Айн Жалут шайқасы – 1260 жылы 3 қыркүйекте сұлтан Құтуз бен әмір Байбарыс басқарған Мысыр мәмлүктері мен Кетбұға ноян басқарған Хұлағу әскерінен шыққан түркі-моңғол корпусы арасындағы шайқас. Моңғолдар жеңілді, Кетбұға өлтірілді.
Шайқас қазіргі Израильдің Бейт-Шиан қаласынан солтүстік-батысқа қарай шамамен 15 шақырым жерде, Гидона ауылының батысында, Гидона тау жотасының солтүстік-батыс етегінде орналасқан Айн Джалут (арабша «Голияттың көзі»; ивр. Эйн Харод) алқабында болды (бұл жер қазір Маайан Харод саябағы деп аталады).
Одан бұрынғы тарихта бұл жер 1183 жылы қыркүйекте Салах ад-Дин мен франктердің қақтығысымен де белгілі еді. Кетбұқаның найман тайпасынан екендігіне дау жоқ. Қазақ шежіресін былай қойғанда, ғұмыр бойы көшпенділер тарихын сүзумен өткен Гумилев өз еңбектерінде мұны талай рет ашып көрсеткен, «...Кетбуга был не француз, а найман» (Конец и вновь начало, 1994, стр. 291), «...по военному таланту Кутуз и Бейбарс не уступали найману Кетбуге» (Поиски вымышленного царства, 1994, стр. 264) деген және осы сияқты бұлтартпас анықтамалар келтірген.
1253 жылы Шыңғыс қаған империясының астанасы Қарақорымда өткен құрылтайда Иранның ассасиндеріне және Аббасид халифатына қарсы жорық мәселесі қарастырылды. Ұлы хан Мөңке ағасы Хұлағуды осы бағыттағы әскерге қолбасшы етіп тағайындады. Сол жылы қолбасшы Кетбұға басқарған моңғол авангардтары Кухистанда (Эльбурс таулары) әрекет етті. Негізгі әскер 1256 жылдың басында Әмудариядан өтіп, бір жылдың ішінде Батыс Иранда орналасқан Низари бекіністерін қиратты. 1258 жылы ақпанда Аббаси халифатының астанасы Бағдад, одан кейін 1260 жылы Алеппо (Алеппо) алынды. Кетбұға қолы Дамашық қаласын басып алды.
1260 жылдың ерте көктемінде (1259 жылы 11 тамызда) ұлы хан Мөңкенің қайтыс болғаны туралы хабарды алғаннан кейін Хұлағу әскерінің көп бөлігін алып, Иранға шегінуге шешім қабылдады. Кетбұға қалған әскерлердің қолбасшысы болып тағайындалды. Хұлағу шегінгенімен Каирдегі мәмлүк сұлтаны Құтұзға бағынуды талап етіп елшілік жібереді. Ультиматумға жауап ретінде Құтұз Байбарыстың бастамасымен елшілерді қырып салды және соғысқа дайындықты бұйырды.
Түркі-моңғолдардың ретінде белгілі болған Палестина христиандары күтпеген жерден мәмлүктер жаққа шығып кетті. Сидон графы Джулиен Гренье еш себепсіз және ескертусіз түркі-моңғол әскеріне шабуыл жасады. 1260 жылы 26 шілдеде Мысырдан шыққан мәмлүк корпусы Синай шөлінен өтіп, Газадағы түркі-моңғол тосқауылынан өтіп, Акриде тоқтап тыныс алды. демалып, тамақ алды. Бекініс қабырғаларының сыртында тыныстаған мәмлүктер Иерусалим патшалығының аумағы арқылы Галилеяға, яғни түркі-моңғол әскерінің тылына аттанды.
Кетбұға мәмлүктердің Сирияға кіріп, солтүстікке қарай бет алғаны туралы хабар алған кезде Бекаа өлкесінде еді. Ол гарнизондар мен аумақтарға шашырап кеткен әскерін жинап, оңтүстікке қарай жүріп, Айн-Жалут маңында орналасты. Жауды күтетін орынды таңдау қисынды болды. Гилбоаның солтүстік етегімен ағып жатқан Вади (немесе Нар) Жалут бұлағы жылқылар суаратын орын, ал оның айналасындағы алқап атты әскерлердің шабуылы үшін жайылымдар мен кеңістікті қамтамасыз ете алады. Түркі-моңғолдар өз қапталын нығайту үшін тау жотасының жақындығын пайдалана алады. Жақын маңдағы Мор төбесі тамаша нүкте болды.
Кетбұға ноян әскері
Кетбұға әскерлерінің саны салыстырмалы түрде аз болды. Өйткені ол үлкен армияның бір бөлшегі ғана еді. Киракос Гандзакецидің айтуынша, Хұлағу оған 20 мыңдай адам қалдырған, Гетум Патмич пен Абул-Фарадж бойынша 10 мың делінеді. Қазіргі тарихшы Р. Амитай-Прейс моңғол әскерлерін 10-12 мың деп есептейді, олардың құрамына түркі-моңғол атты әскерімен бірге Киликия Армениясынан (Смбат бойынша 500 адам), Грузиядан келген көмекші жасақтар, сондай-ақ бұрын сириялық аюбидтерге қызмет еткен жергілікті әскерлер кірді. Айюбид билеушілері хомстық әл-Ашраф Мұса мен баниастық әл-Саид Хасан да түркі-моңғолдар жағында сапқа тұрды.
“Хұлағудың әйелі Тоғыз хатун христиан ағымындағы керей қызы еді де, штаб бастығы найман Кетбұқа ноян несториандық бағытты пір тұтатын, сондықтан да олар өзінің дініндегілерді маңайына топтастырды”, – дейді Л.Н. Гумилев.
Хұлағудың Сириядан шегініп, әскердің ерекше дайындықтағы үлесін өзімен бірге алуының себебі, Закавказьені қамтамасыз ету ниеті болса керек. Оның бұл аумаққа деген талаптары жеткіліксіз дәлелденген сияқты және ең болмағанда солтүстік-батыс Иранның жайылымдық жерлері Жошы ұысына тиесілі болуы керек деген кейбір жорамалдар бар. Хұлағу Мөңке өлгеннен кейінгі жоғарғы билік үшін күрестің фонында Жошы ұлдарымен қақтығыстың сөзсіз басталатынын түсінсе керек. Хұлағудың Кетбұғаны соншалықты аз күшпен қалдыруының екінші себебі, барлау, тыңшылық жұмыстарының қателігі болса керек. Хұлағу Мысырдағы қарсыластарының санын, сапасын және күшін жете бағаламады. Бұл жерде оны сириялық тұтқындардың алдап түсіруі де әбден мүмкін.
Хұлағу хан Шыңғыс империясындағы ішкі оқиғаларға байланысты шегінген кезде Кетбұға Таяу Шығыста қалған түркі-моңғол әскеріне жауапты болды. “Ол Сирия мен Палестинада қалған жерді тыныштықта және бейбіт ұстады. Бетлехемге Раббымыздың туған күніне табыну үшін келген Шығыстың үш патшасының тұқымынан болды. Кетбұға киелі жерді қалпына келтіруде жұмыс істеді” дейді Хайтон Корик.
Мәмлүктер
Мысыр әскерінің нақты саны белгісіз. Кейінгі парсы тарихшысы Васаф 12 000 жауынгер туралы айтады, бірақ оның мәліметтерінің қайдан алынғаны белгісіз болғандықтан, олар сенімді емес. Сірә, Құтұздың қарамағында көбірек күш болған (Р. Ирвин бойынша оның әскерінің саны 100 мың адамға дейін болуы мүмкін), бірақ мәмлүктер элиталық әскерлердің шағын корпусы, ал негізгі бөлігі нашар жабдықталған мысыр жауынгерлері (ажнад), сондай-ақ бедуиндер мен жеңіл түрікман атты әскері болған.
Мәмлүк сұлтанына Хұлағу әскерінен әуелі Сирияға, содан кейін Мысырға қашқан шахразури күрдтері, сондай-ақ аюбидтердің жасақтары – Дамашықтан келген ан-Насир Юсуф (өзі Мысырға баруға батылы жетпеді және көп ұзамай түркі-моңғолдар тарапынан тұтқынға алынды) және Хамадан әл-Мансур қосылды. Араб жылнамашысы Байбарс әл-Мансури (1325 ж.) Құтұздың «бәдәуилердің (әл-урбан) және басқалардың арасынан атты және жаяу жауынгерді (әл-фарис уа-л-ражил) жинағанын» жазады. Алайда жаяу әскердің шайқасқа қатысуы басқа деректермен расталмаған. Төрт араб дереккөзінде Мысыр әскерінің шайқаста шағын ұнтақ зеңбіректерін қолданғаны айтылады.
“Моңғолдар сияқты мәмлүктер де даланың еркін ұлы еді, ал әскери талантқа келсек, қыпшақ Құтыз бен Байбарыс найман Кетбұғадан кем түспейтін” деп жазады Л.Н. Гумилев.
Осылайша бір даладан шыққан екі ұланның бір-біріне қару кезеніп, атты әскері сапқа тізілді. Екі жақтың жасақтары негізінен атқа қонған садақшылардан тұрды. Қысқасы, Құтұз сарбаздарының саны қырық мыңдай, Кетбұға ноян әскері шамамен он мың болатын. Хұлағу әскерінің үш мыңын армян, грузин жасақтары құрайды.
Соғыс барысы
Шайқас 3 қыркүйек күні таң ата басталды. Мәмлүктер солтүстік-батыстан Израил аңғары бойымен алға жылжып, Айн Жалут бастауының солтүстігі мен солтүстік-батысында орналасқан түркі-моңғол позицияларына жетті.
Мәмлүктердің жақындауына түркі-моңғол тарапы оларға шабуыл жасау арқылы жауап берді. Әуелгіде мәмлүктердің сол қанаты сынып, бөлшектенді. Мәмлүк деректерінде көшбасшылығы мен батылдығы жоғары бағаланған Құтұз бұл жағдайда салқынқандылық танытып, қарсы шабуылға жетекшілік етті. Түркі-моңғолдар тағы да шабуыл жасап, мәмлүктерді қайтадан жеңіп кетуге жақын қалды. Бірақ шежірешілердің хабарлауынша, Құтұз басын жоғары көтеріп, дуыстап: “Ей, Жаратқан! Уа, Алла, құлың Құтұзға моңғолдарға қарсы соғыста жәрдем бер!” деп сыйынды делінген.
Мысырдан шыққан соң бұл аймақты жетік білген Байбарыстың нағыз соғыс жоспарын дайындағаны айтылады. Бұл жоспар бойынша әскердің басым бөлігі орманда жасырынып жатқанда Байбарыс өз бөлімшесімен түркі-моңғол әскеріне қарсы бірнеше сағат бойы соққы жасап-қашу тактикасымен шайқасты, содан кейін моңғолдарды әскердің басым бөлігі торуылдап тұрған аймаққа алдап түсіреді. Мәмлүктер аз уақытта моңғол әскерін кері шегіндіреді.
“Құтұз әскер санының басымдылығын пайдаланып, қос қанаттағы қолды тасаға жасырып қойды да, досы Байбарыс қолбасшылық ететін негізгі күшті Кетбұқаға қарсы шығарды. Моңғолдар шабуылға шығып, тағы да қыпшақтармен қылыш түйістірді. Байбарыс шабуылды тойтарып тастады. Сол кезде қос қанаттағы әскерлер тасадан шығып, монғолдарды қоршап алды. Кетбұқа қалайда туды жаудың қолына түсірмес үшін шайқас алаңында ойқастай шауып жүрді, бірақ та оның астындағы атын мертіктірген мәмлүктер ол жерге құлағанда жапа-тармағай бас салып ұстап, қолын қайырып тұтқынға алды. Әскерінің тас-талқаны шықты” деп жазады “Дулыға” атты кітабында профессор Т. Жұртбай.
Тарихшылар шайқас мұңғұлдардың ұранымен басталғанын жазады. Әл-Мақризи: “Мұсылмандардың жүрегінде үлкен қорқыныш бар еді”, – дейді. Мәмлүктер де дабыл қағып, шайқасқа кіруге белгі береді.
Белгілі мысыртанушы Қ. Сәки: “Кескілескен ұрыстан соң Құтыз мәмлүктері мұңғұл әскерінің сол қанаты мен ортасынан бөліп, сол қанатын толық қоршауға алады. Сөйтіп, сан жағынан аз мұңғұл әскері екіге бөлініп, қоршауда қалады. Мұңғұл жаяу әскерін мәмлүк атты әскері қуып жүріп қырады. Сол күні мұңғұл әскері талқандалып, жеңіс мәмлүктерге бұйырады” деп жазады.
Шамамен осы уақытта Кетбұға өлтірілді, бұл түркі-моңғол әскерінің түпкілікті ыдырап кетуіне әкеп соқты.
Кетбұға қолбасының өлтірілуіне байланысты әр түрлі нұсқалар бар. Соның бірінде соңғы жауынгері қалғанша соғысқан Кетбұға ноян атынан құлап, қолға түсіп, Құтұз сұлтанның алдына әкелінеді. Құтұз оған: “Жазықсыз адамдардың қанын төккен, ұлы батырларды өтірік уәделермен, ақсүйек отбасыларын жалған сөздермен алдаған оңбаған, ақыры орға түстің бе?” – дейді. Кетбұқа ешбір тайсалмастан: “Уақытша жеңіспен өзіңді алдама. Менің өлімім туралы хабар Хұлағу ханға жетісімен, ол теңіздей буырқанып, моңғол әскері Әзірбайжаннан Мысыр қақпаларына дейінгі жерлерді таптап шығады. Мен туғаннан ханның құлымын, сен секілді иемді өлтіріп билікке ұмтылған жоқпын”, – деп жауап береді. Ноянның басы шабылып, Каир көшелерімен алып жүреді. Кейін қала қақпаларының біріне ілінеді.
Басқа деректер бойынша, Кетбұға шайқаста қаза табады. Тарихшы Тәңірберді: «Кетбұқа ноянның татарлар арасындағы орны ерекше еді. Оның сөзі, батырлығы және ісі әрдайым есепке алынып отыратын. Ол ержүрек, батыл, нағыз соғыс шебері еді. Парсы жерін және Иракты жаулап алған Кетбұқа ноян болатын. Хұлағу хан оған толық сенетін, ешқашан қарсы келмейтін, сөзін жерге тастамайтын. Кетбұқаның шайқастары туралы таңғажайып әңгімелер айтылатын», – деп жазады.
Ал Кутбуддин әл-Юнинидің тарихи дерегін келтірген Қ. Сәки: “Татарлар Баалбекті құрсауға алғанда Кетбұқа ноянды көрдім. Жалбыраған ұзын, жұмсақ сақалды, кейде оны құлағына іліп қоятын әдемі қария. Салтанатты, өктем болатын. Қамалды көру үшін мешітке кіріп, мұнарасына шығады. Кетбұқа ноян Құтыз сұлтанның әскерін жеңемін деп ойлады. Құтыз әскерінің оң қанатын тас-талқан етті, алайда Құдай жеңісті мұсылмандарға береді. Осы шайқаста Кетбұқа ноян қаза тауып, ұлы тұтқынға түседі. Әдемі жігіт екен, Құтыздың алдына әкелгенде одан: “Әкең қашып кетті ме?” – деп сұрайды. “Ол ешқашан қашпайды”, – деп жауап береді ұлы. Біраздан соң Кетбұқа ноянның денесі өлгендердің ішінен табылады. Әмір Ақұш аш-Шамсидің қолынан қаза тапқан екен. Баласы оны көргенде қатты жылап, жоқтау салады. Құтыз сұрауға алғанда ол: “Кетбұқа – татарлардың бақыты еді, енді олардың бағы тайды”, – дейді. Шынында солай болады. Иран елхандары қанша тырысқанымен, мәмлүктер оларға беріспейді. “Мәмлүктерге қарсы шайқастарда мұңғұлдар бірде-бір рет жеңіске жете алмады”, – деп жазады.
Мәмлүктердің жеңіске жетуіне ықпал еткен факторлардың бірі шайқастың басынан бастап түркі-моңғолдардың сол қапталында болған әл-Ашраф Мұсаның әскерімен қашып кетуі болды.
Жеңілгеннен кейін түркі-моңғолдар екіге бөлініп, әр жаққа жөнеп отырды. Бір тобы жақын маңдағы төбеге шығып, ес жиып, қайта қарсылық көрсетпек болды, бірақ бұл жасақтың көпшілігі Байбарыс жауынгерлерінің қолына түсіп өлтірілді. Қашып құтылғандарды жергілікті тұрғындар ұстап алып жойып отырған. Рашид ад-Диннің хабарлауынша, тірі қалғандардың кейбірі қамыс алқаптарынан, Айн Жалут аймағындағы жайылымдарда немесе Иордан өзенінің маңында пана іздеген. Мұның соңы жеңілгендер жасырынған егістіктерді мәмлүктердің өртеп жіберуімен аяқталды.
Жинақталған дереккөздер бойынша өлген түркі-моңғол әскерінің саны өте көп болды: Ротелин қолжазбасында бұл 1 500 деп берілген. Әл-Айни шайқаста түркі-моңғол әскерінің көп бөлігі жойылды деп жазады. Шарим ад-Дин Өзбегтің “моңғол әскері түгелдей қырылып қалды” дегені тым асыра айтқандық болды.
Мәмлүктердің шығыны туралы деректер жоқтың қасы. Тірі қалған түркі-моңғолдар солтүстікке қашты. Олардың арасында Газадағы түркі-моңғол авангардының қолбасшысы Байдар болды, ол шайқас алдында Кетбұғаға қосылды. Тарихшы Гетум Патмих тірі қалған түркі-моңғолдар Кіші Армения патшасы Хетумды паналағанын жазады. Дамашықтағы түркі-моңғол билігі жергілікті қолбасшыларымен бірге қаланы тез тастап кетті, бірақ олардың көпшілігін жергілікті тұрғындар тонап, өлтірді. Дәл осындай жағдай Хама мен Алеппода да болды. Бекаа алқабында қалған Кетбұға лагері отбасымен бірге басып жаншылды. Ибн әл-Амид көптеген түркі-моңғол әйелдерінің қай жерде екенін айтпай-ақ тұтқынға алынғанын жазады.
Кетбұғаның өлімі үшін Хұлағу кек алады деп күтілген, бірақ Хұлағу мен оның немере ағасы, Алтын Орда ханы Берке арасындағы ішкі жанжал бұған кедергі болды. Сөйтіп найман ноянының өлімі және Айн Жалутта шайқаста жеңілуі Шыңғыс қаған империясының батысқа, Таяу Шығысқа қарай сұғынуының аяқталуына әкелді.
Соғыстан кейінгі жағдай, тарихи маңызы
Моңғол-түркілердің Палестинадағы басып алулары тоқтатылып, мәмлүктер Сирияны басып алғанымен, Айн Жалут шайқасы екі ел арасындағы соғыстың шешуші факторы бола алмады.
Мәмлүк сұлтандығы мен Хұлағу империясы арасындағы соғыс ондаған жылдарға созылды. Моңғол әскерлері 1261, 1280, 1299, 1301 және 1303 жылдары Сирияға оралды, бірақ олардың Жошы ұлдарымен болған ауыр және қиян-кескі соғыстың салдарынан мәмлүктерге қарсы ешқашан түбегейлі жеңіске жете алмады. Дегенмен, шайқас үлкен психологиялық әсер етті: далада түркі-моңғол әскерінің жеңілмейтіндігі туралы миф толығымен жойылмаса да, түбі шайқалды.
Мәмлүк тарихшылары Кетбұғаның есімін құрметпен атап, оны Айн Жалутта өзінің аз әскеріне қарамастан, әлдеқайда күші басым жаумен шайқасудан бас тартпаған, шайқаста өлімді таңдаған ұлы жауынгер ретінде суреттейді.
Макризидің айтуынша, Байбарыс сұлтан болған соң, Айн Жалутта Мешхед ан-Наср – «Жеңіс ескерткіші» деп аталатын ескерткіш орнатуға бұйрық берген.
Ал Құтұздың Байбарыстың соғыстағы даңқына, ел арасында күшейіп бара жатқан беделіне қызғана қарап, қарсы әрекеттерге өте бастауы өз алдына бөлек әңгіме.
