ХХ ғасырдың басында патша өкіметі шаруалардың ішкі губернияларынан Сібір мен Қазақстанға қоныс аудару процесін жандандыруға кірісті. Шаруаларды Ресейден шет аймақтарға көшіру саясаты помещиктер мәселесін шешуі керек еді. Шаруа реформасын жүргізгеннен кейін крепостнойлықтан босатылған шаруаларға жер бөлу мәселесін шешу қажеттілігі туындады. Ресей шаруаларын Қазақстан халқының есебінен жермен қамтамасыз етуге шешім қабылданады. Шаруаларды жаңа жерлерге көшіруге байланысты мәселелерді шешу мақсатында 1904 жылы қоныс аудару басқармасы құрылды.
Министрлер Кеңесінің төрағасы және Ішкі істер министрі П. А. Столыпин шаруаны жер иесі етуді ұсынды. П.А. Столыпиннің аграрлық саясатына 1906 жылғы 9 қарашада шыққан «О дополнении некоторых постановлении действующего закона, касающихся крестьянского землевладения и землепользования» Жарлық негіз болды, бұл Жарлық ІІ мемлекеттік Думада толықтырылып, қайта өңделіп 1910 жылғы 14 шілдеде «Об изменении и дополнении некоторых постановлений о крестьянском землевладении» деген Заң болып жарық көреді.
Аграрлық реформа 1906 жылы басталды. Столыпин мықты дербес шаруа қожалықтарын құрғысы келді, бұл ретте ол ірі жер иелерін қозғамай, жердің жетіспеушілігін қазақ даласындағы жерлер есебінен толтыруға шешім қабылдады.
Ол ХХ ғасырдың басында, 1910 жылдың тамыз айының аяғында-қыркүйектің басында, инспекторлық сапар жасап, оның нәтижелері бойынша Министрлер кеңесінің төрағасы П.А. Столыпин Санкт-Петербургте жарияланған «Записка Председателя Совета Министров и главноуправляющего землеустройством и земледелием о поездке в Сибирь и Поволжье в 1910 году» жазбасын дайындады. Сібір мен Еділ аймағына сапар барысында Сібірдегі қоныс аудару ісінің жағдайы және Еділ аймағындағы жерге орналастыру жұмыстары зерттелді. Жазбада Төраға шаруалардың қоныс аударуын ұйымдастыру тәжірибесін талдауға тырысты және қоныс аудару саясатын жетілдіруге, Сібірдегі жер қатынастарын реформалауға және аймақты дамытуға бағытталған ауқымды бағдарлама ұсынды.
Сібір үшін қоныс аударудың маңызы
Ресей империясы үшін шаруалардың Сібірге қоныс аударуы өте маңызды болды. Қоныс аударушылар онда өмірлік белсенділік әкелді, тың жерлерді көтерді, ауыл шаруашылығы айналымына миллиондаған десятинаны тартты. Комиссия Томск губерниясының Құлынды даласына барып, қоныс аударудың маңыздылығына көз жеткізді.
Құлынды даласының үлгісі
913 мың десятина жерді қамтыған Құлынды даласы Барнаул уезінің батыс бөлігінің шетін құрады, ол жердің бір бөлігін Павлодар қаласының мещандарына қайта жалға берген қырғыздар жалға алып, жылына бар-жоғы 3 мың рубль табыс көретін. 1907 жылға қарай мұндай қырғыз-жалгерлердің саны Құлынды даласында 1 089 түтін болды; оларды қамтамасыз ету үшін қоныстандырушы ұйым 167 мың десятинаны (бір киіз үйге 150 десятинадан астам) қалдырып, 746 мың десятинаны қонысаударушы учаскелерге берді. Сапа жағынан топырақтың екінші сапалы болуына және су тапшылығына қарамастан, бұл далаға қоныстанушылар көбейе берді. 2 жылдың ішінде мұнда 200-ге жуық кент пайда болды және 55 мың шаруа (малоростар және неміс – менониттер) қоныстанды; Секачи тұщы көлінің жанында сауда орталығы - Славгород селосы пайда болды. Селода шіркеу, болыстық басқарма, механикалық қозғалтқыштары бар екі диірмен, базарлар мен жәрмеңкелер, ауылшаруашылық құралдарының қоймасы, ағаш материалдарының қоймалары, кірпіш зауыты, аурухана, дәріхана, медициналық қызметкерлерге арналған ғимарат, әйелдердің шіркеу-приход және Халық Ағарту министрлігінің ерлерге арналған екі сыныпты мектептері пайда болды. Славгород Құлынды даласының экономикалық өміріне әсер етті: Славгородқа қоныстанушылар ағылады, мұнда Ключи, Камень ауылдарынан, Павлодар қаласынан және басқа жерлерден тауарлар әкелінеді. Славгородта осында түпкілікті қоныс аударғысы келетін сауда- өнеркәсіптік таптың 150-ден астам отбасы (саудагерлер, қолөнершілер, қолөнершілер) болды; олар үшін қалалық тұрғын үйлер және т.б. салынды.
Осыған дейін тыныш жатқан шөл далада орыс өмірінің тіршілігі басталады. Комиссия мүшелері барған Құлынды даласының 14 кентінде шаруашылықтың оянуы сезіледі. Басқа кенттер нығайып-ақ алған: Архангельск кентінде (187 үй) қонысаударушыларда 1000-ға жуық, көбіне ірі қара мал басы болған, Кресты кентінде 600-ден астам мал басы болған. Далада құдықтар қаптаған: олардың біз барған кенттердегі жүзге жуығын қонысаударушылардың өздері қазып алған. Бұл жаңа өмір терең әсер қалдырды: сәтті қоныс аударудың халық байлығының өсуіне мүмкіндік беретініне көз жеткізуге болады.
Сібірдің байырғы тұрғындарының шаруашылығына қоныс аударудың әсері
Әрине, сібірліктер үшін бұрынғы кең-байтақ жер көлемі азаяды: олардың өз сөздерімен айтқанда «жердің шетін» көреді. Шексіз перспективалар күнделікті өмірден жоғалады. Бірақ мұндай әлемдік заң Сібірді кедейлікке емес, қиын болса да, бірақ, сайып келгенде, тиімді болатын тұрмыстың жаңа түріне әкеледі. Қонысаударушылардың стихиялық қысымының арқасында бұл ауысу тез жүреді және П.Столыпин оның нәтижелерін оң деп санайды.
Сібірдің бұрынғы орыс тұрғындары жерге орналастыру кезінде, қоныс аударуға арналған «бөліктер» түрінде бөлініп алынған, бұрын өзінің иеліктері ретінде қарауға дағдыланған жерлердің төрттен бір бөлігін жоғалтты. Алайда әр үйге қалдырылған 40-50 десятина жердің өзі де жетіп артылатын. Байырғы тұрғындар осы жердің 1/3 аспайтын бөлігін ғана өңдейтін. Оның үстіне, байырғы тұрғындар алғашқы кезде жаңа қоныстанушыларға басы артық малы мен артық астығын сатып, пайда көрді. Жердің бір бөлігінің қоныс аударушыларға көшуінен Сібірдің байырғы тұрғын аудандарының жалпы өнімділігі артты: егістік алқабы да, қоныс аударушылар үшін жердің өнімділігі де байырғы тұрғындардыкыне қарағанда 20-30% - ға көп болды.
Қоныс аударушылардың Сібірдің ежелгі аудандарын осындай жаулап алуындағы жалғыз кемшілік - Жерді өңдеудің бұрынғы аяусыз және жыртқыш әдістерін қолдануы. Халық санының өсуімен жер аз демалатын болды, тыңайған егіншілік жүйесі тыңайған-парлық жүйемен ауыстырылады, ал болашақта, егер халық егіншіліктің жетілдірілген әдістерін қабылдамаса және игермесе, сібірдің егістік алқабына құнарсыздану қаупі төнеді. Сондықтан агрономиялық көмек Сібірде болып жатқан ескі тұрғындардың жерді пайдалануды шектеуге байланысты жер учаскесінің ең жақын серігі болуы керек. Бұл деревня әлі де әл-ауқатты болып тұрған кезінде оған ең үздік егіншілік техникасын игеруге көмектесу аса маңызды. Сібірдегі жер учаскесінің өзі тездетіліп, жер учаскелерін меншікке бөлудің тұрақты негізге қойылуы керек. Байырғы тұрғындардың пайдалануындағы жердің 33,5 миллион десятинасының ішінен жерге орналастыру партиялары жұмыс істеген 10 жыл ішінде, барлығы 6 миллион десятина, оның 1,5 миллионы өткен жылы мерзімсіз пайдалануға берілді. Жерге орналастырудың қолданыстағы күрделі ережелерін заңнамалық өзгерту арқылы ғана сібірлік жерге орналастыруды екпіндете алға жылжытуға болады. Министрлер Кеңесі арқылы өткен Сібір үшін жаңа жерге орналастыру туралы заң жобасы міндеттерінің бірі де осы болып табылады. Бұл жобаның тағы бір маңызды міндеті-байырғы тұрғындардың пайдалануына жер бөлуді жер учаскелерін бөлу және сату құқығымен меншікке бөлумен ауыстыру. Тек осындай шартта ғана байырғы тұрғындардың шаруашылығын сенімді түрде жақсартуға да, және оларға қажет емес артық жерді қонысаударушылар қолына өтуін де қамтамасыз етуге болады.
1906 жылғы 9 қарашадағы Жарлықтың Сібірде таралуы сібірлік шаруалардың күшті элементтеріне мықты қолдау көрсетті және сонымен бірге қоныс аударушылардың байырғы тұрғындардан жеке мәмілелермен жер алуына жағдай жасады. 9 қарашадағы Жарлық тек еуропалық Ресейге ғана бұрынғы жер үлестерін жаппай сату шарттарын жеңілдетуге және соның арқасында қонысаударушылардың әл-ауқатының артуына әсер етті; заң оларға Сібірде де аяғынан нық тұруға – жерді бірден жекеменшікке сатып алуға немесе ақырында кенттен бөлініп шығуға септігін тигізеді.
Жалғасы бар.
