Халықаралық зорлық-зомбылық жасамау күні 2 қазанда, Үндістанның тәуелсіздік қозғалысының көшбасшысы және зорлық-зомбылық жасамау философиясы мен стратегиясының негізін қалаушы Махатма Гандидің туған күні тойланады.
БҰҰ-ның 2007 жылғы 15 маусымдағы оны сақтауды қарастырған A/RES/61/271 резолюциясына сәйкес, бұл халықаралық күн «зорлық-зомбылық жасамау ұранын, оның ішінде ағарту және халыққа түсіндіру жұмыстары арқылы насихаттаудың тағы бір себебі болып табылады. ». Резолюцияда «зорлық-зомбылық жасамау қағидасының әмбебап маңыздылығы», сондай-ақ «бейбітшілік, төзімділік, түсіністік және зорлық-зомбылық жасамау мәдениетін бекітуге» деген ұмтылыс қуатталған.
Сол кездегі Үндістанның халықаралық істер жөніндегі мемлекеттік министрі Ананд Шарма мырза Бас Ассамблеяға 140 демеуші атынан қарар енгізе отырып, бұл қарардың демеушілерінің көп және алуан түрлілігі Махатма Гандиге деген терең құрметті, сондай-ақ оның философиялық көзқарастарының мәңгілік маңызын білдіретінін айтқан. Ол Гандидің мына сөзін келтірді: «Зорлық-зомбылық жасамау – адамзаттың қолындағы ең үлкен күш. Ол адам тапқырлығымен жасалған ең қуатты жойқын қарудан да күшті».
Махатма Гандидің өмір жолы және көшбасшылық ұстанымдары
Үндістанның тәуелсіздігіне жетуге көмектескен Махатма Гандидің өмірі мен көшбасшылығы бүкіл әлемде азаматтық құқықтар мен әлеуметтік өзгерістер үшін зорлық-зомбылықсыз ақ қозғалыс жасауға боларын көрсетеді. Ганди өзінің өмір бойы зорлық-зомбылық жасамау туралы сеніміне адал болды, тіпті ауыр қысым жағдайында және еңсерілмейтін сияқты көрінетін қиындықтарға қарамастан еңсесін асқақ ұстады.
Оның зорлық-зомбылықсыз қағидасы әлеуметтік немесе саяси өзгерістерге қол жеткізу үшін физикалық зорлық-зомбылықты пайдаланудан бас тартады. Көбінесе «қарапайым халықтың саясаты» ретінде сипатталатын әлеуметтік күрестің бұл түрін әлеуметтік әділеттілік үшін күресте дүние жүзіндегі үлкен халықтар қабылдады.
Зорлық-зомбылықсыз қарсылық саласындағы жетекші ғалым, профессор Джин Шарп өзінің «Зорлық-зомбылықсыз әрекет саясаты» басылымында келесі анықтаманы пайдаланады:
«Зорлық-зомбылықсыз әрекет – пассивтілік пен мойынсұнушылықты жоққа шығаратын және күресу керек деп санайтын адамдар өз күресін зорлық-зомбылықсыз жүргізе алатын әдіс. Зорлық-зомбылықсыз әрекет қақтығысты болдырмау немесе жалтару әрекетін білдірмейді. Бұл саясат саласында қалай тиімді әрекет ету керек және, атап айтқанда, билікті қалай тиімді ұстау керек деген сұрақтарға жауап береді».
Зорлық-зомбылық пацифизмнің синонимі ретінде жиі қолданылғанымен, XX ғасырдың ортасынан бастап бұл термин соғысқа қарсы әрекеттер олардың басты мақсаты болып табылмайтын әлеуметтік өзгерістерді жақтайтын көптеген қозғалыстарда қолданылады.
Осы секілді бір жылдары Қазақстанның ең ірі қаласы Алматы қаласы мәслихаты Жароков – Шевченко – Гагарин – Жамбыл көшелері алаңында орналасқан Махатма Ганди атындағы саябақты бейбіт митингілер өткізуге арналған қосымша алаң ретінде ұсынған еді.
Айтқандай, бұл саябақ Махатма Гандиге қазақ жерінде қойылған жалғыз ескерткіш емес.
Мысалы, "Махатма Ганди атындағы №92 мамандандырылған лицей" бар.
Сурет: Лицейдің әлеуметтік желі парақшасынан
№92 мамандандырылған мектеп-лицейінде Махатма Гандиге арналған іс-шаралар кешені өткізіліп тұрады. Мәдени күндер аясында Болливуд режиссерлерінің үнді көркем фильмдерінің кинофестивалі, үнді билері бойынша шеберлік сабақтар өтеді.
Лицей оқушылары Махатма Гандидің өмірі мен шығармашылығы туралы, ағылшын, қазақ және хинди тілдерінде оның дәйексөздерін зерттейді.
Былтыр Астанада зорлық-зомбылық жасамау философиясы бейбіт өзгерістерді жақтаушылар қозғалысына үлкен ықпал еткен үнді қоғам қайраткері Махатма Гандиге ескерткіш орнатылды.
Үндістанның Сыртқы істер және мәдениет жөніндегі мемлекеттік министрі Минакаши Лекхи АӨСШК саммитіне қатысу үшін Қазақстан Республикасының астанасына ұшып келді. Сапар барысында Махатма Гандидің туған күнінің мерейтойында ескерткіштің ашылуына қатысты.
«Астанада Махатма Гандидің мүсіні Қазақстан үкіметі мен Астана әкімдігінің қолдауымен ескек есу каналының жағалауында, арна бойында орналасқан Қазақстан қорғаушыларына арналған көрнекті ескерткішке қарама-қарсы жерде орнатылды», - деді. Дипломатиялық өкілдік былтырғы жылы Үндістан тәуелсіздігінің 75 жылдығы мен Үндістан мен Қазақстан арасындағы дипломатиялық қарым-қатынастың орнағанына 30 жыл толғанын да атап өтті.
Сурет: bigasia.ru
Алматының Шевченко – Жамбыл – Жароков – Гагарин көшелері алаңында 2003 жылдан бері Махатма Гандидің ескерткіші тұр.
Мохандас Карамчанд Гандидің (1869–1948) Үндістандағы ұлт-азаттық қозғалысының жетекшілерінің бірі, гандизм деп аталатын доктринаның негізін қалаушы. Бұл дұрыс, бірақ Гандидің өзі бұл терминге қарсы болды. Оның пікірінше, барлық «измдер» – анархизм, социализм, коммунизм – секталық сипатқа ие. Сондықтан ол: «Гандизм деген ұғым жоқ, өйткені мен артымда ешқандай секта қалдырғым келмейді» деп мәлімдеді. Ол өзінің ілімін «сатьяграха» деп атауды ұсынды, оны былай түсіндіреді: «сатья» - «махаббатта бейнеленген шындық», «аграха» - «рухтың беріктігі»; «Сатьяграха» - зорлық-зомбылық жасамауға негізделген шындық жолындағы табандылық.
Ганди сатьяграха іліміне Оңтүстік Африканың Натал провинциясында келді, онда ол 24 жыл өмір сүріп, үнді иммигранттарының құқықтарын қорғады. Ганди бүкіл өміріне екі оқиға төңкеріс әкелді деп есептелді:1906 жылы өзін-өзі ұстау антының қабылдануы және ол іс жүзінде жүзеге асыра бастаған қоғамдық наразылықтың ерекше түрі - сатьяграханың дамуы.
Африкада Ганди өзін-өзі ұстауды, қоғамға қызмет етуді үйренді, дәл осы жерде ол саяси қайраткер болды және Махатма (хинди тілінен аударғанда «ұлы жан») болды – үнді халқы оны осылай атады, дегенмен Гандидің өзі бұған қарсы болды.
1915 жылы Үндістанға оралып, ол елді ағылшын отаршылдығынан азат етуге бағытталған саяси күреске қосылды. Онда ол сатяграха – зорлық-зомбылықсыз қарсылық қағидаттарына сүйенді, сонымен бірге аштық жариялау сияқты наразылық түріне бірнеше рет жүгінді. Британ премьер-министрі Уинстон Черчилль бұл «жартылай ессіз пайғамбарды» өз империясының Адольф Гитлерден кем емес қорқынышты және қауіпті жауы деп санады. Ганди саяси қызметі үшін бірнеше рет түрмеге жабылды.
1947 жылы тамызда Үндістанның тәуелсіздік алу арманы орындалды. Бірақ оның көлеңкесінде қайғылы оқиғалар – 700 мың адам қаза тапқан үнді мен мұсылмандар арасындағы қақтығыс, 6 миллионнан астам мұсылман мен 4,5 миллион үнді үйлерін тастап кетуге мәжбүр болды. Үндістан соған қарамастан екі доминионға – Үндістан Одағы мен Пәкістанға бөлінді.1947 жылы 15 тамызда Нью-Делидегі Қызыл Форт алдындағы алаңда Гандидің шәкірті Джавахарлал Неру салтанатты түрде Үндістанның туын көтерді – ел тәуелсіздік алды. Өз мұраттарының күйреуінен өлген Махатма бағасы тым қымбатқа соққан тәуелсіздік мерекесіне қатысқысы келмегендіктен, астананы тастап кетті. Гандидің өзі индустар, мұсылмандар және сикхтер арасындағы қақтығыстарды тоқтатуға тырысты. Ол Шығыс Бенгалия мен Бихарды аралап, тәртіпсіздіктерді тоқтатуға шақырды. Шынында да, Махатма пайда болған жерде қырғын тоқтады. Бірақ ол бүкіл Үндістанға жетпеді. Секталық қырғынның жалыны сөндіре алмады. «Мен өзімнің жеңілгенімді мойындауға мәжбүрмін, бірақ зорлық-зомбылық жасамау қағидатынан бас тартпаймын», - деп қорытындылады ол өзінің саяси мансабын. – Соңғы 30 жылда қолданылған зорлық-зомбылық – әлсіздерге күш қолданбау. Үндістанда күштілердің күш қолданбау тәжірибесі жоқ».
78 жасқа толған күнінен бірнеше ай өткен соң, 1948 жылы 12 қаңтарда Ганди бес күнге созылған соңғы аштық акциясын бастады. Ганди күн сайын Нью-Делидегі Бирла үйінің жанындағы бақшада құлшылық етумен болды. Ал 1948 жылы 30 қаңтарда өқлшылыққа бара жатқан жолда бір индус өлтірді.
Гандидің қайтыс болғаны туралы хабар бірден бүкіл әлемге тарады. Ол байлықтан, бүкіл дүние-мүлкінен, атақ-дақтарынан, лауазымдық қызметтерінен, ғылыми атақтарынан айырылған елінің қарапайым азаматы еді. Дегенмен, КСРО-ның сталиндік режимінен басқа барлық мемлекеттердің үкімет басшылары, Рим Папасы, Кентербери архиепископы, Тибет Далай-ламасы және басқа да жүздеген діни және саяси қайраткерлер көңіл айтты. БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесі оның рухына тағзым етті; Біріккен Ұлттар Ұйымының тулары ілінді.
Гандидің күлі Раджкоттағы мемориалда жатыр. Жыл сайын 2 қазанда оның туған күнінде оның отандастары - Үндістан ұлттық конгрессі партиясының мүшелері, ескі жолдастары, жастар, шенеуніктер, көбінесе президент немесе премьер-министр - мемориал алдындағы алаңда жиналады. Ганди мемориалына Үндістаннан келген қонақтар мен шет елдердің өкілдері келеді. Гандидің өмірі оның ұлы жеңісімен – Үндістанның тәуелсіздігін алуымен аяқталды.
Ал әлемнің көптеген елдеріндегі болашақ ұрпақ Гандиді ұмытқан жоқ. Сонымен қатар, ағылшындық BBC радиостанциясы жүргізген сауалнамаға сәйкес, Махатма «мыңжылдық адамы» деп танылды. Екінші орын Леонардо да Винчиге бұйырды. Иса Мәсіхті радиостанция тыңдаушылары екінші мыңжылдықтың үшінші тұлғасы ретінде ғана таңдады.
Алматыда 2002 жылы Гандидің есімі көшелердің біріне беріліп, 2003 жылы оған ескерткіш орнатылып, оның есімі мәңгілікке қалды. Мұнда ол Үндістанның тәуелсіздігі үшін күрес кезіндегідей бейнеленген.
Алайда, Махатма өз қағидаларына бір күнде келмеді, және Оңтүстік Африкада тұрып, ол өзіне сенімді заңгер, еуропалық сәнде киінген бай адам, буржуазиялық болды. Ағартушылық кейінірек келді.
Қазақстан мен Үндістан мен Үндістанның бастауы сонау ертеде жатқан тату көршілік қарым-қатынастар көп жылдар бойы қалыптасқан. 1955 жылы Қазақстан өзінің кеңестік тарихында алғаш рет жоғары халықаралық деңгейде қонақтарды қабылдады. Бұл Үндістанның премьер-министрі Джавахарлал Неру мен оның қызы Индира болатын. Кейінірек, 1972 жылы Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы Д.А.Қонаевтың коммунистік партия съезінде КОКП делегациясының басында Үндістанға бару мүмкіндігі туды. Қазақстан Республикасының бұрынғы президенті Нұрсұлтан Назарбаев Үндістанға бірнеше рет (1992, 1996, 2002) барды. Тәуелсіз Қазақстан мен Үндістанның жоғары лауазымды басшылары жауап сапармен болды.
2008 жылдың 12 шілдесінде Ганди ескерткіші тұрған тұғыр өте маңызды элементтермен – Махатманың сөздері жазылған мәрмәр тақталармен толықтырылды. Оның қанатты сөздерінің ішінен ішінен оның дүниетанымын барынша айқын көрсететіндері таңдалды: «Менің дінім шындыққа және зорлық-зомбылық жасамауға негізделген. Шындық менің Құдайым. Зорлық-зомбылық жасамау – оны түсінудің құралы» деген сөздері бар. Барлық жазулар төрт тілде – хинди, қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде жасалған.
Монумент тұғырында үнді халқының әкесі, бейбітшілік пен зорлық-зомбылықсыз күрескер Махатма Гандидің нақыл сөздерінің пайда болуы оның гуманистік идеяларының бүгінгі күні де өзектілігін жоймағанының дәлелі.
