Биыл қазақ қоғамы 2 ақпан күні – Ұлттық басылым күні ретінде екінші жылын қарсы алса, ұлттың ұлы жазушысы Мұхтар Мағауин ақсақал 84 жасқа шықты.
Біз бұл мақаламызда ХХ ғасыр абсында қазақ халқының арман-мұратын биік сапаға көтерген, елдік санасын оятқан, халық теңдігі жолында империализмдермен алысып, ұлттық ояну дәуірінің үнпарағы болған «Қазақ» газетінің миссиясы және кейінгі советтік тоталитарлық биліктің күшейіп тұрған кезеңінде қаламымен ұлт рухын көтеруге қызмет еткен жазушы М. Мағауинның көсемсөздеріне қысқаша шолу жасамақпыз.
«Бейбіт әуезді ағартушылық сарыны уақыт оза келе арқыраған күрес үніне ұласқан еді. Көзіңді аш, оян, есіңді жый деп бастап, ғылым-білімге өнер жолына үндейтін өлең жолдары енді бақыт – күресте, шын мақсат – бас бостандығы, ел еркіндігінде жатыр дейтін, заман шындығынан, халық арманы, тарихи жағдай ауқымынан туындаған жаңаша ұранға айналады», – деп жазады М. Мағауин «Шәкерім – мұра және таным» атты мақаласында.
1905-1919 жылдар аралығындағы Алаш құбылысы расында да елді бірлікке бастап, отаршылдыққа қарсы бағытталған ұлы қозғалыс болды. Шын мәнінде ұлтты отаршылдық сияқты аса қатерлі құбылысқа қарсы бағыттай алды. Қысқа уақыт ішінде жанталаса қимылдап, қоғамның барлық саласы бойынша реформаторлық жұмыстар атқарды. Ұлттық мемлекет жүйесін қалыптастырды. Руханият мәселелерін шешті. Империализмге қарсы ұлттың идентификациясын сақтау жолында арпалысты.
Алайда империалистік үстемдік өз дегеніне жетті. Жетпіс жыл бас көтертпестен жаныштаған отаршылдық саясаттар бірінен соң бірі жүзеге асып жатты. Совет билігі кезеңінде (1920-1991) отаршылдықтың айла-шарғыларының түгелі қолданылғандықтан, әлемде жоқ сынақтарды, террорлық әрекеттер мен нәубеттерді бастан кешірді. Ақырында адам төзгісіз ауыр азаптардан соң ұлттың өне бойына империалистік сана өтіп кетті. Ғасыр басындағы азаттыққа деген ұмтылысымыз, рухымыз күл-талқан болып ойсырай жеңілді. Мұның зардабының ауырлығы соншалық, кейінгі отыз жылда бас көтермек түгілі, еңсемізді тіктей алмай, сорлы күйден арыла алмадық.
Жазушы М. Мағауин сөз өнерінің барлық жанрында, түрлі формасында қалам тартқан, көркем прозада «Аласапыран», «Көк мұнар», «Шақан – Шері», «Сары қазақ», «Қыпшақ аруы», «Кесік бас – тірі тұлұп хикасы», «Жармақ», «Шыңғыс хан», «Алтын Орда» романдары, көсемсөзде «Ұлтсыздану ұраны», «Қазақсыз Қазақстан», «Ұлы Отанымыз – мәңгілік Тұран», «Отарлау эпопеясы», «Тәлкекке түскен тіл», «Қан төгілді!», «Жерді сату – Отанға опасыздық», «Жер қазақтікі», «Әлемдегі ең сұлу» мақалалары оқырманға жол тартты.
Көсемсөзде біз атаған немесе аталмаған басқа да шығармалардың дені байқап отырсаңыздар, тақырыбының өзінен ұлттық мақсат, мұрат пен мүдде менмұндалап тұр. Қазақ тақырыбынан бір елі ажырамаған қаламгер ұлттық тақырыптарды, қоғамда орын алған маңызды, ділгір мәселелерді қозғайды. Және мұның барлығында да өзгенің емес, тек қазақтың көзімен қарап жазады. Автор өзі жариялағандай, ешқашан да Homo Soveticus (совет адамы) болмаған, әлі де сол танымнан ажырамай отырған бүгінгі замандастарынан айрықшалайтын қасиеті де осында жатыр. Жап-жақсы кеңес деген қазақ сөзін бұрмалап, мағынасын құртып, советке ауыстырып жазып көрмеген қаламгердің берік ұстанымы осыдан-ақ айғақталса керек. Дүниеге советтің немесе орыстың көзімен қарайтын аты қазақ, заты орыс қоғамы Мағауиндай ұлы жазушыны жақтырған жоқ.
Екіншіден, бұл жазылған еңбектердің ащы сынға құрылған, қоғамда болған келеңсіз, жағымсыз құбылыстарды бұра тартпай, турасын жазған, сөйтіп бұл қоғамның қотырын қасып, қоясын ақтарған шығармаларды билігінен бастап зиялысы, көбі қабылдай алмады. Ал қаламы сертке, шындық мен адалдыққа суарылған қаламгер шындықтан ауытқымауға тиісті. «Ұлтсыздану ұранындағы» отыз жылдағы ойранның себебі, кейінгі зардабы түп-тамырымен қопарылып жазылған, ұлтқа қарсы жұмыстардың барлық механизмін ашып, әшкерелеген туынды үшін, тек 37 жыл емес, әйтпесе бас кететіндей дүние болғаны сөзсіз. Ал «Қазақсыз Қазақстан» тіпті бөлек, Абай хәкім айтқандай: «Ызалы жүрек, долы қол, // Улы сия, ащы тіл, // Не жазып кетсе жайы сол, // Жек көрсеңдер өзің біл!».
«Ауылдағы қазақ жұрты баяғы, аңыз-тарихтағы ақтабан шұбырындыдан екі жүз жетпіс жылдан кейін советтік геноцид – ғаламат ашаршылықтан алпыс жылдан соң, жау қумай, мал-басы талауға түспей-ақ жаппай жұмыссыздық, төтенше таршылық жағдайда тақау маңдағы қалаларға шұбырды. Бұл көктабан-шұбырынды уақытша жан сақтағанымен, баянды тіршілікке негіз бола алмай тұр» деп, «өзіне-өзі қасқырша шауып отырған жұрттың» (Ә. Бөкейхан) жайын айтса, «Ұлттың ұйытқысы, ақыл-ойы мен намыс-парасатының нақты айғағы болып есептелетін, өзінің жеке көріністері арқылы әлемдік деңгейге жеткен ғылыми және шығармашылық қауым – ең бірінші кезекте құрбандыққа шалынды. ...Ғылым тоқырады, әдебиет дағдарысқа түсті. Тек атақ-дәрежелі элита ғана емес, ауыл мұғалімінен қала дәрігеріне дейінгі аралықтағы бүкіл интеллигенция тұрмыс таршылығына ұшырады» деу арқылы бір мәселеден мың мәселенің балалағанын көрсетіп берді.
Қазақтың жері, байырғы байтақ қонысы, жер асты, жер үсті қайран байлығы, халық тұрмысы, өкімет қателіктері, саясат жолы, отаршылық зардабы, жан саны, руханият, әдебиет пен мәдениет мәселелері, тарих қиянаты сияқты екінің бірі көтере алмайтын ауыр тақырыптарды өмірдегі құбылыстармен және өткен тарихи сабақтармен дәйектей отырып жеткізген. Әсіресе «Қазақтың жауы – қазақ» деген ұранның көтеріліп, екі туғанды қырқыстырып қойған оңбағыр ойынның түбін тауып, себебін көзге шұқып көрсетсе де, осы «аурудан» оңалып кеткен қоғамды көрмедік.
Үшіншіден, «менің тілімде Абай тілінің, Әуезов тілінің мәдениеті бар» дегеніндей, ұлт тілінің бар байлығын жұмсап, мәселені жеткізіп, тақырыпты ашу үшін оқырманның санасына әсер ететіндей екпін түсіріп, дәл жазуы. Жазушының өзіне тән қолтаңбасы айқын. Қазақ қыздарына, әйелдері мен аналарына сөзден соққан ескерткіште: «Әлемдегі ең сұлу – қазақ әйелі: менің жарым, менің анам, менің қызым. Қазақты қазақ қылған осы әйел болатын, сұлу ғана емес, сымбатты, мінезді, ақылды, адал жар, абзал ана, ағайынға қамқор, ауыл-аймаққа құт, ердің мақтаны, елдің көркі.
...Қазақ әйелі – бар мұратын отбасының игілігіне байлаған, әлемдегі ең ізгі әйел.
Қазақ әйелі – бар тілегін перзентінің жолына арнаған, әлемдегі ең мейірбан әйел.
Қазақ әйелі – бар бақытын некелі ерінің талайынан күткен, әлемдегі ең адал әйел.
Ұлттың ұйтқысы. Ұрпақтың анасы.
Солай болған, солай бола беруге тиіс. Болмас қисыны жоқ, неге десеңіз, бұл әйелдің бойында сиқырлы, құтты, өзгеше қасиет бар, оның аты – Сұлулық: жан сұлулығы, тән сұлулығы… Ол рас, әлемдегі ең Сұлу – Қазақ әйелі!», – дейді автор.
Көсемсөзші М. Мағауиннің бұл тараптағы еңбектері жазушы дүниетанымын, өзі өмір сүрген қоғамның құбылыстары мен саяси-әлеуметтік проблемаларының түпкі себептерін ашып көрсетуде, сонымен бірге мәселені шешудің жолын нұсқауымен, тіпті қаламгерлік мұраты мен азаматтық ұстанымдарын көрсетумен құнды. Осы дүние оңалса екен, түзелсе екен деген жанашырлықтан туындаған, ащы айтса да ақиқатын жазған Мағауиннің көсемсөздері – заманның бедерлі таңбасы болуынан өзге ел болуға, ұлттық мүддені ойласуға шақыратын рухты шығармалар болып қала береді.
