Екінші дүниежүзілік соғыс – адамзат тарихындағы ең ауыр, ең қанды соғыстардың бірі болды. Бұл кезеңде Кеңес Одағының құрамында болған Қазақстан да үлкен сынақтан өтті. Жау шебінде қан төккен жауынгерлермен қатар, тылдағы халықтың еңбегі, ел ішіндегі жанашыр азаматтардың көмегі де жеңісті жақындатуға зор үлес қосты. Осындай қиын шақта өзінің мал-мүлкімен, қаржысымен майданға қолдау көрсеткен меценаттар халқымыздың рухани әрі азаматтық биіктігін танытты.
Қазақтың ертеден келе жатқан жомарттық дәстүрі бұл жолы да өз жалғасын тапты. Майдан шебіндегі сарбаздарға киім-кешек, азық-түлік, тіпті қару-жарақ сатып алуға көмек көрсеткен азаматтардың қатарында бай шаруа иелері, кәсіпкерлер, ауыл ақсақалдары мен колхоз жетекшілері де болды.
Қажымұқан Мұңайтпасов – қазақ халқының тарихындағы аты аңызға айналған палуан ғана емес, ел басына күн туған шақта өзінің азаматтық борышын терең сезінген ұлы тұлға. Екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында жасы 70-тен асқан Қажымұқан майдан шебіне барып соғыса алмаса да, өзінің мықты рухын, жанашыр жүрегін ісімен дәлелдеді.
1944 жылы ол Түркістан қаласында арнайы қайырымдылық күрес ұйымдастырып, сол арқылы түскен 100 000 сом ақшаны Кеңес үкіметіне жіберді. Бұл қаржыға ұшақ сатып алынып, оған «Қажымұқан Мұңайтпасов» деген жазу жазылды. Бұл ұшақ майданда ерлікпен шайқасқан ұшқыш Қасым Қайсенов бастаған топқа берілгені туралы деректер бар.
Қажымұқан бұл туралы елге жария етпей, тек бір-ақ мақсатты көздеді – елінің амандығы, жаудың жеңілуі. Ол өз жанұясын қиындыққа қарамай, бар дүние-мүлкін жұмсап, балаларына да елге қызмет етуді үйретті. Оның бұл әрекеті халық арасында үлкен үлгі болды. Жер-жердегі шаруа адамдары, өнерпаздар мен кәсіп иелері Қажымұқанның бастамасынан рухтанып, майданға көмек көрсетуге белсенді кірісті.
Палуанның осы ерлігі туралы ел аузында: «Қажекең тек темірді ғана емес, елдің қайғысын да көтеріп жүретін еді» – деген сөздер сақталған.
Баймұқан Қожахметов – Ақмола өңірінде кең танылған, дәулетті әрі халыққа қамқор шаруа иесі болған. Соғыс басталған кезде ол 60 жастан асқан, бірақ ел басына күн туғанда қарап жатпады. Оның иелігінде бірнеше жүз ірі қара, жылқы мен қой-ешкі болған. Ол өз малын сатып, түскен қаржыға 3 жүк көлігі мен бірнеше арба сатып алып, оларды майданға азық-түлік пен қару-жарақ тасымалдау үшін жолдады.
Баймұқан қария ауылдың жастарынан құралған арнайы бригадалар ұйымдастырып, оларды майдан қажеттілігіне сай дайындыққа жіберіп отырған. Сонымен қатар, майдандағы ақмолалық жауынгерлерге арнап хат-хабар, жылы киім мен азық жинау жұмыстарын ұйымдастырды. Ол ауылдастарына үнемі: «Жеңіс – тек окоптағы жауынгердің емес, ауылдағы ерен еңбектің де жемісі», – деп айтып отырған.
Данагүл апа – Жамбыл облысының Сарысу ауданынан шыққан, тылда ерен еңбек еткен аналардың бірі. Соғыс басталғанда оның үш ұлы бірдей майданға аттанған. Ол қайғы мен уайымға мойымай, ауыл әйелдерін жұмылдырып, «Майданға – аналардан сәлем!» атты ұранмен жұмыс бастаған.
Данагүл апа өз қолымен тіккен шұлық, қолғап, белбеулерді өзге әйелдерге де үйретіп, күніне жүздеген дана бұйым дайындауға күш салған. Сонымен қатар, оның үйінде арнайы құрылған қымыз ашытатын орын болды. Көктем-жаз мезгілінде бие байлап, жиналған қымызды арнайы бөшкелерге құйып, майданға жөнелтіп отырған. Оның қымызбен бірге жауынгерлерге арнап жазған хаттары сарбаздардың рухын көтеріп отырғаны жөнінде кейінгі жылдары көптеген алғыс хаттарда айтылған.
Төлеген Нұртазин – Қарағандыдағы шахта өндірісінде жетекші қызмет атқарған, соғыс жылдарындағы ірі қайырымдылық бастамаларға мұрындық болған азамат. Ол көмір өнеркәсібінің стратегиялық маңызын жақсы түсінді. Соғыс кезінде майдан шебін көмірмен үздіксіз қамтамасыз ету үшін түнгі ауысымда жұмыс істеуге жастар мен әйелдерді тартты.
Нұртазин өз жалақысының бір бөлігін арнайы «Майдан қорына» аударып отырды. Сонымен қатар, ол бас болып жергілікті жұмысшылар арасында қаражат жинап, сол қаржыға 2 ұшақ пен бірнеше жүк машинасын жасақтауға көмектесті. Бұл техника Кеңес әскері құрамында ерлік көрсеткен.
Төлеген Нұртазин майданнан жараланып оралған жауынгерлерге көмектесу мақсатында Қарағандыда шағын емдеу пункттерін ашуға атсалысты. Ол үшін өзінің жеке қаражатын, байланыстарын және беделін пайдаланды.
Күләш Байсейітова – соғыс кезінде майдан даласындағы госпитальдер мен бөлімшелерге арнайы барып, сарбаздарға концерт қойған. Оның нәзік дауысы мен рухты көтеретін әндері сарбаздарға ерекше дем берген.
Соғыс кезінде ол бірнеше қайырымдылық концерт ұйымдастырып, түскен қаржыны "Майдан қорына" аударған. Әнші ретінде емес, жанашыр тұлға ретінде халық жүрегінен орын алды.
Мұхтар Әуезов – соғыс жылдары майданға бармаса да, тылда отырып үлкен рухани қызмет атқарды. Оның шығармалары сол кезеңдегі халыққа рух беріп, жеңіске деген сенім ұялатты. Әуезов көптеген мақалалар, очерктер, патриоттық сарындағы пьесалар жазып, ел ішіндегі рухты сақтап қалуға атсалысты.
Сонымен қатар, ол майдандағы жауынгерлерге мәдени қолдау көрсету үшін ұйымдастырылған әдеби жиындарға белсенді қатысып, қаламгер ретінде халықпен үнемі байланыста болды.
Гүлнар Міржақыпқызы Дулатова – Алаш арысы, ұлт көсемі Міржақып Дулатовтың қызы. Әкесі репрессияға ұшырап, балалық шағы қуғын-сүргінмен өткен Гүлнар соған қарамастан білімге ұмтылып, адамға пайдасын тигізуді өмірлік мақсат еткен. Соғыс жылдары ол өзінің дәрігерлік білімін майдандағы жауынгерлерді емдеуге арнады.
1940-жылдардың басында медицина институтын бітіріп, майдан даласына аттанған Гүлнар Дулатова әскери госпитальде қызмет етті. Ол алғы шепте ауыр жарақат алған жауынгерлерді операция жасап аман алып қалуға бар күшін салған. Әсіресе қазақ солдаттарына ерекше көңіл бөліп, олардың тілін, рухын, жағдайын жақсы түсініп, моральдық жағынан да қолдау көрсеткен.
Гүлнар апай өзінің естеліктерінде: «Мен әкемнің аманатын арқалап жүрмін. Оның еліне деген махаббатын мен де жүрегімде сақтадым. Майданда жүрген әр қазақ – мен үшін әкемдей қымбат еді», – деп жазған.
Соғыстан кейін де дәрігерлік қызметін жалғастырған Гүлнар Дулатова қазақ әйелінің білімді, қайсар әрі елге жанашыр бола алатынын дәлелдеген тұлға. Ол сонымен қатар әкесінің мұрасын жинақтап, халқына қайтаруға көп еңбек сіңірді.
Соғыс жылдарында меценаттардың бастамасына қарапайым халық та үн қосты. Ауыл-ауыл болып майдандағы жауынгерлерге арнап азық-түлік, киім-кешек, тіпті хаттар жіберіп отырған. Бұл моральдық жағынан сарбаздарға үлкен демеу болды.
Майдандағы жеңіс тек қарумен емес, ел ішіндегі ынтымақ пен бірліктің, халық арасындағы рухани биіктіктің арқасында да келгені анық. Қазақ меценаттары өздерінің қолындағы барын аямай, ерлердің ерлігіне сүйеу бола білді. Бүгінде олардың есімі ұрпақ жадында сақталуы тиіс. Жомарт жүректі бұл азаматтар – Тәуелсіз Қазақстанның рухани негізін қалаған қайраткерлердің бірі.
