Сабыр Қасымов: «Қуғын-сүргін құрбандарын ақтау – қазіргі буынның, қоғамның, мемлекетіміздің міндеті»

Құрметті әріптестер!

Жазылмаған заң бар. Мемлекеттiк тәуелсiздiгiн жариялаған дүние жүзiнiң барлық дерлiк мемлекеттерi өзiнiң қаһармандарын – бұрынғы билiк тарапынан мемлекеттiк қудалау мен қуғын-сүргінге ұшыраған тұлғаларын өзiнің халқы мен Отанының бостандығы, тәуелсіздігі жолындағы күресi үшiн толық ақтап, халық қаһарман дәрежесiне көтерудi басты шаралардың қатарында жүзеге асыруда. Бұл – жаңадан құрылған мемлекеттер ұстанатын әлемдік тәжірибе.

Тәуелсіздік алғаннан кейін 30 жыл ішінде Қазақстанда қуғын-сүргін құрбандарының осы санатын толық құқықтық, ең бастысы, саяси ақтау туралы бірде-бір арнайы мемлекеттік акт қабылданған жоқ. Қазақстан Республикасының 1993 жылғы 14 сәуірдегі «Жаппай саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау туралы» Заңында қуғын-сүргін құрбандарының бұл санаты мүлде аталмаған, Қазақстанның тәуелсіздігі мен аумақтық тұтастығы, азаттығы үшін күрескен құрбандар туралы бір ауыз сөз жоқ. Бірақ бұл қуғын-сүргін уақыт жағынан ең ұзақ, ең жүйелі және ең қатаң және жасырын жүзеге асырылған.

Осы Заңды қабылдау, өзге де заңнамалық және өзге де нормативтік құқықтық актілерді әзірлеу және қабылдау кезінде, тіпті ғылыми зерттеулердің өзінде, өкінішке қарай, ұлты қазақ адамға қатысты қуғын-сүргіннің екі жақты сипаты, қос мәні мен қосарланған мақсаты ескерілмеді және бүгінгі күнге дейін ескерілмей келеді. осы күнге дейін. Біріншіден, тұлға және азамат ретінде, екіншіден, өзінің тарихи Отанында, туған жерінде қазақ халқының мүдделері мен құқықтарының өкілі және ұстанушысы ретінде.

Оның ішінде бостандық құқығы, өз ұлттық мемлекетін құру және өмір сүру құқығы, өз ана тілінде сөйлеу құқығы, туған халқының мүдделері мен құқықтары үшін күресу құқығы,тәуелсіз болу құқығын (тіпті бөлінуге дейін) сияқты табиғи ұлттық құқықтар мүлдем ескерілмеген.. Сондықтан, Қазақстандық құрбандар мен зардап жекелеген санаттары – Қазақстанның бостандығы мен тәуелсіздігі үшін күрескерлер қамтылған жоқ және қолданыстағы заңнаманың да құзыретінен шығарылды.

Сондықтан өткен уақыт мерзіміне қарамастан, Қазақстанның бостандығы мен тәуелсіздігі үшін күресіп қуғын-сүргінге ұшыраған халық (адамдар тобы), мәдениетті түрде күресе білген саяси және қоғамдық ұйымдар, қоғамдық-саяси, рухани, қызметтік, ғылыми, мәдени және шығармашылық салаларда қуғын-сүргінге ұшыраған тұлғалар ақталуы тиіс.

Сонымен бірге большевиктік-коммунистік үкімет пен ол құрған КСРО ОГПУ-НКВД-КГБ-МВД органдары мен олардың құрылымдары (Қазақстандағы бөлімдері), прокуратура мен соттар 70 жыл бойы жүйелі түрде, барлық жерде және барлық салада «ұлтшылдық ошақтарын» және «ұлтшылдарды» анықтап, Қазақстанның бостандығы мен тәуелсіздігі үшін күрескен нағыз қаһармандарды ашық және жасырын түрде қуғын-сүргінге ұшыратты.

Мұхаметжан Тынышбаев пен Мұстафа Шоқай басқарған Түркістан автономиясы, Әлихан Бөкейхан басқарған Алаш Орда үкіметі сияқты Ұлттық-мемлекеттік құрылымдар қатыгездікпен, тұтастай жойылды.

«Қазақ буржуазиялық ұлтшылдығымен» (соңғы кеңестік кезеңде – «қазақ ұлтшылдығымен») және «ұлтшылдармен» күрес деген желеумен саяси, шығармашылық, ғылыми, рухани ұлттық элитаның басым бөлігінің көзі жойылып, қуғынға ұшырады.

Демократиялық, ғылыми, рухани идеяларды ұсынушылар мен осындай бастамалар бәрі қуғын-сүргінге ұшырады. Біз олардың бәлкім ең атақты деен, халыққа танымал жүз шақтысын айтуымыз үшін, бірақ өздерінің нанымдары, азаматтық, рухани және ұлттық құқықтары мен мүдделерін қорғағаны үшін өңірлерімізде қуғын-сүргінге ұшыраған ондаған, бәлкім мыңдаған тұлғалар жайында айтпаймыз. Сондықтан идеялардың өздері де, тасымалдаушылар да, құрбан болғандардың барлығы да саяси түрде ақтауға Қазақстанның ұлттық бостандығы үшін күрескерлер ғана емес, олардың идеялары және сол идеяларды бастамашылары да әбден лайық.

Большевиктік-сталиндік үкіметтің арнайы органдары бірінші кезекте қахармандарды жасырын және тыныш түрде өлтірген, қылмыстық қудалауға ұшыратқан, жалған қылмыстар үшін тұтқындаған және соттаған, жер аударған, жұмыстан қуып күнкөріссіз қалдырған. Қахармандардың өздерінің туған халқын қорғау жолындағы күресінің барлық түріне ерекше тосқауыл қойған.

Сондықтан бұл мәселе бойынша біздің жұмыс тобымыз жан-жақты тексеріп және осы санаттағы барлық зардап шеккендерді толық саяси-құқықтық ақтау жөніндегі мемлекеттік комиссияның отырысына өз ұсыныстарын енгізетін болады.

Ережелерді сақтау үшін мен олардың кейбірін атап өтейін.

Біріншіден, Қазақстанда Кеңес өкіметін күштеп орнатуға қарсы болғандардан бастап, Қазақстанның азаттығы мен тәуелсіздігі жолындағы ұлт-азаттық күреске қатысушылардың арасында ағайындық азамат соғысы мен таптық текетіресті жасанды түрде жасап, бұл орасан зор адам шығынына әкелді.

Екіншіден, кезекте көшбасшылар, әсіресе аймақтық қозғалыстардың және Алаш партиясының белсенділері, Алаш-Орда үкіметінің мүшелері, Алаш әскери құрамаларының мүшелері, сондай-ақ оларға ұйымдастырушылық, қаржылық және материалдық көмек көрсеткен адамдарды қуғын сүргінге ұшыратты.

Үшіншіден, Біз барша қазақстандықтардың ұлт-азаттық күресінің идеяларын жан-жақты зерттеп жатырмыз және оларды да ақтауға ұсынатын боламыз. Айтайын дегенім, Қазақстанның мүддесі, бостандығы мен тәуелсіздігі үшін тек қазақтар ғана емес, осы күреске қолдарында қарулы қақтығыстарға да және саяси-идеологиялық майданға да шын жүректен қатысқан жүздеген, мыңдаған орыс, өзбек, еврей, украин, қырғыз және басқа да халықтардың өкілдері репрессияға ұшырады. Бірақ олар туралы аз адамдар біледі. Сондықтан олардың ерлігін жаңғырту, есімдерін Қазақстанда мәңгілікке қалдыру өте маңызды және бізге міндет.

Төртіншіден, біз қазақ халқының ұлттық мүдделері мен құқықтарын қорғаған немесе азаттық, тәуелсіздік үшін күреске шақырған ғалымдардың, зерттеушілердің, жазушылардың, өнер қайраткерлерінің, режиссерлердің еңбектері мен тағдырларын зерттеп, саяси-құқықтық ақтауға ұсынатын боламыз. Және олар жоғарыда аталған әрекеттері үшін қуғын-сүргіннің әртүрлі формаларына ұшырады, атап айтқанда:

- ғылыми идеялары үшін (экономист Әзімбай Лекеров, тарихшылар Ермұхан Бекмаханов, Бекежан Сүлейменов, Әлкей Марғұлан, т.б.);

- бостандық идеяларын насихаттау және ұлттық мүдделер мен құқықтарды қорғау (Мақсұт Тайшыбаев, Иса Тоқтыбаев, Елеусіз Бұйрин және т.б. сияқты ақындар мен журналистер);

- Голощекиннің волюнтаристік реформаларына қарсы шығып, ашық мәлімдемелері үшін (кеңестік мемлекет қайраткерлері Смағұл Сәдуақасов, Сұлтанбек Ходжанов, Жалау Мыңбаев, Ыдырыс Мұстамбаев, т.б.);

- республиканың аумақтық тұтастығын қолдағаны үшін (ең алдымен Алаш қайраткерлері – Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Әлімхан Ермеков, Уәлитхан Танашев, Айдархан Тұрлыбаев, Әбділда Тәжібаев, Мұстафа Кукебаев, Смағұлбек Садева, Смағұл Садева).

- «қазақ ұлтшылдарымен» байланысқаны үшін қуғындалған басқа халықтың өкілдері(қоғам қайраткері Тимофей Сидельников, әдебиеттанушы және қазақ поэзиясының аудармашысы Александр Жовтис, музыкатанушы Александр Затаевич, т.б.).

Бесіншіден, біз Қазақстанның бостандығы мен тәуелсіздігі үшін іс жүзінде (сөзбен емес) күрескен саяси партиялардың, қоғамдық ұйымдардың (олардың филиалдарының) бағдарламаларын, сондай-ақ олардың қатысушыларының мемлекеттік қудалау мен қуғын-сүргін тағдырларын, фактілерін жан-жақты зерттейміз.

Алтыншыдан, біз сондай-ақ Қазақстанның бостандығы, тәуелсіздігі және аумақтық тұтастығы үшін күрескен жеке дара (немесе адамдар тобында) тұлғалардың да өмірін де зерттеп, ақтауға ұсынатын боламыз.

Олардың ішінде қазақ халқының ұлттық және мемлекеттік егемендігін кеңестік жүйе аясында қорғаған партия құрамында болмаған зиялы қауым өкілдері де, партиялық мемлекет қайраткерлері де бар.

Жетіншіден, әрине, біз «Қазақ халқын қорғау одағы» (Орал), «Есеп» (Қарағанды ​​облысы) сияқты қоғамдық-саяси ұйымдарды және Қазақстанның бостандығы мен тәуелсіздігі үшін шын мәнінде күрескен жүздеген басқа да ұйымдарды зерттеп жатырмыз және ақтауға ұсынатын боламыз (сіздермен бірге қосымша тізім жасаймыз).

Құрметті әріптестер, біз сіздермен бірлесе отырып, халық көтерілістерінің жетекшілері мен қатысушыларын, Қазақстаннан мәжбүрлі түрде кеткен босқындарды және басқа да қуғын-сүргін құрбандары болған азаматтарды саяси ақтаудың бағалау критерийлерін әзірлеуіміз керек.

Сонымен қатар біздің топ басқа топтарға ауыртпалық түсірмеу үшін большевиктік-сталиндік режиммен саяси және азаматтық, таптық, әлеуметтік, этникалық, діни құқықтарынан айырылған, қоғамда «лишенцы» деп аталатын көптеген тұлғаларды, былайынша айтқанда орасан зор армияны зерттеп жатыр және ақтауға ұсынбақшы.

Аты аталған қуғын-сүргін құрбандарын құқықтық тұрғыдан ақтау жеткіліксіз екені анық. Олар және олардың ұрпақтары үшін саяси ақтау қажет және маңызды, өйткені олар қылмыскер емес, өз халқы мен Отанының мүддесіне берілген саяси- қоғам қайраткерлері. Жәбірленушілердің өздері де, олардың ұрпақтары да саяси ақтауды талап етті және әлі де талап етуде.

Қазақстандағы 1940-1950 жылдардағы қуғын-сүргіндер негізінен идеологиялық майданда болды. Олар ғылым, әдебиет, өнер және шығармашылық қызметтің басқа да салаларын қамтыды. Қазақ зиялылары арасында «буржуазиялық ұлтшылдық» тезисі қайтадан жанданды. Республиканың көрнекті ғалымдары, қоғамтанушылары, жазушылары орталық аумақтарда да, шеткері аймақтарда да саяси қуғын-сүргіннің қысымына ұшырады. Құрметті әр облыстың өкілдері, сіздермен бірге біз арнайы тізім жасаймыз.

Қазақстанда ОГПУ-НКВД-КГБ органдары «183 ұлтшыл және антисоветтік ұйымды» әшкереледі деген дерек бар. Әрине, олардың ішінде белгілі бір категориялар мен адамдардың топтарын қуғын-сүргінге ұшырату үшін арнайы жасалған, ойдан шығарылғандары да аз емес.

1960-80 жылдары Қазақстанның бостандығы, тәуелсіздігі, аумақтық тұтастығы үшін күрескерлерге қарсы саяси қуғын-сүргін жалғасты. Рас, қуғын-сүргіннің ауқымы, жазалау әдістері мен түрлері өзгерді, жасырын сипат алды, бірақ бұрынғыдай Отанымыздың тәуелсіздігі үшін күрескерлер толық бақылауға алынып, қылмыстық қудалауға және соттауға ұшырады. . Атап айтқанда, Махмет Құлмағамбетов, Хасен Қожахметов және т.б.

Біздің барлық жұмысымыз басқа халық өкілдерінің абыройы мен құқықтарына нұқсан келтірмей, Қазақстандағы саяси және ұлтаралық келісімнің бұзылуына жол бермей, халықаралық стандарттар мен нормалар аясында өркениетті түрде жүргізілуі керек. Біз саяси қуғын-сүргіннің қарапайым халықтың пікірімен санаспастан билік тарапынан әзірленіп, жүзеге асырылғанын ескере отырып, қазақстандықтар – басқа халықтардың өкілдері бұрынғы биліктің әрекеті үшін жауап бермейді.

Бүгін біздің топ мыналарды ұсынады:

Біріншіден, Тәуелсіздіктің 30 жылдығына орай Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстанның Тәуелсіздігі үшін күрескен тұлғалар туралы» Жарлығы қабылдансын, онда Қазақстанның тәуелсіздігі мен аумақтық тұтастығы үшін күрескендердің ерлігін көпұлтты халқымыздың ең жоғары ұлттық мұрасы болып танылуын сұрайды, себебі бұл Қазақстандықтардың қазіргі және болашақ ұрпақтарын патриоттық және адамгершілікке тәрбиелеу үшін сақталуы және мәңгілікке қалдырылуы тиіс.

Сол Жарлықта біз Президенттен Үкіметке аттас заң жобасын әзірлеп, Парламентке енгізуді тапсыруын сұраймыз. Сондай-ақ Қазақстанның тәуелсіздігі мен аумақтық тұтастығы үшін күрескен жауынгерлерді, әсіресе өңірлердегі, толық саяси-құқықтық ақтауға қатысты қахармандарымыздың ерліктерін бағалаудың бірыңғай стандарттары мен нормативтерімен бекітілген заң жобасы бойынша заңнамалық материалдар бізде бар.

Сондай-ақ бұл заңда республикалық және жергілікті мемлекеттік органдардың, оқу және ғылыми мекемелердің, қоғамдық ұйымдардың қуғын-сүргінге ұшырағандардың есімдерін іздестіру және жаңғырту, олардың тәуелсіздік, Қазақстанның аумақтық тұтастығы үшін күрестегі қахармандардың ерліктерін бағалау жөніндегі құқықтары мен міндеттерін ашып көрсету қажет және она халықтың жадында сіңіру керек, жастар арасында тәрбие жұмысын ұйымдастырылуы керек.

Бұл заң болғандықтан, ол құқықтық ұғымдармен, құқықтық нормаларымен Отанымыз – Қазақстан Республикасының бостандығы мен тәуелсіздігі жолындағы күрескерлерге қатысты барлық негізгі тұжырымдамалық мәселелерді: өліге де, тіріге де қатысты реттеуге тиіс.

Соңында, заң глоссарийінде Отанымыз үшін патриоттық, ерлік, қаһармандық ұғымдарына мемлекеттік анықтама беру қажет – бұл терминдер туралы бізде әлі күнге дейін түсінік жоқ. Глоссарийде сондай-ақ осы заңда күрескерлерді толық саяси-құқықтық ақтау мақсатында пайдаланылуы қажет басқа да нормативтік-құқықтық терминдер анықталуы тиіс.

Қаһарман күрескердің мәртебесін, оның саяси-құқықтық, әлеуметтік жағдайын - өлгендерге де, қазір тірілерге де қатысты анықтау өте маңызды.

Қаһармандар Қазақстанның азаттығы, тәуелсіздігі мен аумақтық тұтастығы үшін күресуші ретінде ақталуы керек.

Қандай тұлғаны, қандай ерлігі үшін қахарман-күрескер санатына жатқызуға болатынын, ал қайсысын болмайтынын халықаралық стандарттар мен құндылықтарға сәйкес ғылыми тұрғыда анықтау қажет.

Әйтпесе, өкінішке қарай, өздеріңіз білетіндей, жершілдік пен тәуелсіздік идеясын түсінбеген, қолдамаған, қахармандарға қарсы болған бастық-байлардың ата-бабаларына ескерткіштер бой көтеріп, елді мекендерге, көшелерге есімдері берілуі жер-жерде көрініс табуда. Осы арқылы біз болашақ дау-дамайларға жол салып жатырмыз.

Екіншіден, өңірлік комиссиялар, олардың жұмыс топтары, облыс, қала және аудан әкімдіктері, Президент Қ.Қ. Тоқаев, Мемлекеттік хатшы – Мемлекеттік комиссия төрағасы Қ.Е. Көшербаевқа және біздің әдістемемізге сәйкес Мемлекет басшысы алға қойған міндеттерді толыққанды жүзеге асыру бойынша жұмысты одан әрі, бірақ тиянақты және жүйелі түрде жүргізуі қажет.

Мемлекеттік комиссияның жұмысы тек тарихи, құқықтық немесе саясаттану ғылымдарының ғана емес, сонымен бірге бүкіл әлеуметтік ғылымның дамуында жаңа кезеңді ашады.

1990 жылдардың аяғында біз әлеуметтік ғылымды десталинизациялауды және отарсыздандыруды ресми түрде ұсындық, бірақ олай болмады. Сондықтан қоғамтанушы ғалымдарымызға, әсіресе, бұрынғы идеологиялық көзқарастар мен еңбектерден алыс жастарға бұрын жария болған құпия мұрағат материалдарын кеңінен пайдалана отырып, заманауи құқықтық және жалпыадамзаттық құндылықтарға негізделген тың тақырыптарды зерттеуге кірісуді ұсынып отырмыз.

Үшіншіден, қайталап айтайын, біз «Алаш» партиясының жетекшілері мен осы қозғалыс мүшелерін және «Желтоқсан 86» ұлт-азаттық көтерілісіне қатысушыларды саяси ақтаудың ғылыми негіздемесін, ұсыныстарын әзірледік.