Ресей империясы қазақ даласын түпкілікті жаулап алғанға дейін басты кәсібі мал шаруашылығы болғанға қазақтар біріккен рулық топтарда өмір сүрді. Барлық деректер XIX ғасырға дейін қазақ халқының ауқаттылығымен ғана емес, тіпті байлығымен де ерекшеленгенін көрсетеді. Бұған көшпелі өмір салтының ғасырлар бойғы дәстүрлері және негізінен даланың көшпелі ұлдарының өмірін барлық қол жетімді игіліктермен қамтамасыз еткен мал шаруашылығының кең дамуы ықпал етті. Пауперизм осы уақытта да, орыстардың жерлерді тартып алғаннан кейінгі бірінші кезеңде де қырғыз бұқарасы арасында белгісіз құбылыс болды. Бірақ қазақ даласы жаулап алынып, Ресей империясының бодандығына енгізілгеннен кейін, қазақтардың орыс мәдениетіне қосылудан басқа амалы қалмады. Бастапқы кезде шабындығы мол, жайылымға ыңғайлы дала кеңістігі әлі де болса малды көптеп ұстап, жаюға мүмкіндік берді, ал рулық қауым малынан айырылған ағайынға қолдау көрсететін. Малын барымталап кетті ме, әлде жұттан қырылып қалды ма, қалай болғанда қазақ аштан өлмейтін, себебі оның қандастарынан қымыз да, қой немесе жылқы еті де табылатын. Оны рудан шығарып, шет қақпайламайтын, керісінше, барынша көмек қолын созып, қолдау көрсететін. Ұлы Даланың экономикалық сипаты дәл осындай болатын. «Сибирский наблюдатель» газетінде келтірілген деректерге сүйене отырып, Qazaqstan Tarihy порталы қазақ халқының орыс мәдениетімен енді ғана білісіп және даланың отарлануы өзінің қарқынды шеруін енді бастаған кезеңдегі қоғамдық өмірі туралы баяндайды.
Жалпы, бұл кезде қазақтар ауқатты өмір сүрді, жекелеген шаруашылық бірліктерінің арасында мүліктік жағдайы бойынша күрт қарама-қайшылықтар болған жоқ. Шаруашылық және экономикалық тұрғыдан алғанда, халық байлар мен кедейлердің мүліктік кластарына айтарлықтай бөлінбеген біртұтас масса болды. Жалдамалы еңбек күнкөрістің жалғыз көзі болған әлеуметтік тап (батрактар) туралы сөз болуы мүмкін емес еді, өйткені рулық принципке негізделген қазақ қоғамының құрылымы пролетариаттың пайда болуына кедергі жасайтын.
Қазақ өмірінің барлық бұрынғы зерттеушілері (Алексей Левшин мен Ипполит Завалишин) даланың көшпелі ұлдарының байлығы туралы бірауыздан растады және куәлік етті. Осы зерттеушілердің айтуы бойынша, қазақтар бай және қанағатшыл болған. А.Левшин «Описание киргиз-кайсацких орд и степей» («Қырғыз-қайсақ ордасы мен даласын сипаттау») (1832) деген еңбегінде: «Стада овец изумляют здесь (прим. в степях) многочисленностью своей. Едва ли есть где-нибудь в мире такая страна, в которой видно было их более. Богатейшие из киргиз имеют оных тысяч по двадцати»,- деп жазған. Қазақтардың дәулеттілігі мен байлығын атап өте отырып, аталған авторлардың сипаттамасында ХХ ғасырдың басындағы қазақ даласын зерттеушілердің сипаттамасында көптеп кездесетін қазақтардың кедейшілігі, қайыршылығы туралы ештеңе кездеспейді.
ХХ ғасырдың басында қазақтардың жаппай ауқаттылығының дәурені өтті. Орыс мәдениетімен байланысып, күнкөріс шаруашылығының құлдырауымен және далаға ақшаның келуімен бүкіл қазақ халқының әл-ауқаты негізделген рулық негіздер біртіндеп дала өміріндегі барлық маңызын жоғалтып, әлсірей бастайды. ХХ ғасырдың басындағы зерттеушілер қазақтың рулық ұйымын бұрынғының сарқыншағы түрінде ғана көрді. Зерттеуші Н.Коншин «1901 жылғы Семей облысының естелік кітабында» («Памятная книжка Семипалатинской области 1901 года») жарияланған «Семей облысының қырғыздарының экономикалық өмірінің очеркі» («Очерк экономического быта киргиз Семипалатинской области») атты мақаласында «ауыл ішіндегі қырғыз экономикасы өткір даралығымен ерекшеленеді», алдыңғы рулық күрестің орнына дала сахнасына «байлар мен кедейлердің антагонизмі» шығады»,-деген.
Н. Коншиннің «1880-1894 жылдардағы Ақмола облысындағы өнеркәсіп пен сауданың қысқаша статистикалық очеркі» (1896 ж.) брошюрасында, атап айтқанда 1893 жылғы Ақмола облысының статистикалық шолуында «дала мал шаруашылығы құлдырауының басты себебі – қырғыз тұрмысы шарттарының өзгеруі. Бұрынғы уақытта қырғыздар даланың жалғыз иесі болған және кең далада кедергісіз жүріп, мал үшін ең жақсы жайылым жерлерге ғана тоқтаған. Қазіргі уақытта халықтың ұлғаюымен дала кеңістігі жыл өткен сайын шектеулі болып барады» делінген. Бұдан жайылымдық аймақ тарылып, мал өсіруге және мал иелерінің өзара қатынастарына кері әсерін тигізгені сөзсіз
Жалпы алғанда, қазақ даласын орыстардың отарлауы және ХХ ғасырдың басында кейбір жерлерде жергілікті көшпелі халықтың мүлдем жерсіз қалуына әкеліп соқтырған қазақ жерін басып алуының көрінісі келесідей болды.
Ресейлік тарихи анықтамаларда XVIII ғасырдың екінші жартысында қазақ даласында орыстарға қарсы көтерілістер жиі болып, олар шабуылдармен қоса жүрді деген пікір бар. Сондықтан орыс билігі 1765 жылы Ертіс өзенінің сол жағалауында (оның жоғарғы ағысымен Омбыға дейін) өзеннің оң жағалауында орналасқан казак мекендерін қоршау құралы ретінде «он версттік жолақ» орнату туралы шешім қабылдайды. Бұл жолақтың шегіне көшпелі қазақтарға кіруге тыйым салынды, сонымен бірге ол жер казактардың да пайдалануына берілмеді. Керемет жайылымдық жер болған бұл жолақ, мал шаруашылығы үшін зор және аса маңызды ауданды қазақ иелігінен шығарып тастайды. «Русский Туркестан» жинағында (1899 ж.) жарияланған «Из сибирских впечатлений» атты мақалаға сәйкес, 1839 жылы қазақтар мен казактардың дау-дамайларына байланысты бұл он шақырымдық жолақ даладан шектеледі, бірақ уақыт өте келе тек ауылдарға қарсы қойылған межелік белгілер жоғалады. Көп ұзамай осы бейтарап жолақты өз еркімен пайдалана бастаған казактар көптеген жерлерде шекара сызығын 20-30 және одан да көп шақырым кесіп өтіп, қазақ даласына тереңдеп ене түседі.
Қазақ жерін өз еркімен басып алу жалпыға мәлім факт болды, бұл туралы сол кездегі әдебиеттерде де айтылған болатын. Алайда, осыған, сондай-ақ ығыстырылып жатқан қазақтардың тарапынан түскен көптеген шағымдарға да қарамастан, бұл іс ешқашан қаралмаған. 1903 жылғы наурыздағы жағдай бойынша он шақырымдық кеңістік шекарасы көптеген жерлерде «в 20-30 и более-верстную полосу до сих пор оставалась в руках казачьего войска», которое «более 40 лет пользуется всем этим пространством, извлекая выгоды отдачей в аренду земель киргизам, у которых таковые захвачены».
Қазақ жерінің экспроприациясы он шақырымдық жолақпен ғана шектелмеді. XIX ғасырдың 20-30-шы жылдары Қазақ даласының тереңдігінде Баянауыл, Қарақаралы, Ақмола және басқа атау алған казак станицалары пайда болды. 1831 жылы казак қоныстары Жетісуда құрылды. 1849 жылы Ресейдің әртүрлі губернияларынан көшіп келгендер Көкшетау уезіне қоныстандырылды, олар казактарға қабылданды және әскердегі ең бай станицалар мен кенттерді құрады. Бұлардың қатарына Котуркульская, Щучинская, Аканбурлукская, Лобановская, Арыкбалыкская және басқа да станицаларды жатқызуға болады. XIX ғасырдың жетпісінші жылдарының соңында қоныс аударған шаруалар Жетісуға да, Көкшетау мен Атбасар уездеріне де қоныстана бастады.
Далаға орыс қоныстары қоныстана бастағаннан-ақ, патша әкімшілігі оларды күнкөріске қажеттінің бәрімен қамтамасыз ету қажет деп санады, оның бірі, әсіресе, ауылшаруашылық тұрғындары үшін, жер болды. Бұл жер казактарға да, казак қоныстанушыларына да бөлінгендігі айтпаса да түсінікті.
Сенаттың 1857 жылғы 20 желтоқсандағы Жарлығымен қоныс аударушылар мен казактарға ер адам басына шаққанда 30 десятина мөлшерінде жер бөлініп берілді, сонымен қатар халық құрамының 1/3 бөлігіне дейін өсуіне арналған жер қоры да қарастырылды. Осы заңға сәйкес және 1877 жылғы 9 маусымдағы ереже негізінде Сібір казак әскерлерінің аумағы 50 001 751,5 десятина деңгейінде анықталды, бұл ер адам басына шаққанда орта есеппен 88 десятинаны құрады. Айта кетерлігі, ең аз үлес Көкшетау уезінде - 42 десятинаға, ал ең көп үлес Қарқаралы уезінде - 294 десятинаға тең болған. Жетісу казактары туралы айтар болсақ, олар да үлкен кеңістіктерге ие болды. Орташа алғанда, олар әр ер адам басына шаққанда 78,5 десятинадан иеленді. XIX ғасырдың жетпісінші жылдарының соңында Зеланд неге қазақтар кедей деген мәселені қозғай отырып, Жетісу туралы айтқан болатын, осы аудандағы халықтың кедейлігінің себептерінің бірі – «зор учаскелерге ие болған қоныс аударушылар мен казактар оларды шынымен де сәл ығыстырды» деп санайды. Бұл туралы ол «Записки Западно-Сибирского Отделения Императорского Русского Географического Общества» кітабында жарияланған «Қырғыздар» атты мақаласында жазған. «Из сибирских впечатлений» жинағынан 1881 жылғы мәліметтер бойынша Жетісуда 40 мың тұрғыны бар 60-қа жуық орыс ауылдары болғандығы, ал 1897 жылғы санақ бойынша бұл аймақта барлығы 98 404 орыс болғандығы анық көрінеді.
«Русский Туркестан» жинағында қоныс аударған орыстарға даладан қазақтардың қыстаулары немесе жаз жайлауы болған ең шүйгін жерлер берілгені туралы жиі жазылған. Қазақтармен санаспай, оларды бұрыннан отырған жерлерінен кетуге мәжбүр етіп, бұл жерлерде орыс, көбінесе казак станицалары мен селоларын салған. «Проект всеподданнейшего отчета К.П. фон Кауфмана по гражданскому управлению и устройству в областях Туркестанского генерал-губернаторства» құжатында тіпті «казаки захватили в свои руки речки и стали распоряжаться орошением края в такой мере, что, пуская или запирая воду в киргизских арыках, идущих на земли, расположенные ниже казачьих, они могли допустить или уничтожить совсем урожай на киргизских посевах» деп жазылған.
