Қазақ жерінде ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында қалыптасқан рухани мәдениеттің жағдайы аталған осы екі тұлғаның шығармашылығынан айрықша орын алады. Ресей империясы қазақтың жерін иеленуді мақсат ете отырып, идеологиялық тәсілмен отарлап, рухани құлдыққа түсіруді көздеген болатын. Қандайда бір ұлтты жаулаудың ең тиімді тәсілі ретінде рухани шабуыл жасау тәсілін ұтымды пайдалана білді. Ал қазақты жаулауда осы рухани шабуыл әдісі қолданылып, өз дінінен ажыратуды көздеді. Қазақ халқына сіңіп әбден орныққан сопылық мәдениетті жою арқылы ұлтты жоюды мақсат етті. Ал ұлттық санасы жоғалған, діни сеніміне селкеу түскен халықты бүтіндей жаулап алу әрине, оңайырақ болатыны айдан анық еді.
Бұл ретте Ресей имперясы дәл осы тұжырымды ұстану арқылы, қазақ халқын экономикалық жағынан ғана емес идеологиялық жағынан жаулауды, сананы билеуді, шоқындыру саясаты арқылы бағындыруға кірісті. Жалпы отарлау саясаты қазақ халқы үшін күрделі сынақ болды.
Отарлаушы империя қазақ халқының кең-байтақ жеріне көз салып, ең алдымен біртұтас халықтың тұтастығының діңгегі болып саналатын дінінен айыруды мақсат етіп, басқа дінді насихаттайтын миссионерлерді жіберіп түрлі айла-тәсілдерді қолданды.
ХХ ғасырдың басы мәдени дамудың кезеңі болу керек еді. Бірақ іс- әрекеті мен шығармашылығында діни көзқарас, ұлттық мақсат тәуелсіздікке ұмтылу идеясы бар тұлғалардың есімдерін ел есінен шығарып, ұмыттыруды мақсат етті.Оларды саясат бұғауында байлап, оқытпай жасырып келгені белгілі. Мәшһүр мен Шәкәрім шығармаларының поэзия түрінде болуының сыры да мінекей, осында еді. Ал поэзия мазмұнына көңіл зарын жасыруға болары анық. Бұл қос тұлға да болмысының негізі, көптеген дін ғұламаларындай, қиын қыстау кезеңде ел болашағынан үміт үзіліп, қапыда кетпеуіне зор ықпал етіп, ел зобалаңын поэтикалық туындыларында жазды.
Жалпы, ХХ ғасырдағы ислам мәдениеті мен ислам құндылықтарын, қазақтың ұлттық мәдениетін жалғастырып, жаңа заманға жеткізе білген екі тұлғаның да дін саласында да, әдеби ағартушылық саласынан да алар орыны биік.Бүгінде келер ұрпақты шыдамдылыққа, төзімділікке, қажырлылыққа тәрбиелеуде екі қайраткер ақын өлеңдерінің өнегесі, тәлімдік маңызы зор. Олардың азаматтық ерлігін, кісілігін елін сүюшілік сияқты адамгершілік ұлы қасиеттерін қастерлеу – халыққа, жас ұрпаққа үлгілі көрініс болмақ. Бұл алдымен, халықтың «Ел үшін туып, елі үшін өлген ерлердің» еңбектерін дәріптеуін білдіреді және жастарға, келешек ұрпаққа оның ерлік ісін өнеге етіп көрсету.
Ақын ел ағасы ретінде, елінің дұшпаннан азат, бауыры бүтін, түтіні түзу, халқы иманды, жастары сауатты болып, өніп өскенін көксегені анық. Бұл ретте әрине негізгі салмақты келер ұрпақ жастар тәрбиесіне, соның ішінде білім ғылымға салу керектігін айтады. Адамға қазына байлық, дәулет жолдас болмас, ал ғылым мәңгі өмірсерік, білімсіз бірде бір іс ілгері баспайды деп өнеге еткен. Әр бір исламды уағыздайтын ғұламаға тән қасиет, ол Құран аяттары мен Пайғамбар хадистерін өз шығармаларында кеңінен пайдалану болған. Сол сияқты осы жандардың шығармаларын парақтағанымызда көптеген түйінді тұжырымдарының аяттар мен хадистер өзегінен нәр алғанын аңғарамыз.
Бұл тұлғалардың шығармалары сан қырлы, «оның қаламынан туған әрбір шығармалары келер ұрпаққа берері мол құнды мұра деп білеміз.
Мәшһүр-Жүсіп өз өлеңдерінде әлеуметтің хал-жайын, қоғамның өзгерісін, дін мен тілді, адамшылық пен имандылықты, аңыз, ишарат, сын, айтыс нақыштарын беру арқылы, шынайы, тиянақты ой-байламдар жасайды. Ал Шәкәрім адамгершілікті, гуманизмді, ар-намысты ту етіп көтерген, ағартушылық идеясын жарнамалаған, оқу оқып, білім алу, жан-жақты өнерлі болу адам жанын тазартып, биік мұраттарға жетеді деп насихаттаған жалпы азамзаттық ақын. Өзінің бұл идеяларын философиямен байланыстырып насихаттайды, және бұл ізгі амалдар тек ғылымға ғана негізделе отырып кемелденбек.
Қос ақын адамдарды бірлік пен ынтымаққа, білім мен еңбекке, ақыл мен парасатқа, имандылыққа шақырып өткен. Сол себепте олардың сырлы сөздеріне бүгінгі қоғамымызға ауадай зәру. Бүгінгі өмірдің ой тәрбиесіне, оймен өмір сүру формуласына олардың айтқандарын, оның сөз жеткізу әдісін пайдалану ұтымды тәсіл болары хақ. Алдағы уақытта өз заманынан асып туған дін өкілінің өнер шеберлігі, оның ақындық жүрегі деңгейінде үңіліп қазақ қана емес, азия, жалпы ислам әлемі, тіпті, әлем данагөйлері деңгейінде зерттеуіміз қажет.
Алдыңғы мақаламызда айтып өткендей қазақ дін қайтаркерінің еңбектерінде көтерілген мәселелердің бірі – сопылық оның шынайы бейнесі мен жалған болмысы турасында.
Сопылық дегеніміз – адам баласының кез келген жағдайда қуаныш пен қайғыда, бар мен жоқтада, мейлі басшы болсын, немесе қарапайым адам болсын, Жаратушысымен бірге болуы, Алладан өзге дүниені ысырып, шынайы ықыласқа жетуі болмақ. Сопылықтың діттеген мақсаты – адамның нәпсісін билеп үнемі өзіне қызықтырып тұратын қызылды – жасыл алдамшы дүниеге елітпей Хаққа қарай нық жүруі. «Сопылық, тассауф – Исламдағы мистик-аскеттік ағым». Адамның құлшылыққа берік болып, бұл дүниеде қандай биіктерге қол жеткізсе де, Жаратушы алдында өзінің әлсіз де әлжуаз пенде екенін ұмытпай, қарапайым адамгершілігінен айнымай ғұмыр кешуі сопылықтың мақсаты деп түсіндіреді ғұлама.
«Жанын жалдап, тілін безеу» алдап- арбау, сұм дүниеге бола жалған айту, Ислам дінін былай қойып, тіпті адамгершілікке жатпайтын дүние. Пайғамбар заманынан бері қанша тыйым болғанменен, тамыры тереңге кетіп үлгерген мәселе. Кейінгі Қожа Ахмет Яссауи дәуіріндеде осы келеңсіздіктер ел ішін бұзып, адам арасына іріткі салып келгені тарихтан белгілі.
Ал Машһүр-Жүсіп өзі өмір сүрген кездегі ахуалдың көрінісін, алаяқтықпен бірге қатыгездік қосылып, ел ішіндегі берекенің қашқанын жазады.
Бұл дүниеде білімсіз бен сауатсыздың жағдайы мүшкіл болатынын талай данышпан айтып кеткен. Ал ең қиын нәрсе – білмей тұрып, білдім десе, көрмей тұрып, көрдім десе нағыз кері кеткендік осы емей немене дей келе:
«Өсекті қожа менен молда айтар,
Қожа, молда өзгеден оңды айтар.
Араз ғып балдай тату ағайынды,
Өсіртіп дау – жанжалды зор айтар.
Білмеген ойлап тұрсам надан озды,
Әбден біліп алған соң әркім қызды.
«Қисық арба жол бұзар» дегендейін,
Дүмше молда, қожалар жұртты бұзды.
«Дүмше молда, дін бұзар» деп ақын басына ақ сәлде ораған, таспих ұстап, аңқау ел үстінен күн көретін сумақай молдаларды айтқан. Олар өздерінің сауатсыздығын бүркемелеу үшін, жұртты бір біріне айдап салып, өздерін аулақ ұстап еш қатысы жоқтай жүретін шала молдаларды Мәшһүр-Жүсіп ел алдында осылай суреттеп береді.
Жалпы сопылықты сынау дәстүрі басқа да дін ғалымдарына тән қасиет болған. Ал Шәкәрім шығармаларында бұл мәселе бұлайша көрініс тауып отырған.
«Молдалар өзгелерді кәпір дейді,
Өзі надан, наныңыз, түк білмейді.
Өзімшілдік көкейін тескен сорлы,
Аузына келгенді айтып жанын жейді.
Сұрқия сопылардың алма тілін,
Беті тұнық, асты лай ол бір жылым.
Өнерсің өнеге алсаң үлгілі елден,
Адамшылық өнермен берер білім.
Дін ғұламаларының дінге байлансты қаншама кітап, дастан, шежірелерін оқысаңыз, солардың барлығында сопылық жайлы ой пайымдарының бір арнаға тоғысып жатқанын аңғару қиын емес. Олардың көбісі еңбек етпей, құр бекер қалғып – мүлгіп, босқа тілеу тілеп отырған сопыларды сынай жазады. Ал Ислам діні тұрғысынан осылай босқа қарап отырған, біреудің табысы арқылы күнелткен, кер жалқау, жалаң жалбарынудан басқаны білмейтіндерді жақтырмай, тіпті бұл әрекеттерін күнә санаған.
Ислам діні керісінше адам баласын адал еңбек етіп, туған – туысқа, бала- шағасына, одан асып бара жатса көршісі мен жоқ- жітік, кембағалдарға қарайласуды бұйырады. Босқа мүлгіп отырма, өнер, білім, ғылым артына шырақ алып түсіп ынтықсаң, ол да саған мейірімін салады деген.
Шәкәрім оны төмендегі өз өлеңінде былайша атап өтеді.
«Көнбеймін дінді теріс бұрғаныңа,
Сопының бара қойман құрбанына.
Ақиқат сырымды айтсам – Толстойдың,
Мың сопыны алмаймын тырнағына.
Адаспайсың ақылды арлыға ерсең,
Жолай көрме жылмайы сопы көрсең.
Тапқыр, адал, ақниет адамдардың,
Алданбайсың артынан ере берсең» – дей келе әділет пен ар жолындағы адамның терең ой иесі екенін айта отырып, шынайы сопы кейпіндегілерге «көңілі соқыр, пейілі қара, нұр жарығын қалайша көрсін көзі», деп сын көзбен қарайды.
«Тариқат» түсінігін сопылар Құдай дидарына жақындау деп айтады. Шәкәрімнің бұл жолға бет бұруы 1905 жылдардан басталады. Бірақ Шәкәрім ұстанған сопылық өзгешелігі – бұл дүниеден баз кешіп суыну жайында емес еді. Керісінше ұстазы әрі ағасы ұлы Абай сияқты бұл дүниені сүй деп, қоғамға пайдаңды тигіз, жақсылық қыл дегенді уағыздаған. Құран аятының бірінде «Бірақ иман келтіріп, түзу амал істеушілерге таусылмайтын сыйлық бар». Шәкәрім дәл осы мағанада иманды болуды түсінген. Ғылмани мен Мәшһүр -Жүсіп сияқты Шәкәрім де мұсылмандық ағым – сопылықты жақсы білгені хақ.
«Анық асық - әулие,
Кереметке сол ие.
Жаны құрбан Жарына,
Керексіз өзге дүние» - деп сопылық дәстүрмен Жаратқанға ынтық жүрегінің, анық сопылықтың ішкі сырына қанық болғанын көрсетеді.
Бұл ғұламалар өлеңдеріндегі шынайы сопылық - адам жанын нәпсі үстемдігінен арылтып, өзімшілдігін ұмыттырып, Жаратқанға толық бойұсынуға тәрбиелейтін шексіз күрес майданы. Шынайы сопылық – адамды мансапқорлық пен дүниеқұмарлықтан, тәкаппарлық пен өзімшілдіктен, надандық пен рияшылдықтан рухани тазартатын жол.
Бұл ретте Сакен қалпенің де «Тыңда халқым құлақ сап, бұл бір айтар датым еді» деп басталатын шумақтардың жалғасы үйлесін тауып тұрған сияқты.
«Діндар осы дейтінің,
Дінменен жоқ жұмысы.
Көздегені құлқыны,
Көремін жұрттың сұрқыны.
Ол бір күнді ұмытқан,
Түзетіп жалған сұрпыны.
Обал сауап аты өшті,
Ұятсыз қаулап жан кешті.
Ары да жоқ,тілеу жоқ,
Гулеген өңкей жарым есті» - деген жолдарда ғұламаның өз заманындағы ахуал мен, кейбір бүгінгі дін мен діндарлардың кейпін, қоғамдағы келеңсіздіктерді байқатады.
Жалпы кейінгі ғасырларда сопылық жайлы күдікті ойлардың қалыптасып кеткені өкініш туғызады. Дегенмен бұның да өз себептері баршылық. Оның бірі әлем бойынша сопылық тариқат өкілдерінің азайып кетуі, шейхтармен сопылық мектептердің тұнығы лайлануында болып отыр. Ал екіншіден, ғасырлар бойы сабақтастық бойынша жалғасып келе жатқан мектептердің, жаһандану процесіндегі өмір талаптарымен үйлесе алмауы. Бұл жағдайда сопылық мектептер негізгі ұстанымын сақтай отырып, жаңа жағдайяттарға бейімделудегі қиындықтары да бар. Алайда бұл үрдіс дұрыс әрі, қажетті деңгейде қалыптасып үлгермеуі, бүгінгі қоғамда қалыптасқан сопылық жолға күмәнмен қараудың бірден бір себебін туғызып отыр.
Сопылық ілім ішкі тазалық, рухани тыныштық, бақыт сыйлай отырып, адамға үш түрлі пайда береді. Бірінші адамның рухы мен сана әлемінде тепе- теңдік орнайды, екіншіден адам өзін қоршаған әлеммен үйлесімдікте болады, үшіншіден Тәңірмен рухани тұтастықта болу арқылы адам кмелдікке жетеді. Өзін іштей арылтып кемелдікке жеткен адам қоғамға оралады. Өзінің бойындағы танымдық- моральдық, кісілік құндылықтар арқылы қоғамдық дерттің дауасы бола алады.
Сопылық жолдағы адамның басты мақсаты – тәндік жанның құрсауынан босап, Құдаймен бірігу. Тәндік жан, яғни нәпсіні тазарту жолы – муждахада таным жолы, рухани жихад; түрлі мақамдардан өту арқылы Құдайға жету жолы.
Мәселен Шәкәрім «Анық асық - әулие» атты өлеңінде:
«Тәспық, сәлде, жайнамаз
Тастамайсың қыс пен жаз.
Жүрегің болса тайғақ саз
Сопысынып қылма наз» дейді.
Ақын тәспық, сәлде, жайнамазды тастамай қанша құлшылық етсең де, жүрегіңде ақау болса, жүрекпен амал етпесең оның ешбір пайдасы жоғын, өтірік сопы болудың еш қажеті жоқтығын айтады.
Өйткені бұл кезде шын сопы азайып, жалпы сопы атаулыдан қасиет кеткен болатын. Олар да дүмше молдалардың жолына түсіп, дін емес, дүние көздеген болатын. Сәдуақас Ғылманидің тұтас бір өлеңі осыларға арналып, «Сопылар» деп аталады. Ақын осы өлеңінде сопылардың жағымсыз қасиеттерін жіпке тізіп, оларды аяусыз сынайды. Дінге өтірік көмекші болып, мақсаты елді алдап, нан табу екендігін айтады. Бұл ХХ ғасырдағы қазақ дін тарихының қасіретке толы беттері екендігі шындық. Сонымен қатар ақын осы өлеңінде көп дәрет алып, көп намаз оқыған ізгі сопының жүрек тазалығына, іш тазалығына мән бермейтінін аталған өлеңінде былайша береді:
Бітіргені көп дәрет,
Көбейтеді тоймайды.
Ішті таза ұстауға,
Ынта-көңілін қоймайды, – дейді.
Хакім Абай қасиет адамның сыртына емес, ішіне бітетінін өз қарасөздерінде айтқан болатын. Адамның адамнан артықшылығы да сыртқы келбетінде емес, ішкі рухани кемелдігінде болып саналады. Шәкәрім қажы тағы бір өлеңінде былай дейді.
Сыртыңның сыланасын өң беріп,
Ішіңнің түзетпейсің хатасын.
Айла мен алдағанды жөн көріп,
Адамды аң орнына атасың.
Данышпан ақындар өз шығармаларында жүрек тазалығына ерекше екпін түсіріп айтады. Сыртты қанша жуғанмен, іс бітпейді. Тек тұнығы лайланбай жүрегін таза ұстаған діндарлар ғана шын сопы болып саналады.
Қазақтың дәстүрлі діні, сопылықтың айтатыны да осылар – іш тазалығы, жүрек тазалығы. Аталған ақындардың шығармаларында жүрек тазалығын – ақжүрек тұлғасында қолдану кездеседі. Ақжүрек сөзін діни мәні бар термин сөз деп қарауға негіз бар. Себебі данышпандар ақжүрек сөзін шығармаларында әулие адамға тән қасиет ретінде суреттегенін көруіміз. Шәкәрім мен Мәшһүр-Жүсіп шығармаларын зерделей қарағанда ақжүрек сөзінің осындай астарлы мәнін аңғаруға болады.
Егер Мәшһүр-Жүсіптен мысал келтірсек оны мына бір сөзінен анық көреміз. «Онан соңғы тілде қазақ тілінен асыл, қазақ тілінен бай тіл жоқ. Сол ата-бабасының тілі болған қазақ тілін осы күнгі жүрген қазақтың жалғызы білмейді. Егер қазақ тілін білсе еді: дін де осында, ғылым, білім де осында, әулиешілік те осында. Солай болғаны үшін бұрынғы өткен ата-бабаларымыз бәрі жақсы болып, әулие болып өтті. Не үшін - ақжүрек, ақкөңіл болғанлықтан». Мінекей, Мәшһүр-Жүсіп ақжүрек, ақкөңіл болғандықтан ата-бабаларымыздың бәрі әулие болып өткендігін айтады. Себебі адам жүрегін таза ұстаса, үнемі ішкі рухани байықты ойлап, қиянатқа жоқ болса, ол сөзсіз Алланың сүйіктісіне, әулиесіне айналады. Шәкәрім шығармаларында бұл ақжүрек сөзі жоғарыда аталған ұғымда қолданылған. Оның дәлелін:
Тәңiрi жолы – ақ жүрек,
Сайтан деген – қиянат.
Ақ жүректi ертерек.
Ескер-дағы, қыл әдет» деген жолдардан көреміз.
Ақынның мұнда қолданған «ақ жүрек», «хаққа ғашық болу» сөздері сопылық ұғымнан сыр беретін діни терминдер болып есептеледі. Аллаға ғашық адамдар ол – әулиелер. Әулиелер ол – ақжүрек адамдар. Осы ғашықтық жыры Шәкәрімде де, Мәшһүр Жүсіпте де кеңінен көрініс берген. Шәкәрімдегі Жарға ғашық болу, Мәшһүр Жүсіптегі бұлбұлдың гүлге ғашық болуы астарлы айтылған сопылық танымның ерекше жұмбақ сырлары болып саналады.
Сайып келгенде Мәшһүр-Жүсіп пен Шәкәрім шығармаларында жырланатын иман қағидалары мен шарттары өзара сабақтастық тауып өзінен кейінгі ақындарға нәзира үлгі болған. Бұл қос ақынның шығармашылығындағы ортақ үндестіктің негізгі өзегі, адамзат баласының ішкі сыры мен терең пәлсапасы еді.
