Қызылорда арнайы экономикалық аймағы – облыстық мұрағат құжаттарында

Қазақстандағы Арнайы экономикалық аймақтардың тарихы 1991–1992 жылдардан басталады. Тәуелсіздік жылдарында нарықтық қатынастармен бірге арнайы экономикалық аймақ (бастапқыда ЕЭА — еркін, ерекше), оффшорлық қызмет, инвестиция сияқты жаңа экономикалық ұғымдар пайда болды.

Бұл ұғымның астарына үңілетін болсақ, АЭА — халық шаруашылығының өзіне тән ерекшеліктері бар территориялық және экономикалық жағынан біртұтас бөлігі, ондағы өндіріс орындары өзінің экономикалық құрылымына, оның ішінде еңбек, экономикалық-географиялық жағдайына қарай мамандандырылады. Бұл аймақ шегіндегі өндірістік байланыс тұрақты болады және қарқынды жүргізіледі. АЭА интегралды және салалық болып екіге бөлінеді. Интегралды (яғни меншікті) АЭА-та аймақ шаруашылығы жиынтық күйінде қаралады. Ал салалық АЭА-та шаруашылықтың басым саласы жеделдете дамытылады [1, 41 б]. Қазіргі кезде Қазақстандағы АЭА-дың жалпы саны — 10.

Арнайы экономикалық аймақтарға валюталық-қаржылық және салықтық жеңілдіктер беріледі, шетел капиталын тарту көзделеді. Шетелден әкелінген өнімге кеден салығы салынбайды не салық мөлшері азайтылады, негізгі қорларды пайдалану мерзімі қысқартылады, ресурстарды пайдаланғаны үшін төлем мөлшері кемітіледі. Сонымен бірге Арнайы экономикалық аймақты қазіргі заманғы инфрақұрылыммен (телефон, телефакс т.б.), шикізатпен, еңбек ресурстарымен үздіксіз қамтамасыз ету мәселелері-де қарастырылған.

Өткен ғасырдың 90-жылдарының ортасына қарай әлемде 1200-ге жуық әр түрлі еркін (арнайы) экономикалық аймақ болған, оның ішінде: 400-і еркін сауда аймағы, 400-і ғылыми-өнеркәсіптік парк, 300-ден астамы экспорттық өндірістік аймақ және шамамен 100 шақтысы арнайы мақсаттағы аймақтар (оффшорлық аумақтар, экология-экономикалық аймақтар, туристік орталықтар және т.б.). Мысалы, Қытай Халық Республикасында жүргізілген әлеуметтік-экономикалық реформаларда арнайы экономикалық аймақтар маңызды рөл атқарды. 1997 жылы Қытайда бес арнайы экономикалық. аймақ, 50-ге жуық ашық қалалар, ондаған еркін сауда, жаңа техника мен жоғары технологияны меңгеру, туризмді дамыту аудандары ел экономикасының серпінді өркендеуіне себепші болды. Әлемдік тәжірибе ЕЭА-лар дұрыс құрылған жағдайда өндірістің дағдарыс пен құлдыраудан шығудың, шетелдік және отандық инвестицияларды тарту арқылы экономикалық тұрақтандырудың тиімді жолдарының бірі екенін көрсетеді [2].

Ал оффшорлық қызмет (орталығы ел аумағынан тыс жерде орналасқан кез келген қаржы ұйымын көрсету үшін қолданылатын термин) түсінігіне ең жақын мазмұндағы сәйкестік отандық тәжірибеде арнайы экономикалық аймақтар арқылы қарастырылады [3].

Аймақтардың экономикалық дамуы мен экономикалық реформаларды жүзеге асыру ерекшелігіне қарай Қазақстандағы аймақтар 5-ке бөлінеді: Батыс Қазақстан, Солтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан және Орталық Қазақстан. Осы аймақтардың 1-кестеде көрсетілген сипаттамасына назар аударсақ [4, 57 б ], бүкіл әлем көз тігіп отырған мұнай мен газдың бай қоры еліміздің батыс аймағында шоғырланған, қара және түсті металлургия, көмір өнәркәсібі орталық аймақта, химия өндірісі, жылу-энергетикасы мен тамақ өнеркәсібі шығыс пен солтүстік аймақта орналасқан, ал бау-бақша, мақта, күріш және тұз өндірісі оңтүстік аймаққа тиесілі.

Кесте 1

Республиканың қазіргі экономикалық кеңістігі әлеуметтік, экономикалық, экологиялық ерекше проблемаларымен сипатталатын әртүрлі аумақтарды қамтиды. Осы тұрғыдан алғанда және аймақтардың мамандандырылу қағидасына сәйкес республикамыздың аймақтарын төрт топқа: шаруашылық құрылымы экспортқа бағытталған аймақ; индустриялық дамыған аймақ; агроөнеркәсіптік аймақ; дағдарыстық аймақ деп бөліп қарастыруға болады [5, 8 б].

Сырдария өзенінің төменгі сағасында орналасқан Қызылорда облысы — дағдарыстық экономикалық аймаққа кіреді, яғни — қысылшаң табиғи-климаттық, әлеуметтік-экономикалық және техника-технологиялық жағдайдағы, шаруашылықтың салалық құрылымы ұтымды емес дағдарыстық аймаққа, сонымен қатар экологиялық дағдарысқа ұшыраған аймаққа жатады. Әрине аймақтағы ең басты мәселе бұл — облыстағы экологиялық ахуал болып табылады. Бұған себеп, Арал теңізінің тартылуы. Теңіз табанынан ұшқан тұзды шаң айнала қоршаған ортаны бұзып, аймақта экологиялық диспропорцияны тудырып отыр. Сонымен қатар «Байқоңыр» ғарыш айлағынан күн ара ұшырылған зымырандар да аймақтың климаттық ерекшелігін мүлде өзгертті. Ал соңғы уақытта Сырдария өзенінің ирригациялық кезеңде тартылып қалып, ал қыс-көктем айларында арнасынан шығып жақын жатқан елді мекендерді су алуы аймақтағы экологиялық ахуалды тіпті ушықтырды. Кеңес Одағы күйрегеннен кейін облыстағы бүкіл өндіріс тоқтап, аймақтың нарықтық экономикаға жедел кіріп кетуіне кедергілер тудырды. Қазақстанның басқа аймақтарына қарағанда облыста шағын бизнес баяу қарқынмен дамыды. Осы және басқа да мәселелер тізбегі — аймақтағы халықтың тұрмыс-деңгейін төмендетіп, аймағымыз халықтың ауру-сырқаулығы, кедейшілік, жұмыссыздық сияқты көрсеткіштер бойынша Қазақстан аймақтарының арасында соңғы орындардың бірін алды [5, 3 б].

1991, 1992, 1994, 1996 жылдары құрылған алғашқы 9 Арнайы экономикалық аймақтар (Жезқазған облысындағы Жәйрем-Атасу, Талдықорған облысындағы Алакөл, Жаркент, Маңғыстау, Шығыс Қазақстан АЭА, Алматы қаласындағы «Атакент» еркін сауда аймағы, Қостанай облысындағы Лисаковск, Қызылорда АЭА, Ақмола АЭА) еліміздегі ішкі сауда, жалпыэкономикалық, әлеуметтік және ғылыми-техникалық мәселелерді шешу мақсатында құрылды [6,19–20 пп.].

Осы аймақтардың ішінде Қостанай облысына қарасты Лисаковск АЭА ерекше аталады. Өйткені, бұл аймақ режимі қаладағы «Лисаковская ТКК» АҚ және «Қызыл Октябрь бокситті басқару» АҚ секілді негізгі деген екі кәсіпорынның жұмысын тұрақтандыруға ықпал етіп, ондаған жеңіл және тамақ өнеркәсібін құруға мүмкіндік берді [3].

Стратегиялық ортақ міндеттер аясындағы нарықтық реформаларды іске асыру мақсатында 1996 жылғы желтоқсандағы Қаулыға сәйкес, Үкімет 1997 жылдан бастап төрт облысты (Алматы, Көкшетау, Қарағанды, Қызылорда) тәжірибе жүргізу нысанына алды [6, 20–21 пп]. Осы жылдары Қызылорда қаласы Сыр бойындағы АЭА-тың орталығына айналды.

Жалпы Қызылорда АЭА 1996 жылғы 8 қазандағы № 3123 «Қызылорда арнайы экономикалық аймағын құру» туралы Жарлығымен құрылған. Содан кейін оның мерзімін 2007 жылға дейін ұзарту туралы ұсыныс та болған. Алайда, Қызылорда АЭА Қазақстан Республикасы Президентінің 1999 жылғы 31 наурыздағы № 104 «Қазақстан Республикасындағы арнайы экономикалық аймақтардың кейбір мәселелері» Жарлығының 1-пунктіне сәйкес Лисаковск (Қостанай), Жәйрем-Атасу (Жезқазған облысы) арнайы экономикалық аймақтарымен бірге таратылды. Осы кезде бұл аймақты жою жұмыстары мен Әлеуметтік-экономикалық даму қорының штатын ұстауға 453 мың теңгенің қажеттілігі анықталды [7, 5 п.].

Қызылорда арнайы экономикалық аймағының қалыптасуы мен дамуы Елбасының Жарлығында көрсетілген әлеуметтік-экономикалық дамудың негізгі міндеттерін жүзеге асыруға бағытталды. Соған сәйкес Қызылорда АЭА-н құрудың мынадай негізгі мақсаттары айқындалды:

— Қызылорда облысының экономикасын инвестиция тарту арқылы жедел дамыту және кәсіпкерлік қызметті жандандыру, өнімнің жаңа түрлерін игеру, сыртқы экономикалық байланыстарды кеңейту;

— табиғи ресурстарды кешенді және әрі тиімді игеру, аймақтың экспорттық мүмкіндігін арттыру, сырттан әкелінетін өнімдерді ауыстыратын өнім шығаратын өндірістерді дамыту;

— заман талабына сай өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымдарды құру;

— экологиялық қолайсыз аймақтың әлеуметтік мәселелерін шешу көзделді [6, 6 б ].

Қызылорда АЭА-ның қызметін ұйымдастыру және басқару үшін, алдымен Әкімшілік кеңес құрылады. Осы ретте айта кетейік, сол жылдары Қызылорда облысын Бердібек Сапарбаев, ал қаланы Бақберген Досманбетов басқарды. Ал Әкімшілік кеңестің құрамына жергілікті мемлекеттік органдар мен заңды тұлғалардан 21 адам енгізіліп, ҚАЭА-ның барлық қызмет уақытында Әкімшілік кеңестің 20 мәжілісі өткізілген.

Шетелдермен сауда-экономикалық ынтымақтастықты ұлғайту үшін Қырғызстан мен Ресейдің еркін экономикалық аймақтарымен, экспорттық-өнеркәсіптік аймаққа (ВЕПЗА) мүше елдер мен Германия, Канада, АҚШ, Ресей, Оңтүстік Корея, Түркия, Израиль, Чехия, Дания, Болгария, Үндістан, Иран және т.б. елдердің кәсіпкерлерімен және компанияларымен инвестициялық жобалар бойынша қарым-қатынастар жасалды. ҚАЭА-тың бауырлас қалалары ретіде Бурса (Түркия), Буэр-Шева (Израиль) танылды.

ҚАЭА бекінген қаланың жер аумағы 821 шаршы километр, яғни 1 шаршы километрге 232 адамнан келді.

Қызылорда қаласының көрінісі

Аймақта мұнай, газ, кварцты құм, фосфорит, тұз, тальк, қорғасын, мырыш, ванадий сияқты пайдалы қазба байлықтары болды.

АЭА-тың әкімшілік-аумақтық құрылымына келсек, Қызылорда қаласын қоса есептегенде, Тасбөгет, Белкөл қыстақтары, Қосшыңырау, Қызылжарма, Қараөзек, Ақсуат, Ақжарма ауыл округтерін қамтитын 8 әкімшілік-аумақтық бірлік болды.

1999 жылдың 1 қаңтарындағы мәлімет бойынша аймақ халқының саны 190,5 мың адамды құраған, оның ішінде қала халқының үлесі 92% болған. Әлеуметтік-экономикалық факторларына географиялық жағынан қолайлы орналасқан, табиғи ресурстары мол, арзан жұмыс күші, қаржылық және кедендік жеңілдіктерді атауға болады.

Халықтың көшіп-қону көрсеткіші

Кесте 2

Қызылорда АЭА-ғы құрылған аралықта 1996 жылғы-деңгеймен салыстырғанда (1581 адам) көшіп қонуда қоныс аудару 4 есеге азайған [8, 10–46 п.].

Қалалық көші-қон және демография бөлімшесіне келген деректер бойынша Қызылорда қаласына 1996 жылдан бері 150-ден астам оралмандар келіп қоныстанған. 1997 жылы облыстық еңбек және халықты әлеуметтік қорғау басқармасы арқылы 11 оралман отбасы мемлекет тарапынан пәтермен қамтамасыз етілген.

Ал жыл басынан бері қалаға 38 оралман келсе, олардың отбасыларына облыстық көші-қон және демография басқармасынан бір жолғы жәрдемақы берілген. Алайда сол кездегі қалалық көші-қон және демография бөлімшесінің аға маманы Л.Сапартаева оралмандардың барлығы үшін бірдей шешілмеген ортақ проблема — тұрғын үй мен жұмыссыздық, зейнетақы мен балаларға берілетін жәрдемақы мәселелері екенін алға тартып, қала әкімі Б.Досманбетовтен Әлеуметтік-экономикалық даму қорынан (ӘЭДҚ) 1996 жылдан бері көшіп келген тұрмысы төмен оралмандар отбасыларымен өтетін кездесуге қажетті қаражат бөлуін сұраған құжаттар кездеседі [9, 18 п.]. Басқаша айтқанда, аймақтағы оралмандарды әлеуметтік қорғау мәселелері ӘЭДҚ есебінен шешімін тауып отырған. Себебі, ӘЭДҚ-ның басты мақсаты Қызылорда АЭА даму бағдарламасын қаржыландыру болатын.

1997–1999 жылдары бюджеттің бос қаражаттары мен заңды және жеке тұлғалардың ерікті жарналары есебінен Қызылорда АЭА-тың Әлеуметтік және экономикалық даму қорына 1112,6 млн. теңге қаражат түскен. 1997 жылы әлеуметтік сала мен ӘЭДҚ-ның шараларына — 13,5 млн. теңге, 1998 жылы 16,9 млн. теңге жұмсалған [8, 42 п.].

Қысқа мерзім ішінде Қызылорда АЭА негізгі әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштер бойынша жетістіктерге жеткен. Сондай-ақ, әлеуметтік дағдарыс біршама сейілді, аймаққа отандық және шетелдік инвистициялар құйылды, қаланың әлеуметтік және өндірістік инфрақұрылымы әлдеқайда жақсарды. Айталық, Қызылорда арнайы экономикалық аймағының 1996–1998 жылдар мен 1999 жылдың бірінші тоқсанындағы негізгі қорытындылары бойынша ілгерілеушілік байқалады [6,14 б ].

Кесте 3

Аймақтағы мұнайды өндіруде «Харрикейн Құмкөл Мұнай» АҚ, Ақшабұлақ, Қоныс, Бектас кеніштерін игеруді көздеген «Құмкөл Лукойл» АҚ, «Қазгермұнай» біріккен кәсіпорындары, «Қуатамлонмұнай» бірлескен кәсіпорындары, жылу және электрэнергиясын өндіруде «ЖЭО» АҚ «КРЭК» АҚ, машина жасауда «Қызылордарисмаш» АҚ, «Қызылорда — агрореммаш» АҚ, «КЭРМЗ-1» және «КЭРМЗ-2» АҚ жұмыс істеді. Ал тамақ және жеңіл өнеркәсіп өнімдерін өңдеуде «Айдан» ЖШС ұн, нан тағамдарын, құс еті және жұмыртқа, тоқылмайтын маталар шығарушы және «Ақмаржан» АҚ, «Главтара» АҚ, «Сыр шарабы» АҚ халыққа қызмет еткен.

Қаладағы кәсіпорындар 1997–1998 жылдар мен 1999 жылдың бірінші тоқсанындағы көрсеткіштер бойынша жалпы көлемі 30,3 млрд. теңгенің, 1998 жылы 14,7 млрд. теңгенің өнеркәсіп өнімі өндірілген.

Қызылорда АЭА жағдайында қолайлы инвестициялық климатты қалыптастыру мақсатында дамудың басты бағыттары анықталды:

— Қызылорда қаласында сағатына 400 жолаушы босата алатын кешенді аэровокзалы бар халықаралық аэропорт құрылысын салу;
— Қызылорда-Жезқазған теміржолы құрылысын салу;
— Бұқара-Нүкіс автокөлік жолы құрылысын салу;
— Халықаралық маршрут болып табылатын осы автомагистральдарды мотельдер, кемпингтер, киіз үй қалашықтарын, автомобиль бензин май құю және техникалық қызмет көрсету стансалары құрылысын салу;
— Қалалық жолаушылар тасымалдау транспорттарының паркін тиімді, маңызды түрлеріне жаңарту;
— Телекоммуникациялар жүйесін ұлғайту және болашақта қазіргі заманғы технологияларға сай жабдықтау.
1997–1998 жылдары негізгі капиталға инвестиция көлемі 10794,6 млн. теңгені, оның ішінде 1997 жылы — 4060,6 млн. теңге, 1998 жылы — 6494,2 млн. теңге, 1999 жылдың 1-тоқсанында 239,8 млн. теңгені құрады.

Кесте 4

1998 жылы Қызылорда қаласы экономикасын дамытуға тартылған шетел инвестициялары

Қызылорда АЭА-ның 1997–1999 жылғы қызметін талдаудың нәтижелері бойынша аймақты дамытуда айқындалған және бірінші кезекте мұнай көзі орындары және инвистиция тарту арқылы мұнайды, газды терең өңдеу және аймақтың басқа да пайдалы қазбаларын игеруге бағытталған және кәсіпкерлік қызметті дамытудағы негізгі басты мақсаттарға жеткілікті қол жеткізіліп, кезең-кезеңімен іске асырылып аймақтың бүтіндей дамуына әсер етті.Арнайы экономикалық аймақтың қолайлы жағдайында қалада шағын бизнес біршама дамыды. Қалада 60-тан аса шағын өндіріс, 70 қызмет көрсету обьектілері, 200-дей дүкен, 70 қоғамдық тамақтандыру орны, 30 май құю станциясы, 250 майда сауда нүктелері, 16 базар халыққа қызмет көрсету саласын көтерді.

— АЭА-ның қолайлы жағдайының арқасында Қызылорда АЭА-ның территориясында олардың өз қызметін ұлғайтуы үшін және жаңа өндірістерді құруда шетелдік және отандық инвесторларды тартуда қосымша жағдайлар жасалды:

— ҚАЭА-қа басқа да әлеуетті инвесторлар өз көзқарастарын білдірді;

— экономикалық әлеуетті, тиімді жағрапиялық орналасу жағдайын ескере отырып, экологиялық және әлеуметтік тоқырап қалған аймақты республиканың және басқа да мемлекеттердің дамыған аймақтарының деңгейіне көтерілуге қол жеткізуге мүмкіндік туды және өзара тиімді экономикалық қызмет етуге жолдар ашылды.

Қызылорда АЭА-н мерзімінен бұрын тарату жалпы ұлттық ерекшелігі бар ұзақ мерзімді міндеттерді, мәселен пайдалы қазбаларды игеру, оңтүстік пен шығыс аймақтарды төте транспорттық байланыспен қамтамасыз ететін теміржол мен автомобиль жолы, халықаралық әуе жолы құрылысын, жаңа қайта өңдеу өндіріс ашуды, аймақты кіріптарлық субвенциялық жағдайдан шығаруды және аймақтың экономикасын бүтіндей жедел дамытуды іске асыруға мүмкіндік бермеді.

Кейбір мамандардың айтуынша, жалпы 90-жылдары құрылған АЭА-тар бұрынғы шаруашылық байланыстарға кері әсерін тигізіп, отандық тауар өндірісін әлсіретті және арамза бәсекелестікке жол ашты. Сондықтан Атырау, Шығыс-Қазақстан, Қарағанды, Маңғыстау еркін экономикалық аймақтарын жоюға тура келді. Оның басты факторы сол аймақтың экономикалық мүмкіндіктерінің алдын-ала талдау жүргізілмеген. Бұған қоса бұл аймақтарды пайдаланудың құқықтық және әкімшілік механизмдері сақталмаған. Мысалы, АЭА әкімшілігі қаржылық, салықтық және ұйымдастырушылық жұмыстарын өздігінше шешуге қауқарсыз болған [10].

Ал, 1996–1999 жылдар аралығында әрекет еткен Қызылорда АЭА-тың дамуы бүкіл Сыр өңірінің дамуына оң ықпалын тигізді деуге болады. Өйткені, осы жылдары жұмыс істеп тұрған кәсіпорындар дамыды, сыртқа өнім шығаратын өндірістер құрылып, игерілді және оңтүстік Торғай иінінде мұнай-газ кен орындарын игеру жұмыстары жеделдетілді.

Қызылорда АЭА — ның мәртебесі отандық және шетелдік компаниялардың жұмысын қарқынды дамытты, аймақта Канада, Германия, АҚШ, Ресей, Түркия және Оңтүстік Корея фирмаларымен біріккен кәсіпорындардың жұмыстары нәтижесін берді. ҚАЭА кезіндегі осы шетелдік компаниялардың жұмысы туралы жергілікті халық арасында жақсы пікір қалыптасқан.

Қорыта айтқанда, Қызылорда АЭА-ның құрылуы экологиялық апат аймағының экономикасын дамытуға серпін берді және жергілікті халықтың әлеуметтік қорғалуын қамтамасыз етуге жол ашты.

Пайдаланылған әдебиеттер мен деректер тізімі:

1. Биекенов К., Садырова М. Әлеуметтанудың түсіндірме сөздігі. — Алматы: Сөздік-Словарь, 2007. — 344 б.
2. Арнайы экономикалық аймақ /http://kk.wikipedia.org/wiki (cайтқа алынған күн: 11.03.2013).
3. Сәтиева К. Арнайы экономикалық аймақтар аяқтанып келеді http://alashainasy.kz/economica/30752/ (сайтқа алынған күн: 27.01.2012).
4. Айтаханов Е. Региональная политика: основные ориентиры реализации в РК // Саясат — 2008, № 4, -56-58 бб.
5. Алишев С.Ә. Аймақ экономикасының әлеуметтік-экономикалық даму мәселелері (Қызылорда облысы мәліметтер негізінде). — экономика ғылымдарының магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның рефераты.-Қызылорда, 2012. -22 б.- Б.8.
6. Қазақстан Республикасы Ұлттық мұрағаты. 10-қор. 1 (қосымша) тізім. 5-іс. Протокол № 1 заседания коллегии Министерства экономики Республики Казахстан и документы к нему. 14.02.1997.)
7. Қызылорда облыстық мемлекеттік мұрағаты. 871-қор. Қызылорда арнайы экономикалық аймағы әкімшілік кеңесі тарату комиссиясының мәжіліс хаттамасы. 1-тізім, 16-іс.
8. Қызылорда облыстық мемлекеттік мұрағаты. 871-қор. Қызылорда арнайы экономикалық аймағы (1996–1999). Қорытынды есеп. — Қызылорда, 1999. — 50 б.
9. Қызылорда облыстық мемлекеттік мұрағаты. 871-қор. Қызылорда арнайы экономикалық аймағы әкімшілік кеңестің өкімі (15.05.97–06.07.99). 1-тізім, 2-іс.
10. Балабекова Д.Б., Медетова Д. Х. «Типология свободных и специальных экономических зон». [Сайт института экономики и права Ивана Кушнира]. URL: http://www.be5.biz/ekonomika1/r2012/2980.htm (сайтқа алынған күн: 26.01. 2014).
11. Қызылорда қаласының көрінісі /http://maps.resurs.kz/gallery/goroda-kazahstana/kyzylorda/photo/826 [сайт: Ресурс, ақпараттық порталы] (сайтқа алған күні: 14.05.2014)

Күлпаш Ілиясова — Мемлекет тарихы институтының жетекші ғылыми қызметкері, т.ғ.к., доцент