«Күнбағыс», 1888 жыл. Сурет: artchive

Ван Гогтың «Күнбағыстары»

Күнбағыс ( фр. Tournesols ) — нидерланд суретшісі Винсент ван Гогтың картиналарының екі циклінің атауы. Бірінші серия 1887 жылы Парижде салынған. Екінші сериясы бір жылдан кейін Арлесте аяқталды. Ол вазадағы күнбағыс гүлін бейнелейді. Парижге екі картинаны Ван Гогтың досы Пол Гоген алып келген.

Фото: Just Stop Oil/Reuters

2022 жылдың 14 қазанында екі эко белсенді Лондон ұлттық галереясын Ван Гогтың күнбағыстарына Heinz қызанағына сорпа араластырып шашып жібереді. Осыдан кейін олар алақандарын қабырғаға жабыстырып: «Сізге қайсысы көбірек көңіл бөледі: суретті қорғау ма, әлде біздің планетамызды және адамдарымызды қорғау ма?» - деп айтқан. Оқиға «Just Stop Oil» қозғалысының Ұлыбританиядағы жаңа мұнай және газ жобаларын тоқтатуға бағытталған наразылық акциясының 14-ші күнінде орын алды. Кескіндеме бүлінген жоқ, өйткені ол вандализмге қарсы әйнекпен қорғалған.

«Вазадағы 12 күнбағыс» 1888 жыл. Сурет:artchive

Ван Гогтың күнбағыстары нені білдіреді?

Ван Гогтың «Күнбағыстары» - біздің әдемі және қайғылы болмысымыздың, оның формуласының, квинтэссенциясының символы. Бұл гүлдеп жатқан және солып тұрған гүлдер; олар жас, жетілген және қартайған «тірі жандар»; бұлар туып жатқан, қызып жанып, салқындаған жұлдыздар; бұлар айналамыздағы тынымсыз тіршіліктің, ғаламның бейнесі.

Ван Гогтың 

«Ван Гог тұлғасы XX ғасырда сурет өнерінің бағытын өзгерту арқылы тек қазақ ғана емес, тұтас әлемге ықпал етті. Өзіндік серпіліс берген суретші. Ол ең алдымен жарқын түстер секілді авторлық мәнерімен баурайды. Қазақ қылқалам шеберлері ішінен Сахи Романовтың шығармашылығынан бояуды жағу мәнері, түстер ерекшелігі мен еркіндік осы суреткердә шабыттандырғанын байқайсыз. Сондай-ақ қазақ суретшілер ішінен Ван Гогқа рухани жақын шебер Жанатай Шәрденов саналады. Революционер әлемде аналогы жоқ өзіндік стилін ойлап тапқан. Ол түстерді қою жағу арқылы кенеп бетін бояуға толтырды.  Олар кенеп бетінде билегендей қозғалысқа түсіп, рельеф тудыруына ықпал етті. Ленинградта болған кезінде ол мезгіл-мезгіл галереяларға, көрмелерге, мұражайларға барған. Әлемдік кескіндеме туындыларымен танысқан. Импрессионист суретшілердің шығармашылығына қызығушылық танытып, олардың стилі суретші үшін жаңалық болған. Оны түстердің араласуы мен олардағы бір реңнен екіншісіне өту мәнері қызықтырған. Мұндай ықпалды Шәрденовтың шығармышылығының басында академиялық нормаларға сай өте шебер жазылған портреттері мен кейін өзгерген стилі арқылы да анық тануға болады», -дейді суретші, өнертанушы Санжар Сырғабаев.

Ван Гог гүлдерді жақсы көрген

Ван Гог гүлдерді жиі салған –  гүлдеп жатқан алма ағаштарының бұтақтары, каштан ағаштары, акация, бадам ағаштары, раушан гүлдері, олеандр, ирис, қалампыр, ромашка, көкнәр, жүгері гүлдері, ошаған... Бірақ күнбағыс Ван Гогтың сүйікті өсімдігі болған.

Ван Гог неліктен күнбағыс суретін салды?

Нидерланды мәдениетінде күнбағыс діни мағынаға ие болды, сондықтан нидерланд Ван Гог үшін олар қасиетті символ. Оның үстіне суретші діни бағытта білім алған. Ол күнбағыс тақырыбына студенттен бастап, шеберлікке дейінгі шығармашылық жолында он бір рет оралды.

Оның ағасы Теоға жазған хаттарының бірінде: «Күнбағыс белгілі бір мағынада менікі» деп жазады. Суретші күнбағысты он бір рет салған. Алғашқы төрт картина 1887 жылдың тамыз-қыркүйек айларында Парижде кенепке түскен. Үлкен кесілген гүлдер көз алдымызда өліп жатқан біртүрлі жаратылыстарды елестетеді.  

Ұсақталған, икемділігін жоғалтқан жапырақшалар жүнге ұқсайды немесе сөніп бара жатқан жалынның тіліне ұқсайды, қара өзектер үлкен мұңды көзге ұқсайды, сабақтары иілген қолдар сияқты. 

Тура бір жылдан кейін өмірінің ең бақытты және ең жемісті кезеңінде суретші қайтадан күнбағысқа оралады. Ван Гог Францияның оңтүстігінде, Арлеске келеді.

Винсент қылқалам шеберлерін өзіне келуге табанды түрде шақырады, ол «оңтүстік шеберханасы» деп атайтын «сары үйдің» төбесінде коммуна құруды армандайды.

Пол Гоген оның шақыруына келіседі, ал Винсент қонақты қабылдауға үйін қуана дайындайды. Тамыз айының ортасында ол ағасына былай дейді: «Мен марсельдіктің бунбасын (Marseilles балық сорпасы bouillabaisse) жеймін шабытпен сурет саламын және жазамын, бұл, әрине, сізді таң қалдырмайтын шығар, бірақ мен үлкен күнбағыстарды бояймын. Мен мұнымен тоқтамайтын шығармын. Гоген екеуміздің ортақ шеберханамыз болады деген үмітпен мен оны безендіргім келеді», - дейді.

1888 жылы тамызда салынған төрт кенептің үшеуі сақталған: көгілдір фонда бес күнбағыс салынған картина Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Жапонияда жойылып кеткен. Үш күнбағысы бар ваза АҚШ-тағы жеке коллекцияда және ең танымал сурет Лондонда (ақшыл сары-жасыл фонда он бес гүл) және Мюнхенде (ашық көк фонда он екі гүл) сақталған.

Суретшінің пәтер ақысын төлейтін ақшасы жоқ болмағандықтан, ол өзінің «Күнбағыстарымен» безендіруді армандаған «сары үйден» кетуге мәжбүр болады. 

«Вазадағы күнбағыс» 1889 жыл. Сурет:artchive

Ван Гогтың өміріндегі сәтсіздіктер, табыстың болмауы оны ауруға шалдықтырады. Соның салдарынан жүйке аурулары емханасында да емделеді.

Ремиссия кезеңінде Винсент жұмысын жалғастыру үшін «Сары үйге» баруға шешім қабылдайды. Бірақ Арлес тұрғындары қала мэріне суретшіні қалған тұрғындардан оқшаулауды сұрап арыз жазады. Ван Гогты 1889 жылы 3 мамырда Арлес маңындағы Сент-Реми-де-Прованстағы Сент-Поль психикалық ауруханасына жібереді. Онда суретші бір жыл жатып, жалықпай жаңа суреттер салады. Осы уақыт ішінде ол жүз елуден астам картина мен жүзге жуық сурет пен акварельді салады.

1889 жылдың аяғында ол Брюссельдегі «Жиырмалық топтың» көрмесіне қатысуға шақырылды, онда суретшінің жұмысы бірден әріптестері мен өнер сүйер қауымның қызығушылығын тудырды. Mercure de France журналының қаңтардағы санында жарық көрген «Арлестегі қызыл жүзімдіктер» картинасы туралы алғашқы мақала оған ұнамайды.

1890 жылдың көктемінде суретші Париж маңындағы Оверс-сюр-Уаз қаласына көшіп, екі жылдан кейін алғаш рет ағасын және оның отбасын көреді.  Оны ауруы жиі машалап жүреді.

1890 жылы 27 шілдеде суретші ашық аспан астында жұмыс істеп жүргенде құстарды қорқыту үшін сатып алынған револьвермен жүрек аймағына оқ атады. Бірақ оқ жүрекке тимей, тірі қалады.  Осының арқасында ол өзі тұратын қонақүй бөлмесіне қансырап жетеді. Қонақ үй иесі жараны дәрігер шақырып, Теоға хабарлаған. Қан жоғалту салдарынан суретші 29 сағаттан соң қайтыс болады.  Бүкіл уақытын Винсентпен бірге өткізген (29 шілдеде сағат 1:30-да). 1890). 2011 жылдың қазан айында суретшінің өлімінің балама нұсқасы пайда болды. Американдық өнер тарихшылары Стивен Найфе мен Грегори Уайт Смит Ван Гогты ішімдік ішу орындарында онымен үнемі бірге жүретін жасөспірімдердің бірі атып тастаған деген болжам жасады.

Теоның айтуынша, суретшінің соңғы сөзі: La tristesse durera toujours («Мұң мәңгілікке созылады» болған. Винсент ван Гог 30 шілдеде Оверс-сюр-Уазда жерленді. Өнер иесін соңғы сапарында ағасы мен бірнеше достары шығарып салды. Жерлеу рәсімінен кейін Тео Винсент шығармаларының қайтыс болғаннан кейін көрмесін ұйымдастыруға кірісті, бірақ жүйке ауруымен ауырып, алты айдан кейін, 1891 жылы 25 қаңтарда Нидерландыда қайтыс болды . 1914 жылы 23 жылдан кейін оның сүйегін әйелі Винсенттің қабірінің жанына қайта жерледі.

«Қызыл жүзімдіктер»

Көзі тірісінде Ван Гогтың картинасын кім сатып алды?

Пушкин мұражайының мәліметі бойынша, «Қызыл жүзімдіктер» суретшінің тірі кезіндегі сатып алған жалғыз құжат екенін айта кеткен жөн. 1890 жылы Villeroy & Boch иелерінің бірі Виктор Боштың қызы суретші және филантроп Анна Бош сатып алды.

Ванг Гогтың балалары

Теоға жазған соңғы хатында Винсент өзінің балалары болмағандықтан, суреттерін баласы санайтынын айтқан. Бұл туралы ой елегінен өткізе отырып, тарихшы Саймон Шама оның «экспрессионизм және көптеген мұрагерлері болды» деп санайды. Шама суретшілер Виллем де Кунинг, Говард Ходжкин және Джексон Поллокты қоса алғанда, Ван Гог стилінің элементтерін бейімдеген суретшілердің кең ауқымын атап өтеді. 

ХХ ғасырдың басында Ван Гог экспрессионистерге үстірт көзқарастан шығып, шындықтың мәніне тереңірек енуге мүмкіндік беретін жаңа бейнелеу тілін берді.