ордаларын сипаттау фрагменттері» [4, p. 557] атты мақаласы жарық көрді.
Сонымен қатар ол «Қырғыз-Қазақтардың аттары және олардың кәдімгі және жабайы Қырғыздардан ерекшелігі» атты көлемді мақаласын шығарды [4, p. 558]. Осы мақалада ол Қазақтардың іс жүзіндегі аттары және олардың орнына Қырғыз аттарын пайдалану принциптері сипатталған. Жақын арада Қырғыз аттарын Қазақ аттарының орнына пайдалану негізсіз болатынын атап көрсетті. Осы мәселеде ол Е. К Мейндорфпен пікірлес еді.
Оның күрделі зерттеуінің үшінші бөлімі «Қырғыз-қайсақ және Қырғыз-қазақ ордалары мен даласын сипаттау» Қазақ этнографиясында негізделген. Аталмыш монографияның этнографиялық бөлімі 32 тараудан тұрады, онда негізгі де маңызды этнографиялық мақсаттар бар.
Кіші жүз қазақтарының этнографиясын зерттеген өзге де ғалымдар арасында Г. Г Фон-хенсты белгілеуге болады. Оның еңбегі зор. Хенстің негізгі мамандығы әскери инженерия болғандығына қарамастан, Қазақ Даласында қызмет еткен бірінші жылдары ішінде ол табиғи және минералды ресурстарға қатысты жұмысты ұйымдастырды. Сонымен қатар ол Қазақтардың тарихы, этнографиясы, лингвистикасы, фольклоры мен экономикасы туралы зерттеулер жүргізді. Оның «Қазақтардың шығу тегі, олардың дамуы» атты жұмысын белгілеуге болады. Осы жұмыста автор кейбір этнографиялық мысалдарда пайдаланылатын Қазақ терминологиясына көңіл бөлген, ол кіші жүзбен оның елді мекендерін сипаттаған.
Өркендеудің осы деңгейіне қарамастан, 19 ғасырдың 20 және 40-жылдарындағы тарихқа қатысты бай жиынтық материалдардың жеткілікті саны болмаған. Тек кейбір қызықты тайпалық құрылымдар, олардың мекені және күнделікті тұрмысы жайлы болған. Мәдениет пен өнер толыққанды жарық көрмеген.
10 ғасырдың екінші бөлігінің Ресей зерттеушілері өз жұмыстарын кіші жүздегі өмір салты, әдет-ғұрып пен құқықтары проблемаларына арнаған. Сол зерттеушілер арасында Орыс офицері Л. Мейерді және оның «Қазақ даласының Орынбор бөлімі» атты жұмысын белгілеуге болады, жұмыс шеңберінде ол кіші жүздің популяциясының саны, оның қалыптасуы, орналасқан жері, Орыстардың саны, ұраны, аң аулау және ауыл шаруашылығы туралы кейбір ақпарат берді [6].
Ресей Географиялық қоғамдастықтың Орынбор бөлімшесінің Басшысы Л. Ф Баллузненің «Кіші Қырғыз ордасында заң күшіне ие болған дәстүрлі салттар» атты жұмысында сот істері, азаматтық және қылмыстық құқықтарға қатысты материалдар жиынтығы бар. Аталмыш жұмыс коллекция жиюшылардың ішінде танымал болған, яғни Қазақ ақсүйектері арасында таралған. Сонымен, Қазақ Сұлтандарымен ұсынылған дәстүрлі құқықтарды сипаттау әрқашанда дәйекті болды деп айтуға болмайды.
Сонымен қатар Ресей ғалымдары Қазақ этногенетикасы мәселелерін зерттеуде қызығушылық білдірген. Алайда олар оның толық сипаттамасын аша алмады. Кейбір аспектілер ғана қосылған. Қазақ этногенетикасын зерттеген ғалымдар арасында этнограф А. Н Нарузинді белгілеуге болады. Ол Бөкей Ордасының этнографиясы мен антропологиясына арналған жұмыстарымен танымал болған. Вельминовым-Зерновпен аударылған, М. Х. Дулатидің материалдарына келетін болсақ, ол Қазақтар саяси одақ ретінде он бесінші ғасырдың ортасында ғана қалыптасты деп есептеген кезде қателесті [5, p. 42].
Жиналған және талдау жасалған материалдардан, жазылған ғылыми-зерттеу жұмыстардан, мазмұндау мен монографиялардан қорытынды жасап, кіші жүзге және оның этнографиялық ұстанымына зерттеу жасау үшін Ресей зерттеушілерінен алынған, көптеген экспедициялардың мүмкіндіктері ауқымды болғанын айтуға болады. Е. К Мейндорф, А. И Левшин, Л. Ф Баллузне және өзге де ғалымдар көмегімен орыстарда, бүкіл әлемдік тарихта сияқты, Қазақтар туралы кең де шынайы материалдар бар. Оларды пайдалану және талқылау қазіргі таңда үлкен жетістік.
У. Т. Ахметова
Тарих ғылымдарының докторы, Махамбет Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан Мемлекеттік Университетінің доценті.
Ж. К. Мұханғалиева
Тарих ғылымдарының кандидаты, Махамбет Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан Мемлекеттік Университетінің аға оқытушысы.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
1. Ахметова У. Т. Орынбор ғылыми мұрағат комиссиясының құрылуы мен қызметі (1887-1918): Тарих ғылымдарының докторы академиялық дәрежені алу үшін диссертация. – Орал, 2010, 47-б.
2. Мейендорф Е.К. 19 ғасыр басындағы саяхатшылардың жазбасындағы қазақтардың этнографиясы. Екінші толтырылған басылым, 49-шығарылым. - Астана "Алтын Кітап", 2007, 246 б.
3. Васильев А. Доктора Эверсманның Бұқараға саяхаты. / Орынбор ғылыми мұрағат комиссиясының еңбектері. - Орынбор, 1905, 14-басылым, 200-210 б.
4. Левшин А. И. «Қырғыз-қайсақ және Қырғыз-қазақ ордалары мен даласын сипаттау» (Академик М.К. Козыбаевтың жалпы редакциясымен). - Алматы, "Санат", 1996, 656 б.
5. Камиева Г.Б. Қазақ этнографиясын зерттеу тарихынан (XVIII-XIX ғғ.): Оқу құралы. - Ақтау, 2010, 75 б.
6. Мейер Л. Қазақ даласының Орынбор бөлімі. 2-толтырылған басылым, 17-том. - Астана "Алтын Кітап", 2007, 193 б.
7.Баллузне Л. Ф. «Кіші Қырғыз ордасында заң күшіне ие болған дәстүрлі салттар» 45-168 б. / Ресей мемлекеттік Географиялық қоғамдастықтың Орынбор бөлімшесінің жазбалары. 2-басылым 1871 - КГУ, 1872, 289 б.
