2025 жылы археология саласын дүр сілкіндірген жаңалықтар

Енді әлем ғалымдары сенсация ретінде бағалаған осындай  археологиялық жаңалықтардың біразына назар  аударайық: 

Мұз дәуірінде балалар беттеріне пирсинг-әшекей таққан

Орталық Еуропада табылған оғаш, тегістелген тіс беттері археологтарды жылдар бойы таң қалдырып келген еді. Осы жылы ғалымдар кездейсоқ табылған археологиялық жаңалық бұл құпияның сырын ашып берді. Зерттеулер барысында ғалымдар палеолит дәуірінде өмір сүрген адамдардың тіпті 10 жастағы балаларға дейін беттеріне, ұртарына пирсинг-әшекей таққанын анықтайды. Өз кезегінде мұндай әшекейлер тіске салмақ түсіріп, мүжіліп, кішірейіп қалуына алып келіп отырған. Яғни тіс эрозиясын тудырған. Пирсингтер адамның әлеуметтік рөлі мен тайпа аралық ерекшелігін көрсеткен болуы мүмкін деген жорамал бар. 

Римдегі Нерон сарайынан сирек кездесетін Мысыр көгі табылды

Римдегі Неронның әйгілі «Алтын үйі» (Domus Aurea) сарайында жүргізілген қазба жұмыстары кезінде археологтар 2 килограмм салмағы бар Мысыр көгі пигментін тапты. Оппий төбесінде орналасқан бұл сирек кездесетін кальций мыс силикатынан жасалған көк пигмент ежелгі Рим өнері мен безендіруде қолданылған. 

Мысыр көгі – ежелгі дүниедегі ең құнды пигменттердің бірі, оның бағасы кейде алтыннан да қымбат болған. Құлаған қабырға бөлігінен табылған бұл зат Нерон сарайының сән-салтанаты мен байлығын тағы бір мәрте дәлелдейді

Мысыр көгі (CaCuSi₄O₁₀) - химиялық құрамы кальций мыс силикаты болып табылатын синтетикалық пигмент. Ежелгі дүниедегі алғашқы жасанды бояғыштардың бірі ретінде тарихта қалған ғажайып олжа. Оның тарихы шамамен б.з.д. 3100 жылдардан басталады және әсіресе Ежелгі Мысыр, Греция мен Рим өркениеттерінде кең қолданылған.

Мысыр көгі алғаш рет Ежелгі Мысырда, шамамен 4-ші мыңжылдықта пайда болды. Ол кварц (кремний диоксиді), кальций карбонаты, мыс қосылыстары (көбі,не, малахит) және сода сияқты табиғи, материалдарды, 800–1000°C температурада қыздыру арқылы жасалды. Бұл процесс, күрделі, химиялық реакциялар нәти,жесінде, жарқын көк, түсті, пигменттің пайда болуына әкелді. Мысырлықтар бұл пигментті «хсб» немесе «ириу» деп атаған, бұл көк түстің символдық мәнін көрсетеді.

Мысыр көгінің өндірісі өте күрделі және қымбат процесс болды, сондықтан ол тек байлар мен билік иелерінің қолданысына арналған. Пигменттің сапасы мен тазалығы оның құндылығын арттырды, кейде оның бағасы алтыннан да асып түскен.

Ежелгі Мысырда көк түс аспанмен, Ніл өзенімен және құдайлармен байланыстырылды. Мысыр көгі көбінесе Осирис, Амон-Ра сияқты құдайлардың бейнелерін безендіруде және перғауындардың қабірлерінде қолданылды. Ол мәңгілік өмір мен құдайлық күштің символы ретінде қарастырылды. Мысалы, Тутанхамонның қабіріндегі маскалар мен мүсіндерде Мысыр көгінің іздері табылған.

Мысыр көгі Мысырдан тыс жерлерге, әсіресе Жерорта теңізі өркениеттеріне таралды. Б.з.д. 1-ші мыңжылдықта гректер мен римдіктер оны фрескалар, мүсіндер және сәндік өнерде қолданды. Рим империясында Мысыр көгі императорлық сарайлар мен виллаларды безендіруде, соның ішінде Неронның «Алтын үйі» (Domus Aurea) сияқты ғимараттарда кеңінен пайдаланылды. 2025 жылы осы сарайдан табылған 2 килограмм Мысыр көгі осы пигменттің сол дәуірдегі маңыздылығын тағы бір мәрте дәлелдейді.

Мысыр көгінің бірегейлігі оның жарықта жарқырауы мен ұзақ уақыт сақталуында. Ол ультракүлгін сәулелерге төзімді және мыңдаған жылдар бойы түсін жоғалтпайды. Соңғы зерттеулер пигменттің инфрақызыл сәулелерде люминесценция шығару қасиетін анықтады, бұл оны археологиялық зерттеулерде қолдануға мүмкіндік береді.

Рим империясы құлағаннан кейін Мысыр көгінің өндіріс технологиясы біртіндеп ұмытылды. Орта ғасырларда Еуропада көк пигменттердің орнын ультрамарин (лазуриттен жасалған) басады. Мысыр көгінің құпиясы 19-ғасырда ғана, археологтар мен химиктер Помпей мен Геркуланумдағы фрескаларды зерттеген кезде қайта ашылды.

Мамонт сүйегінен салынған алып ескерткіш 

Ресейдің Костенки 11 археологиялық кешенінен 25 000 жыл бұрынғы көне құрылым табылды. Дөңгелек пішінді құрылымның диаметрі 12,5 метрді құрайды және кем дегенде 60 түрлі мамонттың сүйектерінен салынған. Жоғарғы палеолит дәуірінде өмір сүрген аңшылардың дәл осындай күрделі құрылысты салудағы шеберлігі мен жоспарлау қабілеті археологтарды таңғалдырып отыр.

Құрылысқа пайдаланылған сүйектер өте шебер құрастырылған. Зерттеулер сүйектердің әдейі таңдалғанын және кейбіреулерінде кесілген іздер бар екенін көрсетті. Бұл сүйектердің тек тамақ үшін емес, құрылыс материалы ретінде өңделгенін білдіреді. Мамонт сүйектерінен жасалған мұндай құрылыстар сол кездегі адамдардың ресурстарды тиімді пайдалану қабілетін көрсетеді.

Ғалымдар бұл құрылыстың тұрғын үй немесе салттық рәсімдер өткізілетін орын ретінде пайдаланылған болуы мүмкін деп болжайды. Мұндай күрделі құрылыс сол дәуірдегі адамдардың әлеуметтік ұйымдастырылуы мен мәдениетінің дамығанын көрсетеді. Сонымен қатар, мұндай құрылысты салу үшін қажетті ұжымдық еңбек пен жоспарлау деңгейі олардың технологиялық және әлеуметтік білімін аңғартады.

Костенки 11-дегі бұл табылған құрылыс палеолит дәуіріндегі адамдардың өмір салты мен технологиясы туралы жаңа мәліметтер береді. Мамонт сүйектерінен жасалған құрылыстар Еуропаның бірнеше аймағында кездескенімен, мұндай ауқымды және мұқият жоспарланған құрылыс сирек кездеседі. Бұл табыс адамзат тарихының ерте кезеңдерін түсінуге үлкен үлес қосады.

25 000 жыл бұрынғы мамонт сүйектерінен салынған құрылыс – ежелгі адамдардың шығармашылығы мен өмір сүру дағдыларының жарқын үлгісі. Костенки 11-дегі бұл археологиялық табыс ғалымдарға палеолит дәуіріндегі адамдардың күрделі әлеуметтік және технологиялық жетістіктерін зерттеуге мүмкіндік береді. Бұл құрылыс адамзаттың тарихтағы алғашқы қадамдары туралы сыр шертеді.

Лазерлік зерттеулер барысында Мексикада ежелгі қаланың орны анықталды

Мексиканың оңтүстігінде орналасқан 600 жылдық Запотек қаласының қираған бөліктері заманауи лазерлік технологияның көмегімен ашылды. Лидар (жарық анықтау және қашықтық өлшеу) деп аталатын технологияны қолдана отырып, ғалымдар XV ғасырда өмір сүрген Гиенгола қаласын картаға түсірді. Бұл табыс ежелгі Запотектердің мәдениеті мен өмір салты туралы жаңа мәліметтер береді.

Лидар технологиясы ұшақтан жерге миллиондаған лазер сәулелерін жіберіп, олардың қайту уақытын өлшеу арқылы жер бедерінің егжей-тегжейлі картасын жасайды. Канаданың МакГилл университетінің докторантурадан кейінгі зерттеушісі Педро Гильермо Рамон Селис бастаған топ 2022 жылдың желтоқсан айында осы әдісті қолданып, Гиенгола қаласын зерттеді. Зерттеу нәтижелері 2024 жылдың соңында Ancient Mesoamerica журналында жарияланды.

Зерттеу барысында қаланың Оңтүстік Сарай кешені сияқты негізгі құрылыстары анықталды. Негізгі құрылыс тас негізін қырып, мұқият салынған. Сонымен қатар, ғалымдар қала маңындағы өзенге жақын, жақсы бекітілген аймақтарда мыңдаған кішкентай дөңгелек тастар мен өзен тастарын тапты. Селис бұл тастардың соғыс кезінде сақпанмен атылған оқ-дәрілер болуы мүмкін деп болжайды.

Запотектер қала құрылған кезеңде аймақты біртіндеп жаулап алған. Селисдің айтуынша, жаулап алудан кейін таулы аймақтарда қоныстанудың қажеті болмады, сондықтан Запотектер 20 шақырым оңтүстікке, қазіргі Теуантепек қаласы орналасқан жерге көшті. 1497 жылы Азтектер Гиенголаға шабуыл жасағанымен, Запотектер оларды жеңген. Испан жазбалары да осы оқиғаны растайды.

Гиенгола қаласының ашылуы Запотектердің мәдениеті мен әлеуметтік құрылымы туралы маңызды ақпарат береді. Лидар технологиясы орманмен жабылған аймақтарда жасырынған археологиялық нысандарды ашуға мүмкіндік берді. Бұл табыс Запотектердің қала құрылысы мен соғыс стратегиялары туралы түсінік береді. Сонымен қатар, 1904 жылы табылған және қазір Мехико қаласындағы Ұлттық антропология мұражайының Оахака залында сақталған жылан мүсіні сияқты басқа да маңызды артефактілер осы мәдениеттің байлығын көрсетеді.

Лидар технологиясының көмегімен ашылған Гиенгола қаласы Запотектердің күрделі өмір салты мен технологиялық жетістіктерін ашады. Бұл археологиялық табыс ежелгі Мезоамерика мәдениеттерін зерттеуге жаңа серпін береді және Запотектердің тарихын тереңірек түсінуге мүмкіндік береді. Болашақта мұндай технологиялардың қолданылуы археологияда одан да көп жаңалықтар ашуға жол ашады.

Ежелгі ғұндардың шығу тегі анықталды

Жаңа ДНҚ талдаулары Еуропадағы ұзақ уақыт бойы талқыланған ғұндардың шығу тегі туралы жорамалды мүлдем басқа арнаға бұрып жіберді. Еуропадағы IV ғасырдағы хундардың шығу тегі ұзақ уақыт бойы талқыланып келе жатқан мәселе болатын. Жаңа ДНҚ талдаулары хундардың өте әртүрлі шығу тегі бар екенін көрсетті, бұл олардың тарихы мен шығу тегі туралы пікірталастарға жаңа жарық түсірді. Зерттеу нәтижелері 2024 жылы PNAS және Science Advances журналдарында жарияланды, онда хундардың генетикалық құрылымы мен Моңғолиядағы Сиунну (Хиунг-ну) империясымен байланысы зерттелді.

Зерттеушілер 370-тен астам қаңқаның геномын талдап, IV-V ғасырларда Еуропада өмір сүрген хундар мен б.з.д. 200 – б.з. 100 жылдар аралығында Орталық Азияда өркендеген Сиунну сияқты көшпелі топтар арасындағы байланыстарды зерттеді. Нәтижелер хундардың генетикалық тұрғыдан өте әртүрлі болғанын көрсетті. Олардың Моңғолиядағы Сиунну империясымен кейбір генетикалық байланыстары бар екені анықталды, бірақ оларды бір ғана шығу тегіне жатқызу мүмкін емес.

Зерттеуде «Identity by Descent» (IBD) әдісі қолданылды, ол ортақ атадан мұра болып қалған ұзын ДНҚ сегменттерін анықтауға негізделген. Бұл әдіс арқылы Сиунну мен хундар арасындағы кейбір тікелей генетикалық байланыстар расталды, әсіресе жоғары мәртебелі екі Сиунну жеке тұлғасының Еуропа хундарының тікелей атасы екені анықталды. Дегенмен, хундардың көпшілігі Солтүстік-Шығыс Азия шығу тегіне әртүрлі дәрежеде ие болған, бұл олардың генетикалық гетерогенділігін көрсетеді.

Тарихшылар хундардың Сиуннудың ұрпақтары болуы мүмкін екенін бұрыннан болжаған, өйткені екі топ ұқсас садақтар мен жебелер қолданған және бас сүйегін пішіндеу тәжірибесін бөліскен. Алайда, зерттеу Сиуннудың да генетикалық тұрғыдан өте әртүрлі болғанын көрсетті, бұл хундардың шығу тегін күрделендіреді. Зерттеушілер хундардың популяциясының «генетикалық тұрғыдан өте гетерогенді» екенін және кейбір тікелей байланыстардан басқа, шығыс Еуразия/далалық шығу тегі бар үлкен топтардың дәлелдерін таба алмағанын атап өтті.

Сиунну қоғамында элиталы әйелдер арасындағы неке одақтары маңызды рөл атқарғаны бұрынғы ДНҚ талдауларында анықталған. Алайда, хундардың әлеуметтік құрылымы әлі толық зерттелмеген. Зерттеуші Гнецчи-Русконе «сирек және ерекше хун дәуірінің шығыс типті қабірлерінде ерлер де, әйелдер де табылды» деп атап өтті. Бұл хундардың күрделі әлеуметтік және генетикалық байланыстар желісіне ие болғанын көрсетеді.

Мажарстандағы Арпас және Непфурдо көшесіндегі хун дәуірінің шығыс типті қабірлерден алынған алтын жануар мүсіншелері сияқты археологиялық олжалар хундардың материалдық мәдениетін және олардың күрделі өмір салтын көрсетеді. Бұл табыстар хундардың тек көшпелі жауынгерлер ғана емес, сонымен қатар өздерінің мәдени дәстүрлері мен технологиялары бар қоғам болғанын дәлелдейді.

Антикалық ДНҚ талдаулары хундардың шығу тегін ашуда маңызды қадам болды. Олардың Сиуннумен генетикалық байланысы бар екені расталғанымен, хундардың генетикалық әртүрлілігі олардың біртұтас шығу тегінен гөрі күрделі және аралас тарихы бар екенін көрсетеді. Бұл зерттеу хундардың Еуропа тарихындағы рөлін және олардың көшпелі өмір салтын тереңірек түсінуге мүмкіндік береді. Болашақ зерттеулер хундардың әлеуметтік және мәдени құрылымдары туралы қосымша ақпарат бере алады.

Польша тұрғындары 18 000 жыл бұрын адам миын жеген

Польшадағы Масжицка үңгірінен табылған 18 000 жылдық адам сүйектері сол кездегі еуропалық ерте адамдар қауымдарының каннибализм (адам жеу) әрекетімен айналысқанын және тіпті кейде жауларының миын жегенін көрсетеді. Бұл зерттеу 2025 жылы Scientific Reports журналында жарияланды және Магдален мәдениетіне жататын аңшылардың жерлеу рәсімдері туралы жаңа мәліметтер береді.

Халықаралық зерттеушілер тобы 19-20 ғасырларда Машиха үңгірінде жүргізілген қазба жұмыстарынан алынған 63 адам сүйегін қайта зерттеді. Заманауи 3D микроскопия әдістерін қолдана отырып, ғалымдар сүйектердегі кесілген іздер мен сынған жерлерді талдады. Бұл іздер жануарлар сүйектеріндегі, тамақ ретінде өңделген кесіктермен сәйкес келді. Әсіресе, бас сүйектердегі кесіктер тері мен етті алып тастау және миға жету үшін жасалғанын көрсетті. Сүйектердің кейбірі ішіндегі қоректік майдың алынуы үшін әдейі сындырылған.

Зерттеушілер сүйектердің жүйелі түрде өңделгенін және ең қоректік бөліктерге – ми мен сүйек майына басымдық берілгенін атап өтті. Ровира и Виргили университетінің зерттеушісі Франсеск Маргинедас: «Сүйектердегі кесіктер мен сынған жерлердің орналасуы мен жиілігі денелердің тамақ ретінде пайдаланылғанын анық көрсетеді, бұл тек жерлеу рәсімі гипотезасын жоққа шығарады», – деп мәлімдеді.

Доктор Пальмира Саладиенің айтуынша, каннибализм адам эволюциясының әртүрлі кезеңдерінде тіркелген мінез-құлық. «Ол аман қалу қажеттілігінен, рәсімдік мақсаттардан немесе топтар арасындағы зорлық-зомбылық динамикасынан туындауы мүмкін», – дейді ол. 

Масжицка үңгіріндегі сүйектердің барлығы шамамен бір уақытта, яғни соғыс кезеңінде өлтірілген болуы мүмкін, өйткені адам және жануар сүйектері бірге табылған. Бұл табыстар Магдален мәдениетінің кейбір адамдарының сүйектерді шикізат ретінде пайдаланғанын, мысалы, бас сүйектерді кесе немесе әшекей ретінде өңдегенін растайды. Франциядағы осы мәдениетке жататын басқа табыстарда да осындай кесік және ою іздері кең таралған.

Польшадағы Масжицка үңгірінен табылған 18 000 жылдық сүйектер ежелгі Еуропа қауымдарының яммибализммен айналысқанын дәлелдейді. Бұл табыс адамдардың аман қалу стратегиялары мен әлеуметтік мінез-құлқы туралы жаңа түсінік береді. Соңғы мұздық максимумынан кейінгі қиын экологиялық жағдайлар мен демографиялық өзгерістер мұндай әрекеттерді ынталандырған болуы мүмкін. Болашақ зерттеулер Магдален мәдениетінің күрделі рәсімдері мен өмір салты туралы қосымша мәліметтер бере алады.

Помпейде Дионис культін бейнелейтін алып фреска табылды

Италияның Помпей археологиялық аумағында жүргізілген соңғы қазба жұмыстары нәтижесінде Дионис (шарап, көңіл көтеру және театр құдайы) культінің құпия рәсімдерін бейнелейтін сирек кездесетін және алып фреска табылды. Бұл табыс Помпей археологиялық паркінің «Тиас үйі» деп аталатын жаңа қазылған аймағында ашылып, антикалық Римнің діни және әлеуметтік өміріне жарық түсіреді. Фреска М.б.з.д. 40–30 жылдарға жатады және Дионистің әйел ізбасарлары – майнадтардың еркін өмір салтын бейнелейді.

Фреска Помпейдің Regio IX аймағында орт, «Тиас» деп аталатын Дионис алтарына арналған үлкен банкет залынан табылды. Залдың үш қабырғасын алып жайған бұл фрескада фигуралар дерлік шынайы өлшемде бейнеленген, ал төртінші қабырға бақшаға ашылады. Ашық қызыл фонда Дионистің әйел ізбасарлары – майнадтар аңшы ретінде бейнеленген. Олардың қолдарында қылыштар, иықтарында құрбандыққа шалынған ешкілер бар. Сонымен қатар, жартылай ешкі, жартылай адам болып келетін мифологиялық сатирлер флейтада ойнап, шарап ұсынып, құрбандық шалып жатқан көріністер бар. Фресканың орталық сахнасында жас әйелдің Дионис культіне қабылдану рәсімі бейнеленген.

Помпей археологиялық паркінің директоры Габриэль Зухтригель: «Бұл фреска еркек билігінен босап, еркін билейтін, аң аулап, таулар мен ормандарда шикі ет жейтін әйелдердің бейнесін білдіреді», – деп атап өтті. Фреска Дионис культінің әйелдерді азат етуші, жабайы және шексіз табиғатын көрсетеді.

Дионис антикалық грек және рим әлемінде шарап, экстаз және қайта туу ұғымдарымен байланысты болды. Ол қайта туылған құдай ретінде де белгілі болып, өлімнен кейінгі қайта тірілу идеясымен ассоциацияланды. Бұл культке қабылданғандарға мәңгілік өмір уәде етілген болуы мүмкін. Фрескаларда бейнеленген рәсімдер шарап пен сананы өзгертетін заттардың қатысуымен өткізілген, бұл культтің мистикалық және еркін сипатын күшейтеді.

Дионис культінің ұқсас бейнелері Помпей маңында 1909 жылы табылған «Құпиялар вилласында» да кездеседі. Алайда, жаңа табылған фреска аңшылық көріністерімен ерекшеленеді және культтің табиғатпен тығыз байланысын баса көрсетеді. Бұл екі фреска да Дионис культінің әйелдерге еркіндік сыйлайтын және шексіз табиғатын ашады.

Дионистің құрметіне өткізілетін фестивальдер М.б.з.д. 186 жылы Италияда құпия рәсімдерді тыйым салған декретпен басылғаны белгілі. Дегенмен, Помпейде табылған бұл фреска осы тыйымның кем дегенде жергілікті деңгейде елемейтінін көрсетеді. Италияның Мәдениет министрі Алессандро Джули: «Бұл фреска тарихи маңызды құжат және «Құпиялар вилласындағы» фрескамен бірге өз түріндегі бірегей туынды», – деп мәлімдеді.

Фрескадағы пигменттерді зерттеу Помпейдің түс палитрасында жаңа реңк – «Помпей сұрғылты» анықталғанын көрсетті. Мұндай зерттеулер антикалық рим суретшілерінің пигменттерді араластырудағы шеберлігін және кең түс гаммасын пайдаланғанын дәлелдейді.

«Тиас үйі» қазіргі уақытта Помпейдегі жалғасып жатқан қазба жұмыстары аясында келушілерге ашық. Бұл табыс Помпейдің классикалық Жерорта теңізі әлемінің аз зерттелген аспектілеріне жарық түсіретін бірегей куәлік екенін көрсетеді. Фреска тек діни маңызға ие болып қана қоймай, сонымен қатар банкет залдарын безендіру мақсатында да пайдаланылған, бұл оны заманауи өнер туындысымен салыстыруға болады. Зухтригель мұны «Нью-Йорктегі мейрамханада Микеланджелоның «Адамның жаратылуы» фрескасының көшірмесін көру сияқты» деп сипаттады.

Помпейде табылған Дионис культінің алып фрескасы антикалық Римнің діни және мәдени өмірінің күрделілігін ашады. Майнадтар мен сатирлердің бейнелері, сондай-ақ жас әйелдің рәсімге қабылдану сахнасы Дионис культінің әйелдерді азат етуші және табиғатпен байланыстырушы рөлін баса көрсетеді. Бұл табыс Помпейдің археологиялық маңызын тағы бір рет растайды және классикалық әлемнің құпияларын ашуға жаңа мүмкіндіктер береді. Болашақ зерттеулер бұл культтің әлеуметтік және діни аспектілері туралы қосымша мәліметтер бере алады.

Атыраудан табылған  2400 жылдық тарихы бар бірегей қорған

Атырау облысында б.з.д. 5-ші ғасырға жататын үш қорғаннан сармат көшпелілеріне тиесілі әсерлі алтын зергерлік бұйымдар мен қарулар табылды. Бұл табыстар Хазар теңізінің солтүстігінде орналасқан Атырау аймағының бір кездері сармат мәдениетінің орталығы болғанын дәлелдейді. Археологиялық қазба жұмыстарын басқарған археолог Марат Қасеновтың айтуынша, бұл табыстар Атыраудың сармат жерлерінің шетінде емес, мәдениеттің орталығына жақын екенін көрсетеді.

Негізгі табыстар 2023 және 2024 жылдары Атырау облысындағы Қарабау-2 қорғанында жүргізілген қазбалар кезінде ашылды. Биіктігі шамамен 3 метр және диаметрі 70 метр болатын дөңгелек қорғанда кем дегенде тоғыз адам жерленген. Олардың жетеуі сол күйінде сақталған. Екеуі қабір қазушылар тонап кеткен. Археологтар Карабау-2-ден бірнеше шақырым қашықтықта орналасқан Карақұдық-1 және Карақұдық-2 қорғандарын да зерттеді, онда әрқайсысында 10-15 қабір бар. 

Табылған заттар арасында:

Алтынмен әшекейленген темір жүзі бар қанжар.

Ақбөкен мен қасқыр бейнеленген күміс “пиктограммалар”.

Салмағы шамамен 370 грамм болатын алтын білезік.

Темір және қола қарулар, зергерлік бұйымдар, тұрмыстық заттар.

Бұл заттардың көбі сарматтардың “аң стиліндегі” өнерін бейнелейді, онда жануарлар мотивтері басым. Барлығы осы қорғандардан 1000-нан астам зат шығарылды, олардың шамамен 100-і алтыннан жасалған зергерлік бұйымдар мен әшекейлер.

Сарматтар б.з.д. 5-ші ғасырдан б.з. 4-ші ғасырына дейін Шығыс Еуропа мен Орталық Азияның далаларын билеген көшпелі тайпалар болды. Олар туралы алғашқы деректер парсы жазбаларында кездеседі және сарматтардың Иран тілдес искифтермен (сақтармен) байланысы болғаны айтылады. Сарматтар кейіннен готтармен және басқа герман тайпаларымен одақтасып, кейде Батыс Рим империясының құлауына ықпал еткен. Олар сонымен қатар Византия империясы (Шығыс Рим империясы) үшін ауыр атты әскер ретінде қызмет еткен.

Табылған заттардың жоғары құндылығы бұл қорғандардың бай немесе тіпті “патшалық” сарматтарға тиесілі екенін көрсетеді. Алтын зергерлік бұйымдар мен қарулар сармат элитасының байлығы мен мәдени жетістіктерін бейнелейді.

Бұл табыстар Атырау облысының сармат мәдениетінің маңызды орталығы болғанын растайды. Марат Қасеновтың айтуынша, жаңа табыстар аймақтың сармат тарихын қайта бағалауға себеп болды. Алтын әшекейлер мен “аң стиліндегі” өнер туындылары сарматтардың металл өңдеу мен зергерлік өнердегі жоғары шеберлігін көрсетеді. Бұл заттар сарматтардың сауда және мәдени байланыстары туралы да мәлімет береді, өйткені олардың өнері искифтер мен басқа көшпелі халықтардың әсерімен қалыптасқан.

Қазақстанның Атырау облысындағы 2400 жылдық қорғандардан табылған алтын зергерлік бұйымдар мен қарулар сармат мәдениетінің байлығы мен күрделілігін ашады. Карабау-2 және Карақұдық қорғандарынан шыққан заттар сармат элитасының өмір салты мен өнерін бейнелейді. Бұл табыстар Қазақстанның ежелгі тарихын зерттеуге үлкен үлес қосып, сарматтардың Орталық Азия далаларындағы маңызды рөлін растайды. Болашақ зерттеулер сармат мәдениеті мен олардың көрші халықтармен байланысы туралы қосымша мәліметтер береді деп күтілуде.

Ибериядан құпияға толы шегелі бас сүйектер табылды

Темір дәуірінде Пиреней түбегінде кесілген бастарды қабырғаға шегелеу тәжірибесі кең таралған.

Бұл ритуалдық әрекеттің әртүрлі қоныстарда әр түрлі мағынасы болған, кейбір жағдайларда жауларға қарсы күш пен қорқыныш символы ретінде, ал басқа жерлерде жергілікті қауым мүшелерінің қасиетті мәртебесі ретінде қолданылған. Жақында жүргізілген зерттеулер, атап айтқанда, Puig Castellar және Ullastret аймақтарындағы изотоптық талдаулар, бұл бас сүйектердің кездейсоқ таңдалмағанын және әртүрлі қозғалыс үлгілеріне ие екенін көрсетті. Бұл зерттеу 2025 жылы жарияланған және Иберия қоғамдарының күрделі әлеуметтік және мәдени динамикасын ашады.

Зерттеу тобы Puig Castellar және Ullastret аймақтарында табылған жеті ер адамның бас сүйектерін зерттеді. Бұл бас сүйектерде шегелердің іздері, кейбіреулерінде тіпті темір шегелер сақталған. Биологиялық археология мен стронций және оттегі изотоптарының анализі арқылы ғалымдар бұл адамдардың қозғалыс үлгілері мен шығу тегін анықтады. Зерттеудің жетекшісі Рубен де ла Фуэнте-Сеуане: «Егер бұл бас сүйектер соғыс олжасы болса, олар жергілікті емес болуы керек еді. Ал егер олар қасиетті адамдар болса, олар жергілікті болуы ықтимал», – деп түсіндіреді. Нәтижелер бас сүйектердің кездейсоқ таңдалмағанын және негізінен ер адамдардың таңдалғанын көрсетті. Алайда, қозғалыс және қоныстану үлгілері адамдар арасында әлеуметтік және мәдени айырмашылықтар болғанын болжайды.

Puig Castellar және Ullastret-тегі бас сүйектердің стронций мәндері әртүрлі болды, бұл әр қоныстың әртүрлі ресурстарды басқару тәсілдерін және қоныстану түрлерін көрсетеді. Фауна (жануар қалдықтары) талдаулары да осы қоныстардың әрқайсысында ресурстарды басқарудың ерекше екенін растады. Бұл айырмашылықтар Иберия түбегінің солтүстік-шығысындағы қоғамдардың динамикалық және күрделі екенін, жергілікті және сыртқы әсерлердің маңызды рөл атқарғанын көрсетеді.

Шегеленген бас сүйектер ритуалы Иберия түбегінің солтүстік-шығысындағы қауымдар үшін біркелкі мағынаға ие болмаған. Кейбір қоныстарда, мысалы, Puig Castellar-да, бұл бас сүйектер жаулардан алынған соғыс олжасы ретінде қабырғаларға шегеленіп, күш пен қорқынышты бейнелеу үшін қолданылған болуы мүмкін. Басқа аймақтарда, мысалы, Ullastret-те, жергілікті қауым мүшелерінің бас сүйектері қасиетті мәртебеге ие болып, діни немесе рәсімдік мақсатта көрсетілген. Бұл әртүрлілік Иберия қоғамдарының әлеуметтік және мәдени әралуандығын көрсетеді.

Зерттеушілердің пікірінше, бұл ритуалдар саяси зорлық-зомбылықтың артуымен байланысты болды. Темір дәуірінде (б.з.д. 8–1 ғасырлар) Иберия түбегі қоғамдар арасындағы қақтығыстар мен аумақтық бәсекелестіктің өсуіне куә болды. Бас сүйектерді шегелеу тәжірибесі осы кезеңдегі әлеуметтік және саяси динамиканың көрінісі болуы мүмкін.

Бұл зерттеу Иберия түбегінің солтүстік-шығысындағы Темір дәуірі кезеңіндегі адам қозғалысына қатысты тікелей дәлелдерді ұсынатын алғашқы зерттеу болып табылады. Биоархеологиялық деректер мен изотоптық талдаудың бірігуі өткен қоғамдардың әлеуметтік құрылымдары мен өзара әрекеттерін түсінуде маңызды рөл атқарады. Рубен де ла Фуэнте-Сеуане: «Біздің әдісіміз Каталонияда алғаш рет биологиялық қолжетімді стронцийдың картасын жасауға негіз болды», – деп атап өтті. Бұл әдіс болашақта басқа аймақтарда да қолданылуы мүмкін және ежелгі қоғамдардың қозғалыс үлгілерін зерттеуге жаңа мүмкіндіктер береді.

Иберия түбегінде табылған шегеленген бас сүйектер Темір дәуіріндегі қоғамдардың күрделі әлеуметтік және мәдени тәжірибелерін ашады. Puig Castellar және Ullastret аймақтарындағы зерттеулер бұл ритуалдың біркелкі мағынаға ие болмағанын және әр қоныста әртүрлі мақсаттарға қызмет еткенін көрсетті. Изотоптық талдаулар мен биоархеологиялық әдістердің қолданылуы ежелгі Иберия қоғамдарының қозғалыс үлгілері мен ресурстарды басқару тәсілдерін түсінуге жаңа мүмкіндіктер береді. Бұл табыс Иберия түбегінің тарихы мен мәдениетін зерттеуге маңызды үлес қосады және болашақ зерттеулер үшін жаңа жол ашады.

Тутанхамоннан кейін алғаш рет фараон қабірі табылды

2025 жылы Мысырдың Лұқсұр қаласындағы Теб тауында жүргізілген қазба жұмыстары кезінде II Тұтмосенің қабірі табылды. Бұл – Тутанхамонның қабірінен (1922) кейін ашылған алғашқы перғауын қабірі. 

II Тұтмосе – 18-ші әулеттің маңызды перғауындарының бірі, әйгілі Хатшепсуттың күйеуі және өгей әкесі. Оның билігі кезінде Мысыр экономикалық және әскери тұрғыдан қуатты мемлекетке айналды.

Қабірдің төбесінде Мысыр көгімен боялған және сары жұлдыздармен безендірілген бөліктер сақталған. Бұл безендіру ежелгі мысырлықтардың аспан мен мәңгілік өмір туралы түсініктерін бейнелейді. Сондай-ақ, қабірдегі Мысыр көгінің болуы II Тұтмосенің жоғары мәртебесін және сол кездегі өнер мен технологияның даму деңгейін көрсетеді. Әрі бұл тек фараон қабірлеріне тән ерекше белгі. Пигменттің қолданылуы корольдік қабірлердің сән-салтанатын және діни символизмін айғақтайды.

II Тұтмостың қабірі Мысырдың Туризм және көне ескерткіштер министрлігі мен Англияның Жаңа Патшалықты Зерттеу Қорының 12 жылдан астам бірлескен жұмысы нәтижесінде ашылды. Қазба жұмыстарын доктор Пирс Литерленд басқарды, ол қабірдің кіреберісін 2022 жылы тапқан. Бастапқыда бұл қабір III Тұтмостың әйелдерінің біріне немесе Хатшепсут патшайымына тиесілі деп болжанған, себебі ол осы фараондардың қабірлеріне жақын орналасқан. Алайда, қазба жұмыстары барысында II Тұтмос пен Хатшепсуттың есімдері жазылған алебастр ыдыстардың сынықтары табылды, бұл қабірдің II Тұтмосқа тиесілі екенін растады.

 Сондай-ақ, қабірде «Имидуат» мәтінінің фрагменттері табылды, бұл күн құдайы Раның жер асты әлеміндегі саяхатын сипаттайтын қасиетті мәтін және Патшалар аңғарындағы көптеген корольдік қабірлерде кездеседі. 

Зерттеулер барысында қабірдің фараон жерленгеннен кейін көп ұзамай болған су тасқынынан қатты зақымданғанын көрсетті. Осы себепті, мумия мен қабір заттарының көбі ежелгі дәуірде басқа жерге көшірілген. 

II Тұтмос (б.з.д. 1493–1479) 18-ші әулеттің төртінші фараоны болған және небәрі 30 жасында қайтыс болған. Оның билігі шамамен 3-5 жылға созылған және тарихи жетістіктері аз белгілі. Ол өзінің әпкесі Хатшепсутпен некеге тұрады, бұл Хатшепсуттың кейіннен Мысырдың ең ұлы әйел фараондарының бірі болуына жол ашты. Хатшепсут II Тұтмос қайтыс болғаннан кейін билікті өз қолына алып, ұлы III Тұтмос есейгенше мемлекетті басқарды.

Қабірде Хатшепсуттың есімі бар ыдыстардың табылуы оның күйеуінің жерлеу рәсімін ұйымдастырғанын болжайды. Полша Ғылым академиясының Жерорта теңізі және Шығыс мәдениеттері институтының Мысыртанушы профессоры Филип Татерка: «Хатшепсут II Тұтмостың естелігін қараламаған, керісінше оған қабір мен жерлеу ғибадатханасын салып, оның мәртебесін сақтаған», – дейді.

II Тұтмос қабірі 18-ші әулет фараондарының қабірлерінің орналасуы туралы ұзақ уақыт бойы шешілмеген құпияны ашты. Бұл ашылу ерте 18-ші әулет фараондарының Патшалар аңғарына емес, кеңірек аймаққа жерленгенін көрсетеді. Литерлендтің командасы қабір маңындағы үлкен әктас үйінділерін зерттеуді жалғастыруда, бұл үйінділердің астында тағы бір маңызды қабір жасырылуы мүмкін деп болжайды.