Тіл білімінде сөзбен адамды сендіру, иландыру тіпті ұйытып тастау сияқты тілдік қасиеттерді суггестия деп атайды (суггестия – қатты сендіру деген мағынада). Мұндай тілдік фактілер қазақ ауыз әдебиетінде біршама жиналып, әдеби жанрлық ерекшеліктері жағынан зерттелген [1, 80-б.].
Қазақ мәдениетінде суггестия құбылысын түрлі тілдік деректерден көре аламыз. Ол бір қолымен әлемді, бір қолымен бесікті тербеткен аналардың өз бөбегіне деген, оның ертеңіне деген сенімі ұялаған бесік жырынан бастап, сәбиге ат қоюда, ел ішіндегі дау-жанжалды шешуде, алғысы мен тілегін берудегі ақсақалдар мен абыздардың шешендік сөздерінде, бата сөздерінде, халықты емдеу, діни сенімдерді жүргізудегі бақсы, шамандардың әрекеттерінде, түс жору, құмалақ ашуда, табу, ырым-тыйым сөздерде, тіпті кез келген зат, құбылыс атауларынан (өсімдік атаулары, космонимдік атаулар, табиғат амалдары, т.б.), сандар жүйесінен, түрлі әдет-ғұрыптар мен салт-жоралардан байқалатыны сөзсіз. Ал сөздің магиялық күші ерте кездерден-ақ әр түрлі жөн-жоралғы, рәсімдерде: алғыс, бата, қарғыс, жалбарыну және т.б., сондай-ақ емдеу мақсатында арбау, құрт шақыру, көшіру, бақсы сарыны, бәдік мәтіндерінде қолданылып келді. Біздің білуімізше сөзге табыну ерекше орын алатын мифологиялық дүниені қабылдау таңбасы өте ұзақ уақыт, тіпті бізге дейін сақталып отырғаны белгілі.
Ш. Уәлиханов өз шығармаларында қазақ киелі лексикасындағы кейбір сөздердің этнографиялық сипаттарын, сондай-ақ қазақ магиялық фольклорының жекелеген жанрлары туралы деректер келтіріп кетеді. Ол, мысалы, арбау туралы былай дейді: «Чтобы обворожить, заставить кого-нибудь любить себя, или, как говорят киргизы «вскружить голову (бас айналдыру)», прибегают разным заговором (арбау). Замечательны между ними чары на след..., о которых упоминаются в русских сказках (ведьма Марина Добрыне Никитичу). Большей частью заговоры делают на сахаре или изюме, который потом дают кому надо. Чародейство, колдовство у киргизов носит разные названия: во-первых, арбау (от него арбын, у дикокаменных киргизов, и арбаучи, у кайсаков. У кайсаков арбау называется по преимуществу заговоры, а арбаучи-люди, имеющие способности посредством заговора освобождать человека от чар, от болезней и проч. Для того, чтобы излечить человека от ужаления змей, киргизы, хватают живую змею и заговаривают ее. Если заговор был действителен, то змея должна тут же умереть. Вообще первоначальное значение этого слова заговор» [2, 281-б.].
Шоқан Уәлиханов шығармаларынан суггестизм құбылысын «отқа» байланысты көптеп кездестіре аламыз. Мәселен, отқа байланысты От – әулие, От – емші. От – шамшырақ, От – аластаушы құрал, От – шырақ деп бөліп қарастыруға болады.
От – әулие. От әулие киелі болып саналады... Ошақтағы отты басуға немесе түкіруге болмайды. Қарғыс ұрады... Жаңа түскен келін әуелі өз отауына кірмес бұрын, атасының үйіне кіріп, тағзым етуге тиіс, содан соң қалыңдық, отына бір қасық май тамызуы керек. Бұл ырым-кәдені «отқа май құю» дейді. Жас келін сәлем еткенде «аруақ разы болсын» деп, тізе бүгіп, еңкейіп, маңдайын еденге тигізеді. Отқа тамызған май жанып отқа қыздырып, келіннің бетін сипайды. Үлкен үйдің отының құрметіне деп, қалыңдық атасының иығына шапан жабады, осы деген белгі беріп: «иін қандырып илеген тулақтай, мінезің жұмсақ болсын қарағым» деп батасын береді. Қалыңдық босағаны аттай салысымен тізе бүгіп, сәлем етеді; содан соң қалыңдықты ошақ жанындағы жұмсақ тулаққа отырғызады, келіннің мінезі илеген тулақтай, жұмсақ — биязы болсын деп.., содан кейін ошақтағы отқа май тамызады, сол кезде жас келін отқа еңкейіп: от ана, май ана, шапағыңды тигізе көр... Жас нәресте дүниеге келгенде де, дәл осылай баланы отқа жақындатып, жалбарынады. Қазақтар отты қасиетті деп санайды: отқа түкіруге болмайды, сондай-ақ үстінен аттауға да болмайды. Тіпті өшіп қалған... да аттауға болмайды, Қазақтар, шектен шыққан, шәлкес адамдарды... Отқа табынып, оттың қаһарынан қорыққан, сол оттың қаһарымен анттасқан... Жан беру (уәде, серт беру, ақырғы уәдесін беру, ақырғы сөзін беру) немесе жан сөзін (ант) беру үшін екі жерден от жағып, кінәсі бар адам сол екі оттың арасынан өтіп бара жатқанда, кісіні атып өлтірген мылтық оқпанынан сүюге тиіс [3,154-б.].
От – емші. Отпен емдеудің бір түрі: малдың жеті мүшесінен жеті жапырақ ет кесіп алып, отқа қақтап ауырған жерді қыздырады (әсіресе сарп ауруында). Осындай отпен емдейтін аурулардың қатарына сарп та жатады. Сарп кезіндегі аяқтың сырқырап ауруы, қазақтардың ұғымында, ескі жұртта абайламай жүргеннен, Монғолдарда да дәп осылай ұғынады. Тіпті, осы сарпқа байланысты монғолдарда аңыз бар: Иргене-хон қойнауынан шыққанда қоңыраттар, басқа, қарсылас тайпалардың асылдарын таптап, содан аяқтары қақсап, сарп ауруымен ауыратын болған деседі. Аурудан тазарту үшін отқа жез шөмішті қып-қызыл етіп қыздырады, сонан соң қызған шөмішке май құйып, көк шүберек салады, шүберек пен май тұтанып жанғанда, шөмішті аурудың бетіне жақындатып, шөмішке суық су құяды, осы кезде шөміштен қатты бу шығады. Емдеудің бұл түрін желұшық (желмен ұшықтау, ырымжоралық емдеудің түрі) дейді. Жаңа туған айды көргенде үш рет тізерлеп отырып, үш рет еңкейіп мінажат етеді де, сол мінажат еткен жерденшөп жұлып алып, жанып жатқан отқа тастайды. Көптеген аурулар оттың киесінен болады деп түсініп, сондықтан оттың киесімен емдейтін болған [3,154-155-б.].
От – шамшырақ. Адам өлгенде аруағына арнап, қырқына дейін қырық күнде, әр күн бір шырақтан қырық шырақ жағады, немесе әр күнде он шырақтан төрт күн шырақ жағады. Шырақты оң босағаға жағады. Шырақ жағу себебі, өлген кісінің аруағы қырық күнге дейін үйіне келіп, балаларының жай-күйін біліп жүреді. Сондықтан күн батып, қараңғы түскенде есікті айқара ашып, босағаға ақ киіз төсеп, бір тостаған қымыз қояды, өстіп өлген адамның аруағын күтеді. Үйдегілер өлген адамға құран оқып, тостаған қымыз қойып, шырақ жағады. Аспандағы әр жұлдызды, әр адамның жаны деп түсінеді. Егер бір жұлдыздың ағып түскенін көрсе «Менің жұлдызым жоғары!» деп, екі рет айтады. «Жан біреу-ақ, ерте ме, кеш пе, тірі пендеге бір өлім бар деп мінажат етеді» [3, 155-б.]
От – аластаушы құрал. Отқа табыну, бұл жөнінде Банзаров өте дұрыс пікір айтқан: «шаман дініндегі халықтар отқа табыну ғұрпын парсылардан алған, көк тәңірі, Хормуздағыдай». Жақсылық және жамандық тәңірі, отқа табынушылық, мүмкін, шамандық өнердің өзі де (тек шамандық қана емес) парсылардан келген шығар, аспан туралы дулизм ше: аспанның көгі – материя, ал мәңгілігі – тәңірі...Барлық шамандық салттың ішінде, отқа табыну қазақтарда әлі өз күшінде. Қазақтар отты әулие деп санайды, осы әулие атауымен мұсылман тақуаларын да атайды. Аса жоғары құрметтеудің белгісі ретінде, қазақтар монғолдар сияқты отты ана деп атайды. Отта тазартушы қасиет бар деп түсінеді, екі оттың арасынан өткізіп тазартады, осы тазартуды қазақтар аластау дейді. Қыстаудан көшкенде, олар көшті екі оттың арасынан өткізеді. Ел алдында ант берген адам да отпен тазалануға тиіс. Қазақтарда от үйдің киесі, шамшырағы, сондықтан да жаңадан түскен жас келіншек үлкен үйдің отына тағзым етуге (сәлем етуге) тиіс. Бұл салт (жаңа түскен жас келіншектің отқа тағзым етуі), монғолдарға неке қию үрдісінде жасалады. Монғолдарға қарағанда, қазақтардағы отқа табыну үрдістері ұмтыла бастағаны сезіледі.
От – шырақ. Отқа құрбандық ретінде, қазақтарда май қолданылады. Ал, құрбандық шырақтары немесе балауыз шамдар ақ мақтадан, не қытайдың көк түсті қағаз матасына май сіңдіріп, ортасына шиден жіңішке сабақ қойып жасалады. Шырақтың ұзындығы бір шынтақ болады. Мақтадан жасалған шырақтар өлген адамның ғана басына қойылады, әр күнде оннан, төрт күнде қырық шырақ жағылады. Кейбір ауруларды шаман емдегенде де ақ және шырақтар үштен жетіге, тоғызға дейін қойылады [3, 176-178-б.].
Сөздің магиялық күшіне деген сенім јлем халықтарының басым бөлігінде магияның қолданылуының негізі болып отыр. Басқаша айтқанда, магиялық мјтіндерде қамтылған суггестиялық лексика – ауруды қуу, көз тию, дуалау, зиян келтіру немес жол ашу, яғни «бір нәрсеге жағдай жасау» тәрізді белгілі бір мақсатты көздейтін магиялық, жоралғылық іс-әрекеттерді қамтитын сөздер. Жоралғы магиялық әрекет пен сөздің бірлігін білдіреді, мұндағы сөз магиялық, табиғаттан тыс болып табылады. Ат (есім) заттың жұмбақ қасиетін, мјнін білдіретін болған: атын білу деген сөз – аты аталған затты билеу, оған өктемдік жасау: атын атау – жасау, тірілту, жою, меңгеру дегенді білдіреді. Ш. Уәлиханов былай деп жазады: «Қазақтарда арбау – дұғалау, дуалау, сиқырлау, ал арбаушы – дұға оқу арқылы жазылған, ауырған адамдарды айықтырушы – емші. Адамды жылан шаққанда, уын қайтару үшін қазақтар сол шаққан жыланды ұстап алып арбайды. Егер арбау әсерлі болса, жылан сол жерде өлуге тиіс. Арбау сөзінің шыққан төркіні де, ертеде мағынасы да дұғалау, дуалау болса керек» [2, 290-б.].
Ш. Уәлиханов өзінің «Тәңірі (Құдай)» атты тағы бір мақаласында «бал ашу», «жауырыншы», «елті» туралы жазады: «Бал ашушылар. Барлық бақсылар қамшыны екі саусағының арасында «тепе-теңдік» көрсете жүріп сөйлейді – бал ашады. Бақсылардың бәрі де балгерлер. Рухы бар, жоталы әйелдерді елті деп атайды, олар да бақсы. Жауырыншы балгерлер қойдың жауырынымен, құмалақпен бал ашады. Қойдың құмалағын ретімен қояды, олардың саны қырық бір болуға тиіс. Жауырынмен бал ашу және қырық бір құмалақпен бал ашу – қазақтар арасында ең кең тараған балгерліктердің түрлері» [2]. Ш. Уәлиханов: «Бақсының жын-рухтарының аттары болады, жекелеген индивидиум ретінде қажет кезде өз бақсыларының алдында; әйел, шал, қожа және қыз бейнелерінде кеп тізіліп тұрады, олар сары қыз деп аталады» [2, 292-б.]. Жындардың киелі аттары бірқатар есімдер тобын құрайды. Мысал ретінде біз кейбіреуін ғана атап өтеміз: Көкаман, Ер Шойлан, Надыр-Шолақ, Қарабас, Шарабас, Жолбарыс, Қорабай, Досыбай, Тұлып, Қараман, Жирентай, Ақтөбет, Сақтөбет, Дауылбай, Қаплан (Қабылан), Теңгетай, Айқожа, Күнқожа, Ертіс, Барлыбай, Ерқоян, Көбен, Аңғырт, Салғырт, Шалғырт, Шолақ, Орақ, Қабан, Шойтабан, Темірқан, Балқия, Наркүміс, Әтпен, Жіпбике, Нартайлақ, Қарала, Есдәулет, Ақмарал, Телқоңыр, Кержылан, Ерсары, Манат, Апат, Қырғы, Құпырлан, Көбелек, Байғаш, Жалбағай, Ақалмас, Сарыорыс, Сарықыз, Қарамес, Ер Домбай, Сары құс, Қара құс, Айдаһар, Құла ат, Қарт бұра, Жоламан, Термір Шойын, Сораман, Қараман, Тамаса, Толпы, Алып Қара, Айдаушы Қара, Жағалтай, Жарғыш, Шұбар және т.б.
Адамның өзі де табиғат әсерімен өмір кешсе, магиялық көзқарастар, нанымдарда да, жалпылай, не біржақты суггестия құбылыстарын қадірлеу бар екенін байқауға болады. Шоқан Уәлиханов өзінің қысқа ғұмырында қоғамдық ғылымдардың алуан саласында көптеген құнды еңбектерін қалдырды. Соның бірі – суггестия, магия көріністері. Жалпы сол заманда бақсылық дін ретінде, дін ілімі тарихында әлі толық ашылмаған, арнайы зерттелмеген болатын. Осынау қазақтың ата-бабасынан жалғасып келе жатқан бақсылық, магия, суггестия құбылыстарының негізгі белгілерін ең алғаш жүйелі түрде, түсінікті етіп, жинақтап зерттей келе ғылымға ұсынған Шоқан болатын. Оның бұл құнды еңбектері басқа ғалымдардың тың зерттеулеріне жол ашты. Ол өзінің осындай баға жетпес асыл мұрасын келер ұрпаққа білгірлікпен түсіндіруші бола білді.
Ибрайымова Ж.М., Жұмағұлова Ә.М.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1. Смағұлова Г. Мәтін лингвистикасы. Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 112 б.
2. Жарықпаев Қ. Жалпы психология. Алматы: Білім, 2000. – 272 б.
3. «Ш. Уәлиханов таңдамалы» Алматы «Жазушы» 1985, 2-бас., 560 б.
4. Нұғман Баяндин. «Дала жұлдызы», И. Стрелкова «Шоқан».
