Жақында қолымызға белгілі түрколог ғалым Қаржаубай Сартқожаұлының «Керейлердің этникалық тарихы (Көне заманнан ХІІІ ғасырға дейін)» атты кітабы тиген еді. Қаржаубай ағамыздың 2021 жылы «Өрнек» баспасында басылып шыққан бұл еңбегін белгілі тарихшы Жанымхан Ошанұлымен бірлесіп шығарған екен.
Басында айтып өткеніміздей, көне заманнан ХІІІ ғасырға дейінгі уақыт қамтылған бұл кітапта бұрын-соңды қазақ ғалымдары бара алмаған тақырыптар зерттелген. Нақты айтар болсақ, Керей хандығы, хандықтың дәуірлеуі және күйреу кезеңі қамтылған. Сонымен қатар Керей ханы Тоғұрыл мен Шыңғысхан байланысы, кейіннен екеуінің арасында пайда болған алауыздық, Темүжіннің сатқындығы, Керей империясын құлатылуы сынды жайттар еш бұрмалаусыз баяндалыпты. Бұл еңбекте әсіресе бізді қызықтырғаны – керей тайпасының ДНК сараптамасына қатысты тұсы болды. Қаржаубай Сартқожаұлының жазуынша, ДНҚ сараптама жасау барысында керейлер Шыңғысханмен өте жақын туыс болып шыққан. Шамалап айтқанда, 86 пайыз ұқсастық бар.
Енді ғалымның осы зерттеуіне назар аударайық.
Керей тайпасының ДНҚ сараптамасы
Бірнеше жыл бұрын Zerjal және басқалар (2003) Орталық Азияда жиі кездесетін Ү хромосомасының С3* шежірелік тегін анықтады (шамамен 8%). Олар бұл шежірелік текті Моңғолияда шамамен 1000 жыл бұрын пайда болған және оны Шыңғысханның ер ұрпақтарына қатысты деп болжайды.
Халық арасында скрининг жүргізу Пәкістанның қазарлықтарында, моңғолдарда және қазақтарда С3* жұлдызды кластерінің ең жоғары жиілігін (30%-дан астам) анықтады (Zerjal et al. 2003; Derenko et al. 2007; Zhong et al. 2010), ал Сібірде жұлдызды кластердің жиілігі Алтай қазақтарында 18%-дан тувалықтар мен алтайлықтарда 3%-ға дейін өзгереді екен (Derenko et al. 2007; Dulik et al. 2011).
Жақында қазақ халқының құрамында жалпы әкелік ортақтық жоқ екендігі анықталды (Dulik және басқалар, 2011). Қазақтардың іріктемелі жиынтықтары арасындағы айырмашылықтар негізінен олардың тайпалық сабақтастық тұрғысынан қолдау тапқан болуы мүмкін. Өйткені қазақ қоғамы күрделі тайпалық құрылымымен сипатталады (Dulik және т.б. 2011). Алайда бұл мүмкіндік қазақтар популяциясындағы Ү хромосомдық вариацияларды (Perez-Lezaun және т.б. 1999; Wells және т.б. 2001; Zerjal және т.б. 2002; Chaix және т.б. 2007; Malyarchuk және т.б. 2010; Zhong және т.б. 2010; Zhong және т.б. 2011) бұдан бұрынғы зерттеулерде карастырылмаған. Біздің алдын ала жарияланбаған деректеріміз жұлдызды кластердің С3* гаплотиптері Қазақстанда және жалпы Орталық Азияда үстем клан болып табылатын керейлерде салыстырмалы түрде жиі кездесетінін болжауға мүмкіндік береді (Atwood 2004; Khoyt 2008).
Сондықтан С3* жұлдызды кластерінің керейлердің генетикалық маркері болып табылу мүмкіндігін тексеру үшін біз Қазақстанда, Ресейде тұратын және әртүрлі тайпаларға, негізінен Керейлер тайпалық руына жататын қазақтарда СТР 17 локустарының Ү хромосомдық профильдерін негізгі объект ретінде алдық.
Материалдар мен әдістер
Сынамалар. Сот медицинасы институтының (Bydgoszcz, Польша) және солтүстіктің биологиялық проблемалары институтының (Магадан, Ресей) этикалық мақұлдауымен керейлердің 51 өкілін қоса алғанда, әртүрлі қазақ тайпаларының ерлерінен 57 шаш сынамасы жиналды.
Барлық биологиялық үлгілер ақпараттандырылған келісіммен жиналды. Геномдық ДНҚ ЭкстраГен ДНҚ жиынтығы 200 препаратымен дайындалды (Изоген зертханасы, Мәскеу).
У хромосомасының полиморфизмін типтеу. Барлық ДНҚ үлгісі 17 STR локустарында (DYS19, DYS385a, DYS385b, DYS389I, DYS3891, DYS390, DYS391, DYS392, DYS393, DYS437, DYS438, DYS439, GATA- H4, DYS448, DYS456, DYS458, DYS635) өндірушінің нұсқауларына сәйкес AmpFZ-STROYFiler® (Applied Biosystems) ПТР амплипикация жиынтығын колданып талданды. ABI 3100 және ABI 3130 (қолданбалы Biosystems) генетикалық анализаторларында сарапталды. Электрофорез нәтижелері Genscan V.3.7 және Genotyper v.3.7 бағдарламалық жасақтама (қолданбалы биожүйелер) көмегімен талданды.
С3* - бабатопқа жататын гаплотиптерді іздеу үшін барлық С гаплогруппасын (RPS4Y7H) және оның кіші топтарын С1 (М8), С2 (М38), C3 (M217), C3a (M93), C3b (P39), C3c (M77), C3d (M407), C3e (P53) анықтайтын SNP маркерлері қолданылады және С3f (P62) karafet et al жұмысында жинақталған ПТР праймерлерін қолдана отырып талданды. (2008), malyarchuk et al. (2010). Осылайша, С3* парагруппа SNP-ден тыс орналасқан гаплотиптерді қамтиды - С3а-f.
Деректерді талдау. С3* STR-гаплотиптердің медианалық бірлестігі network 4.6 (http//www.fluxus-engineering.com) бағдарламасы арқылы салынған. Желіні құру үшін STRS вариациялары мутация санын сипатқа бөлгеннен кейін (Bandelt және т.б., 2000) өлшенді (дисперсия мәндерінің диапазонына берілген салмақпен). Сонымен қатар, dys385а және DY$385b локустары барлық анализдерден алынып тасталды. Өйткені аллельдерді осы локустарға әр түрлі тағайындау мүмкіндігі болды.
Гаплотиптердің екі тобының дивергенциясының жоғары шегі ТD ретінде есептелді, бұл популяцияның бөлінуінің басында (Vo) кайталану санындағы STR дисперсиясын нөлге тең (Zhivotovsky 2001) құрайды.
Нәтижелер
Осы зерттеуде 57 қазақтың 17 STR-локустағы Ү хромосоманың өзгергіштігі зерттелді (1-кесте). SNP-теру және C3*STR гаплотиптерінің медианалық желілік талдауы зерттелген адамдардың 70%-ы жұлдыз көрсетеді. Бабатоп кластерінің Y хромосомасына (протогруппа) С3* (1-сурет, 2-кесте). Алайда біздің жүргізген сараптамамыз қазақтың керей тайпасына жасалған. Сондықтан олардың 76,5%-bl C3* жұлдызды кластеріне жататын тасымалдаушылары болып табылады (2-кесте).
Бір қызығы, бұл кластердің жиілігі Абақ керейлерде шамамен 90% құрайды. Бұл Абақ керейлерге қарағанда Ашамайлы керейлерде (55%). Керей жұлдыз кластерінің гаплотиптерін филогенетикалық талдау медианалық желі айырып танитын субкластердағы бипартит құрылымын көрсетеді (1-сурет). Олардың бірі DYS448-22 аллелімен, екіншісі DYS448- (1-сурет, 3-кесте). Бір қызығы, бұл субкластерлердің керей субкластерлеріне жоғары деңгейде сәйкестігі бар. Біз Абақ керейдің барлық мүшелері DYS448-23 субкластеріне жататының анықтадық. Керейдің Ашамайлылары DYS448-22 субкластеріне жататыны анықталады
Өкінішке орай, моңғол популяцияларында DYS448 аллельдерінің таралуы туралы сенімді ақпарат жоқ. YHRD деректер базасына сәйкес (www.yhrd.org) Моңғолияның халхаларында тек DYS448-22 (4/45 жеке тұлға) аллелі бар гаплотип бар, ал DYS448-23 аллелі бар гаплотип жок. Алайда бұл моңғолдық мәліметтер жиынтығы әлі жарияланған жок, сонымен қатар оны YHRD-ден толық алуға қол жетімсіз. Осылайша, қазіргі уақытта Орталық Азия мен Моңғолияда C3*-DYS448 аллельдерінің таралуын ішінара бағалауға мүмкіндігіміз жоқ сияқты.
Тарихи мәліметтерге сәйкес, керейлердің екі клан тармағы арасындағы бөлінуі шамамен 20-22 ұрпақ бұрын болған (Khalidullin 2005). Керей кландарында табылған 15 STR гаплотиптерінің (DYS385a, B локусынан баска) екі тобының дивергенция уақытын (Т) бағалау Тр мәні 630 ± 190 жылға тең (немесе шамамен 21 ± 6 ұрпақ) per-locus орташа мәнін, 0,0033 ұрпакка мутация жылдамдығын және 30 жылдық ұрпақ уақытын пайдалану арқылы алынатынын көрсетеді. Мутация жылдамдығының ұксас мәні (0.00324) STR Basby және т.б. 15 гаплотиптері үшін оңтайлы деп есептелгенін ескеріңіз. (2011). Олар STR Y хромосомаларының әртүрлі комбинацияларын қолданған кезде гаплотип жиынтығындағы орташа квадраттық қашықтық (ASD) қалай өзгереді деген сұраққа жауап іздедік. Бұл мутация жылдамдығы аталық және аналық жұптарында тікелей сараптама бойынша анықталған STR мутациясының генеалогиялық жылдамдығы класына жатады (Kayser және т.б. 2000; Goedbloed et al. 2009).
Генеалогиялық мутация жылдамдығы құжатталған қысқа мерзімді тарихы бар популяциялардағы Ү хромосомасының гаплогруппалары ішіндегі микросателиттік өзгерістерге негізделген эволюциялык мутация жылдамдығынан шамамен үш есе ерекшеленеді (Zhivotovsk және баскалар, 2004). Генеалогиялық қарқындар популяция динамикасының эволюциялық салдарын ескермейді деп болжанғанымен (Животовский және басқалар, 2006), генеалогиялық қарқындар әсер филогенетикалық кластер тармақтардың жасын бағалау әлеуметтік іріктеу етумен байланысты кейбір үшін қолдануға мүмкіншілік беретін сияқты (Zerjal және басқалар 2003).
Сур. 2 С3* гаплотиптерінің медианалық желісінің үзіндісін 7 STR локустарының өзгергіштігі негізінде көрсетеді (DYS19, DYS3891, DY$3891, DYS390, DYS391, DYS392, DYS393). Анықтамалық мәліметтер кұрамына Солтүстік Еуразияның әртүрлі популяцияларына жататын басқа STR маркерлері зерттеу объектісіндегі қазақтар сияқты енгізілмеген (4-кесте). Көріп отырғаныңыздай, Орталық және Шығыс Азияның әр түрлі популяцияларында С3* жұлдызды кластері бар. Бірақ оның ең жоғары жиілігі қазақтар мен моңғолдарда және Керейлерде кездеседі. Сондықтан C3* жұлдызы У хромосомасының кластерін керей тайпасының генетикалық маркері ретінде қарастыруға болады.
Пікірталас
Керейлер, қазіргі керейлермен байланысты адамдар қазіргі Моңғолияның Онон, Керулен, Селенге, Тоғула (Туул) және Аргун өзендерінің бойында мекендеді. Бұл аймақ керейттердің/керейлердің шыққан жері болып саналады (Atwood 2004; Khoyt 2008). Моңғол тайпасының Темүжин (кейінірек Шыңғысхан) басқарған бір мемлекетке бірігу кезеңінде керейлерді Тоғұрыл (Уаң Хан) басқарды (Man 2004). Керейлермен одақта Шыңғыс хан наймандарды жойып, содан кейін өзінің бұрынғы одақтасына қарсы маньчжурлармен бірлесіп барлық күшін жұмсады. Керейлердің барлығы Шыңғыс хан империясына кірмеді. Олардың кейбірі өлтірілді, кейбірі Алтайға, Орта Азияға, сондай-ақ Ертіс пен Еділ аймақтарына, Сібірге қашып кетті.
Демек, жеңіліске ұшырағаннан кейін керейлердің бір бөлігі түркі халықтары мен тайпаларының арасында кең таралды. Керейлер Қырым татарлары, қарашайлар, ноғайлар, башқұрттар, қазақтар, өзбектер, қырғыздар, алтайлар, татарлар сияқты көптеген түркі халықтарының этногенезінде басты тайпа ретінде тартылды (Khoyt 2008).
Керейді Шыңғысхан жаулап алғанға дейін олар Орталық Моңғолиядағы қуатты хандық болған және жоғары деңгейде дамып өркендеген. Мәдениеті дамыған ел еді. Олардың жоғары тобы несториандық дінді тұтынды, ежелгі соғды жазуын жетілдіріп алған өздерінің ұлттық алфавиттік жазуы болды (Moffett 1992). Бұл керейлердің ұрпақтары жоғарыда айтылғандай, екі клан тармағына бөлінген үлкен қазақ Керей тайпалық одағын құрады деп болжады (Khalidullin 2005). Абақ Алтайда және Қазақстан керейлер Моңғолияда, Қытайда, Республикасының шығыс аймақтарында тұрады. Қазіргі статистикалық бойынша, шамамен 3 миллион қазақ Кытайда тұрады және олардын 50%-ы керейлер мен наймандарға жатады (Sadovskaya 2001). Ашамайлы керейлер Солтүстік Қазақстанда, сондай-ақ Ресей Федерациясынын Омбы, Түмен, Қорған және Челябі облыстарында тұрады.
Шыңғысханның Ү хромосомасының С3* жұлдыз кластеріне түсуі үшін белгілі дәлелдермен бірге алынған жоғарыда келтірілген мәліметтер (Zerjal және басқалар, 2003) екі гипотезаны алға тартуға мүмкіндік береді.
(1) жұлдызды кластер Шыңғыс ханның ұрпақтарымен тікелей байланысты емес, керісінше Керей кланының мүшелерімен байланысты.
Керей хандығын моңғолдар жаулап алуы Керейлерге тән Y хромосомаларын әр түрлі халықтар мекендейтін кең аумаққа таратуға мүмкіндік берді (2).
Шыңғыс ханның өзі керейлерге тиесілі еді. Мұны мынадай тарихи дәлелдер растайды (Man 2004; Khalidullin 2005). Керейлер Шыңғыс ханның әкесі Есукейдің лагері орналасқан Онон өзенінің жағасында тұрды. Есукей керейт ханы Тоғұрылдың (Уаң хан) қан құйысқан андасы (мәңгілік досы) болды. Темүжиннің әкесі өлгеннен койн Тоғұрыл ханды әке деп таныды. Шыңғыс хан Тоғұрылдың тонды баласы болып атанды.
Шыңғысхан отбасының Керей ханымен қан аралас туыстығы басым болды. Шыңғыс ханның үлкен ұлы Өгедейдің әйелі – Тоғұрылдың ұлы Сангүлінің қызы. Төле (Тулудың) әйелі – Тоғұрыл ханның бауыры Жақа- хабудың қызы Сарқұқтун қатұн. Сарқұқтуннан туғандар: Мөңке хан, Құбылай хан, Арықбек хан, Құлағу хандар.
Өгедейдің ұлы Күйіктің әйелі Төре-Қаймын – Тоғұрылдың бір бауырының қызы. Керей хандығы өз заманында қуатты хандық болғандықтан, Шыңғыс хан осы әулеттен келіндерін түсірген. Алайда біздің зерттеуіміз көрсеткендей, бұрын Шығыс ханға жатқызылған Ү хромосомасы С3* Керей кланының генетикалық белгісі, нәтижесінде әлемдегі ең үлкен кланы, аталық тектің ұрпағы екені анықталып отыр.
Алғыс айту. Біз осы зерттеуде қолданылған ДНҚ үлгілерінің барлық ерікті донорларына ризамыз. Зерттеу Ресей ғылым академиясы президиумының «Биологиялык, алуан түрлілік» (09-I-P23-10) және Ресейдің іргелі зерттеулер қоры (11-04-00620) бағдарламасының қолдауымен жүргізілді.
Кесте 1. Қазақтардың Үхромосомасының STR гаплотиптері
Кесте 2. Осы зерттеудің деректері бойынша қазақтарда жұлдызды кластерде С3* Y хромосомасының орналасу жиілігі
Кесте 3. Д3S448 локусының әр түрлі нұсқаларымен анықталған С3* субкластерлерінің Ү хромосомасындағы негізін қалаушы гаплотиптердің құрылымы
Кесте 4. У-хромосомасы С3* жұлдыздарының кластерінің Еуразияның солтүстігіндегі әр түрлі популяцияларында орналасу жиілігі
Сурет 1. Керейлердегі 15 STR локусына негізделген жұлдыз кластерінің С3* Y хромосомасының гаплотиптерінің медианалык желісі. Әр шеңбер бұл STR маркерлерінің тіркесімімен анықталған гаплотип. Шеңбердің мөлшері гаплотиптердің жиілігіне пропорцияда көрсетілген. Ең кіші шеңбер бір гаплотип. Шеңберлер арасындағы сызықтар мутациялық қашықтық. Ең аз қашықтық – бір мутациялық қадам. Тамыр – бұл желіні тамырлау үшін қолданылатын С3 гаплотиптерінің тобы. Абақ керей және Ашамайлы керейде кездесетін гаплотиптер тиісінше ақ және сұр түспен көрсетілген. Медианалық векторлар қара нүктелермен белгіленеді.
Сурет 2. 16-13-16-25-25-10-11-13 орталық жұлдыз тәрізді гаплотиптің бір және екі сатылы туындыларынын орнын көрсететін С3* гаплотиптерінің медианалық қосылу желісінің фрагменті (7 локус үшін СТР: DYS19 - DYS3891 - DYS389II - DYS390 - DYS391 - DYS392-DYS393). Әр шеңбер- бұл STR маркерлерінің тіркесімімен анықталған гаплотип. Сұр С3* жұлдыз кластеріне жататын гаплотиптерді көрсетеді. Шеңбердің мөлшері гаплотиптердің жиілігіне пропорционалды болады. Ал ең кіші шеңбер – бір гаплотип. Шеңберлер арасындағы сызықтар мутациялық қашықтық. Шеңберлер арасындағы сызық – ең қысқа қашықтық – бір мутациялық қадам. Халқы: kz – қазақтар, Alt_kz – Алтай қазақтары, Мп – моңғолдар, А – алтайлықтар, Br – буряттар, Man – маньчжурлар, Tib – тиветтіктер, Ug – ұйғырлар, Тѵ – тувалықтар, Sh – шорстар.
Сілтеме: Қаржаубай Сартқожаұлы, Жанымхан Ошанұлы. Керейлердің этникалық тарихы (көне заманнан ХІІІ ғасырға дейін). Зерттеулер. – Нұр-Сұлтан: Өрнек,381 б. – 236-248 бб.
