Ортағасырлық жазба ескерткіштер ешқашан нақты бір елдің еншісіне жазылған, ия меншіктелген емес. Жалпыға ортақ дүние саналып келеді. Мысалы, Арыс өзенінің Сырға құяр тұсындағы Фараб (Отырар) қаласында дүниеге келген, «Шығыстың Аристотелі» атанған ғұлама Әбу Насыр әл-Фарабидің (870–950 жж.) еңбектері – әлемдік деңгейдегі ортақ мұра саналады. Оның философия, логика, астрономия, медицина, география, геометрия, этика, педагогика, тіл білімі, акустика және т.б. ғылыми мәселелерді қамтыған трактаттары ғылым бұлағының бастауы болған еңбектер.
ХI ғасырдағы аса көрнекті ғалымы Жүсіп Хас Хажиб Баласағұнидің (шама. 1015–1075 жж.) «Құтты білік» (һ.ж. 462/1707 ж.) шығармасы көне түркі тілдес халықтардың тарихынан, қоғамдық-саяси өмірінен, әдет-ғұрпы мен наным-сенімдерінен құнды мағлұматтар беретін дерек. Ал Жүсіп Баласағұнидің замандасы – Махмұд Қашқаридің (1029–1101 жж.) «Диуани лұғат ат-түрік» («Түркі сөздерінің жинағы») атты еңбегі түркі тілінің грамматикасын түзеген, түркі тілінің өрісін кеңейткен энциклопедиялық анықтамалық шығарма. Сондықтан бұл аталған еңбектер мұқым түркі жұртының бәріне ортақ мұралар.
Сол секілді әлемдік ортағасыр әдебиетіне озық үлгілі екі шығарма қосқан Мырза Хайдар Дулатидің де түркі тіліндегі «Жаһаннама» атты поэмасы мен парсы тіліндегі «Тарих-и Рашидиі» (1499 –1551 жж.) кәсіби тарихшылар мен зерттеушілер тарапынан үлкен сұранысқа ие мұра. «Тарих-и Рашиди» Шыңғыс ханның, ұрпақтары – Шағатай мен Жошы билігі, саяси-қоғамдық тағдыры баяндалған, Қазақ хандығының қалыптасу тарихы сөз болған құнды тарихи шығарма. Тарихтан өзге жағрафиялық, тілдік, пәлсапалық және т.б. мағлұматтары да аса жоғары бағаланатын туынды.
Осы аталған шығармалардың қолжазба нұсқалары шетелдік мұрағаттарда сақтаулы. Мысалы, «Тарих-и Рашидидің» Британия мұражайында, Теһран университетінің кітапханасында, Ташкенттегі Ә.Бируни атындағы шығыстану институты қолжазбалар қорында, Душанбе жазба деректер институтындағы қолжазба қорында, Мәскеу қаласындағы Азия халықтары институтының шығыс әдебиеттер бөлімінде, Ресей Ғылым академиясының Санкт-Петербург қаласындағы шығыстану институтының қолжазба қорында парсы және түрік тілдеріндегі бірнеше қолжазба нұсқаларысақтаулы.
Бұны айтып отырғанымыз, бүгінгі Қазақстанның қоғамдық өміріндегі түбірлі өзгерістер, ең алдымен тарихи білім жүйесін жаңартуды өткір қойып отырғанда, тарих қойнауында жинақталған бағалы деректерге баса назар аударудың маңызы зор. Қазақ тарихына қатысты барлық құнды деректер түпнұсқадан текстологиялық талдау жасалып, жаңа көзқараспен қайта қаралу керек. Олай дейтініміз, деректердің тиянақты зерттелуі – егеменді елдің жаңа тарихы мен болашақтағы тарихи таным, ұстанымның қалыптасуына көмектеседі.
Ел тарихына қатысты деректерді орыс, неміс, түрік, француз, венгр және т.б. шетелдік ғалымдар зерттеп, қыруар іргелі еңбек қалдырды. Отандық ғалымда сол тарихи деректерді зерттеген шетелдік ғалымдардың еңбектеріндегі тұжырымдарға арқа сүйеп, солардың еңбектеріне сілтеме жасаумен шектелу, тәуелділік сезіну үрдісі сақталып келеді. Жаңа тұжырымдамасы жасалып жатқан қазақ тарихы бұл сүрлеумен қайта жүрмесе керек.
Деректің түпнұсқасына түсіп, текспен жұмыс істейтін Ә.Қ.Муминов, И.Жеменей, Ж.Төлеубаева, Ғ.Зардыхан, Б.Еженхан, Н.Базылхан секілді кейінгі буын ғалымдар бар. Олар тарихымыз бен мәдениетімізге қатысты арап, парсы, шағатай, моңғол және т.б. шығыс тілдеріндегі деректерді қазақша сөйлетуде біршама жұмыстар атқарды. Алайда, латын тіліндегі деректер, орыс, қытай жылнамалары отандық зерттеушілер үшін әлі алынбас қамал қалпында қалып отырған жайы бар. Кейінгі жас ғалымдардан бұл деректерді зерттеуге деген ынта байқалмайды.
Орыс тарихшысы Павел Михайлович Строев (1796–1876 жж.) Ресей тарихына қатысты деректерді зерттей жүріп, қамқорсыз жатқан тарихи құжаттарды көріп, 1828 жылы Ресей ғылым академиясына тарихи деректерді бір ортаға жинау керектігін айтып ұсыныс жасайды. Ғылым академиясы ұсынысын қабылдап, кейін Николай І патшаның бұйрығымен археографиялық экспедиция ұйымдастырылып, орыс тарихына қатысты деректер жинақтала бастайды. Тарихи деректерді жүйелі, ретпен жинақтау үшін орыстың танымал тарихшысы Н.М.Карамзиннің басшылығымен 1834 жылы Археографиялық комиссия құрылады. Нәтижесінде 1828-1834 жж. аралығында кітапхана, шіркеу, қазыналық мекеме сөрелеріндегі шаң басып, қараусыз қалған 3000 аса тарихи құнды құжаттар, ПСРЛ (Полное собрание русских летописей)сериясымен орыс жылнамалары жинақталады [1].
Осыған ұқсас оқиға Қазақстанда да орын алды десе болады. Қазақ тарихына қатысты деректердің зерттеу мәселесін БАҚ тынымсыз көтерген Қ.Атабаев, К.Есмағанбетов сынды тарихшылар мәдени жәдігерлердің қорғалуына, жинақталуына белгілі бір дәрежеде қоғамдық қозғау салды. Нәтижесінде Елбасы Н.Ә.Назарбаев тапсырмасымен ҚР Үкіметінің 2008 жылғы 6 қазандағы №1016 қаулысымен «Мәдени мұра» Мемлекеттік жобасы жасалады. «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы аясында шетел мұрағаттары мен ғылыми мекемелерінен айқындалған ел тарихына қатысты мыңдаған мұрағаттық құжаттар алынды. Шетел мұрағаттарынан ғылыми-тарихи құндылығы бар құжаттарды іздестіру және сатып алу жұмыстары Үкімет қабылдаған Мұрағат ісін дамытудың 2001-2005 жылдарға арналған бағдарламасымен басталып, әрі қарай Қазақстан Республикасында мұрағат ісін және құжаттама жүйесін дамытудың 2007-2009 жылдарға арналған бағдарламасымен жалғастырылды. Мұрағатшылар мен ғалымдар аталған бағдарлама аясында Армения, Египет Араб Республикасы, Түркия, Франция, Венгрия, Ұлыбритания, АҚШ, Ресей, Қытай Халық Республикасы, Өзбекстан Республикаларының мемлекеттік мұрағаттарынан, ғылыми мекеме, мұражай, кітапханаларынан қазақ халқының шежіресінен сыр шертетін тарихи, мәдени құжаттық деректермен еліміздің мұрағат қорын толықтырды. Шетелдік мұрағаттар, кітапханалар, ғылыми-зерттеу мекемелерінің сирек қолжазбалар бөлімдерінен 2002-2005 жж. аралығында барлығы 35 мыңнан аса тарихи құжаттар анықталып, біраз бөлігінің көшірмелері алынды [2. 15 б.]. Қазақстан кітапхана, мұрағат, мұражайлар қоры тың тарихи деректермен толықты.
Аталған Жобаның 2009-2011 жылдарға арналған тұжырымдамасы қабылданды. Онда: «Тұжырымдаманың басым бағыттарында:
а) ұлттық тарихи-мәдени мұраны халықаралық деңгейде насихаттау;
ә) өткен бес жылда табылған тарихи-мәдени мұраны кешенді зерделеу;
б) жүйеленген білімді оқу процесіне енгізу;
в) саланы дамытудың стратегиялық ресурсы ретіндегі кадр саясатын іске асыру» – көрсетілген [3].
Көріп тұрғанымыздай, Үкімет қаулысында: «табылған тарихи-мәдени мұраны кешенді зерделеу, жүйеленген білімді оқу процесіне енгізу» және «саланы дамытудың стратегиялық ресурсы ретіндегі кадр саясатын іске асыру» деп нақты айтылған. Демек, мемлекеттік деңгейде мәдени мұраларды, жазба деректерді зерттеп, зерделеп ел игілігіне айналдыруға, білікті маман даярлауға қатысты нақты міндеттер қойылған. Бірақ, осы салада айтарлықтай атқарылған көрнекті жұмыс кемшін түсіп жатқаны бар.
Жасырын емес, ел тарихынан ең мол мәлімет беретін «Тарихи Рашиди» XX ғасырдың соңғы жылдарында ғана орыс, қазақ тілдеріне аударылып, жалпы оқырман қауымның қолына тиді. «Тарих-и Рашиди» өзбек ғалымдары А. Орынбаев, Р. П. Джалилова, Л. М. Епифанова тарапынан орыс тіліне тәржімаланып, 1996 жылы Ташкенттегі «Фан» баспасынан жарық көрді. Қазақ баспагерлері дәл сол аударманы тағы орыс тілінде 1999 жылы Алматыда «Санат» баспасынан шығарды. Қазақ тіліндегі аудармасы 2003 жылы Алматыдағы «Тұран» баспасынан жарық көріп, қалың оқырманға жол тапты. Бұған дейін тек санаулы зерттеушілердің ғана қол жететін архивтік мұрағат болып жатты. Ал, «Тарихи-и Рашидимен» қатар көне түркі тілінде (шағатай) жазылған, тарихи оқиғаларды бұрмалаусыз, бүкпесіз, қаз қалпында жазуға серт берген Захир ад-Дин Бабырдың «Бабырнамасы» әлі де қазақ тілінде толық мәтіні аударылмай, зерттеусіз қалуда. Жұмбақ күйінде «Бабырнама» секілді зерттеушілер назарынан тыс қалған деректі шығармалар қаншама?
Бұл тұрғыдан келгенде, жазба жәдігерлердің шоғырланған ортасы – кітапхана, мұрағат, мұражайлар тек жинақтау, сақтау ісімен ғана емес, оларды зерттеу, дәріптеу ісін де қолға алып, соған лайық кадр дайындау ісіне де мықтап кірісуі керек сияқты. Тарих ғылымының іргелі салаларының бірі – деректану десек, бұл салада нақты қадам жасалмай, білікті маман даярланбай тарих ғылымы ешуақытта өз деңгейінде дамымайды, қордағы жинақталған мол жазба жәдігерлерлер толыққанды зерттелмейді.
Бұл мәселеде бірнеше ұсынысымыз бар:
1. Жазба жәдігерлердің зерттелу олқылығын толтыру мақсатында кітапханалар, мұрағаттар, мұражайлар және ЖОО тәжірибе алмасу, маман дайындау, қор алмасу сияқты істер бойынша ортақ меморандум қабылдаса;
2. Деректанушылар, кәсіби тарихшылар одағын құрып, осы саладағы білікті мамандардың басын біріктірсе. Одақ ел тарихына, мәдениетіне қатысты құнды жәдігерлердің түпнұсқадан ғылыми тұрғыда ана тілімізге аударылуына, жиналған мұраларды кешенді түрде жан-жақты зерттеп-зерделеуге басшылық жасаса, жүйелеп отырса.
3. Отандық деректану ғылымын насихаттайтын әлемдік реестрге тіркелген, орыс, қазақ, ағылшын тілінде шығатын іргелі ғылыми басылым ашылса («Исторический архив Казахстана» альманахы секілді).
Жазба деректерді зерттеу – халықаралық деңгейдегі өзекті ғылым. Қаншама танымал зерттеуші ғалымдар жазба мұралардың зерттеу теориясын, методологиясын, практикасын жасап, деректанудың ғылым ретінде қалыптасуына өз үлестерін қосты. Сол деректанудың теориясын, принциптерін, заңдылықтарын меңгере отырып, өзіміздің төл деректерімізді зерттеуде пайдалануымыз қажет. Сондықтан, бүгінге дейін жасалған әлемдік деректанудың озық нәтижелерін игере отырып, деректану ғылымының ұлттық мектебін дамыту бәрімізге ортақ іс.
ҚР Үкіметінің 2005 жылғы 1 наурыздағы №183 қаулысына сай, сол жылдың 1 шілдесінде «Археография және деректану ұлттық орталығы» ашылып, жұмыс істей бастады. Орталықта деректану ғылымына үлес қосқан ғалымдар, мамандар бар. ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігі Ақпарат және мұрағат комитетіне қарасты бұл орталық «Мәдени мұра» Мемлекеттік бағдарламасы аясында жинақталған мұрағаттардан мәлімет беру, насихаттау, жинақтау ісін жақсы жолға қойғанымен, маман даярлау ісін шешпейді. Оған құзырлы мекеме емес. Сондықтан осындай нақты бір салаға лайықталған мекемелермен өзара келісіп, олқы тартқан тұстарды өзара келісіп, орнын толтырса, отандық ғылымды жетілдірудің қуатты факторының бірі болар еді.
Шежірелерде, дастандарда, батырлар жырларында, яғни ауызша тарих айту дәстүрі туындыларында бейнеленген эмпирикалық төл тарихымызды енді, теориялық деңгейде меңгеруге жазба деректердің зерттелуі басты рөл атқарады. Жүйеленген ұлттық тарихтың теориялық және методологиялық мәселелерін игерудің негізгі болады. Білім мен ғылымды модернизациялауды қолға алған Қазақстанда тарих ғылымының даму тенденциялары мен тұжырымдамаларына арқау болады.
Тарихымызды жан-жақты игеру түбінде қазақ халқының тағдыры, мәңгілік елдігі, мемлекеттігі, баянды тәуелсіздігі сияқты асыл мұраттар жатыр. Ендеше мәдениет, ғылым ошақтарының бірі саналатын кітапхана, мұражайлар да бұл салада өз қызметін аянбай атқарып, қомақты үлес қосуы керек. Ол үшін кітапхана, мұражай, мұрағаттар жазба деректердің зерттелуіне, ғалымдарды жұмылдыруға, бастамашысы болуға әрекеттену қажет.
«Ғылым ордасы» РМК Сирек кездесетін кітаптар мұражайы бұл салада бірқатар қадам жасады. Мұражай қызметкерлері қазақ мемлекеттігінің ілкі басында тұрған мемлекеттердің дипломатиясы тарихынан мол мәлімет беретін жазба деректерді кешенді зерттеу, хандар хаттарын, жарлықтарын жинақтау, олардың сақталу жайы мен жағдайын көрсету, ғылыми зерттеу айналымына енгізу мақсатында «Жазба деректеріндегі далалық дипломатия көріністері (ХІ-XVIII ғғ.)» жобасын ұсынды. Сондай-ақ, Ортазиялық ғұламаларының фатуаларын (діни-құқықтық шешімдерін) өңірдің тарихи және мәдени-рухани өмірінің дереккөзі ретінде кешенді түрде зерттеу мақсатында«Орталық Азия ғұламаларының фатуалары және тарихи деректік маңызы» атты ғылыми-зерттеу жобасын жасады. Жобалар ҚР Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитеті тарапынан мақұлданып, отандық және шетелдік зерттеушілермен бірлесе орындалып келеді.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Бестужев-Рюмин К.Н. О составе русских летописей до конца ХІV века. 1. Повесть Временных лет. 2. Летописи Южно-Русские. СПб., Тип. А.Траншеля. 1868.
2. «Зарубежная архивная казахстаника. Информационно-аналитический обзор». Астана, 2006.
3. http://www.adilet.gov.kz/node/1230
Резюме
В данной статья рассматриваются вопросы изучения письменных источников собранных по Государственной программе «Культурное наследие». Автор статьи вносит свои введения и предложения по вопросам эффективных решений по данной проблематике и по подготовке кадров, углубленно изучающих письменные источники.
Summary
In this article, told about a deal of study written sources, which collected through the state program “Cultural Heritage”. The author adduced the own introductions and suggestions for the effective solutions to this issue and for the students, who study written sources.
Тұяқбаев Өмір Оразұлы
ҚР БҒМ ҒК «Ғылым ордасы» РМК
Сирек кездесетін кітаптар мұражайының
ғылыми қызметкері, шығыстанушы-тарихшы
