Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы қазақ баспасөзіндегі жиі жазылған тақырыптың бірі дін мәселесі болды. Өзге елдердегі деструктивті діни топтарды айтпағанда, бір қазақ арасындағы діни түсінбеушіліктер біршама тақырыптарға жүк болды. Сол кезеңде Тәңірлік, Сопылық, Бурханизм, Ахмадия Қадиани, Бахаилар, Нұршылар, тағы да басқа діни ағымдарды қуаттаушылар арасында өзара бітіспес біршама тартыстар орын алды. Әрине, біз анау-мынау деп ешнәрсені де кесіп-пішіп айта алмаймыз. Сол кездегі мерзімді газет-журналдарда жарық көрген бірнеше материалдарды сараптап, арнайы ұсынғанды жөн көрдік.
Енді сол кездегі «Егемен Қазақстан» мен «Жас Алаш» газеттерінде жарық көрген мәселелерге тоқталайық.
«...Мұндай дәйексіз діни ағымдарды, оларды қолдаушылардың пайда болуына не себеп? Заман ағымы ілгерлеген сайын, ақыл-ойға сай жаңа ғылыми талдаулар да қажет шығар. Бірақ бұл кез келген жаңа ағым дұрыс деген сөзді білдірмесе керек. Керісінше тарихта қателіктерге көп ұрындырды ғой. Өйткені діннің өз канондары мен ішкі заңдылықтары бар. Оны қарабайыр қолмен күзеп түзеуге еш келмейді. Себебі дін ойдан шығаруға болатын әлдеқандай ойын емес. Жасыратыны жоқ, бізде бір жаман көзқарас қалыптасқан. «Мұсылман дегеніміз арабтар» деген секілді. Жоқ мүлде олай емес қой. Мұсылман деп, бір Аллаға иман келтірген, діні мен сал-дәстүріне берік, жүрегі таза жанды адамды айтамыз. Ол үшін араб болудың түкке де қажеті жоқ. Әгәрәки, жіліктеп, таратып айтар болсақ, кәміл мұсылман дегеніміз кешегі Абай мен Толстой, Бунин мен Гете, Шәкәрім мен Ыбырай секілді тұлғалар ғой. Соңғы кездері баспасөз беттерінен: мынау арабтың исламы, мынау түріктің исламы, қазақтың исламы деген секілді алыпқашпа сөздер шаң көрсетіп жүр. Сан түрлі ағымға бөлініп кеткен мұсылмандардың мұндай күйге түсуіне тереңнен ізденбеуі, алған біліміне қанағат тұтуы, аз іліммен шектелуі, ең маңызды мәселелер төңірегіндегі дүниелерге толық жүгінбеуі – сөйтіп еш нәрсеге бас қатырмауы болып отыр. Сонымен делік. «Қазақ қоғамының дін ұстануы қандай? Қазақ дініне берік пе?
1995 жылдың тұсында мемлекеттік ірі қызметте болған арғы-бергі мәдениет туралы біраз кітаптар жазған кісі дүниеден озды. Жерлеу рәсімі «Кеңестік дәстүрмен» жүргізілді. Ғадетке айналған Кеңсайдағы қаралы митиңнен соң, табыт жер қойынына берілді. Үстіміздегі жылы көзі тірісінде-ақ тарих оқулықтарына енген үлкен зерттеуші қайтыс болды. Бұл кісінің де сойы қазақ-тын. Жерлеуде молда болған жоқ, Құран да оқылмады. Қаралы митинг орыс кладбищесінде өтті. Дәл бүгінгі еліміздегі қауіпті дерт – дәстүрсіздік, дінсіздік һәм ағармағандарды адастыру. Кезінде мемлекет қаржысымен (Кеңестік Қазақстанның) оқыған-тоқыған бірсыпыра адам, қазір сол мемлекеттен өрбіп шыққан Тәуелсіз Қазақстанның елдік-имандылық тұтастығына ірткі салуын әлі күнге жалғастырып келеді. Олар қазаққа болысамын деп, «бұрханизм» деп «ахмадия» деп тарихи өзекпен жалғасқан, жапырақ жайған бұтақтарды кесе бастады. Бұл жазғандардың қайшылығы кесіп жатырмыз деп ойламайды, әлемдік таным бұтағымен будандастырып жатырмын деп ойлайды. Қателігін бетіне бассаң, олар сізге 37-ші жылдың авторлығын бере салуы да кәдік. Осыған себепші мемлекеттің рухани ұстынын көтеретін діни тұтастықтың, діни намыстың әлсіздігі дер едік. Қазақтың маңдайына сыймай кеткен Ғұмар Қарашты (1921 жылы оны қара ниетті тобыр қылышпен кескілеп өлтірген) 1910 жылы баспа бетін көрген «Ойға келген пікірлерім» атты еңбегі бар. Мұнда діндар ойшыл имандылық мәселесін өмірдің күрделі шындығымен байланыстыра қарастырады. Біз аталған зерттеудің «Адамдар дінді сақтай ма, яки дін адамдарды сақтай ма?» атты тарауын айрықша атар едік. Осында оқымысты бүй дейді:
Ислам қауымындағы бірқатар адамдар нақты, ақиқат дін жолын тұтпай, дінді теріс оқушылар пікірін малданып, қараңғылыққа, надандыққа қарай бет алды. Біздің халқымыз ақиқат дінді ұстанса, біз надан, жалқау болып қараңғылықта қалмаған болар едік. Демек, шын дінді тұтсақ, әлем алдында масқара болмаймыз. Ақиқат дін жолымен тапқан игіліктеріміз адал болады да, өзге жолмен тапқан нәрселеріміз арам болады. Қайдағы бір ескі ырым-сырымға сыйынып дін жасау лайықсыз. Ақиқат дін еш адамның желеп-жебеуіне мұқтаж емес. («Замана»,175-бет)
Ғұмар қазақты жарыққа алып шығуға құлқы жоқ қожа-молдаға ерекше шүйлігеді. Оның ақылға жеңген ашуы ұлттың «Аңқау елге арамза молда» деп келетін мірдің оғындай пәлсапасымен сабақтасып жатыр. Арамза «ұстаз», өкінішке қарай қазір де арамызда жүр. Оның молда болуы да міндетті емес. Олар пиғылы жаман жұрттан тапсырма алғандай халыққа көп тарайтын басылымда «Дініңді өзгертсең өзгерт, бірақ мәдениетіңді өзгертпе!» деп ұран тастайды. Немесе «Абай танымы ислам діні шеңберіне сыймайды, әлемдік асуларға ұласады» деп жұмбақтайды. Сонда бұл не деген сөз? Әлбетте, ислам «керітартпа», «тар» деген сөз. «Арғы жағынан дінсіз болыпжүре бер», яки «шеңбері кең дінге кір» деген ой қылтияды. Сонымен, біз дінге керекпіз бе, дін бізге керек пе? Қазақ жерінде, ұятымызға қарай байқалып қалатын дәстүрсіздік, дінсіздік жолын қош көрсек, діннің бізге қажеті шамалы. Кері сөйлесек, бізде дәстүр жоқ екен, дін жоқ екен – «аясы кең, төрі биік асуларға» бас ұрайық. Сонда не болар екен? Болатын жай анық: бордай тозамыз. «Аясы кең, төрі биік асу» кешікпей бізден мыңдаған жылдар қайнасып-бітіскен ислами дәстүрден безінуді, ағарудың арқасында тілімізге енген есепсіз араб-парсы сөздерінен арылуды, ой-сананы түбірінен қайта құруды талап етеді. Бізге, елдігімізге керегі осы ма? Құдай қор қылып қойса қайтейік, тәңіршілдер, бурханшылар - жалпы мәжуси пікірдегілер өздерінің не бүлдіріп жүргенін де түсінбейді-ау! Жоғарыдағыны байыптасақ, дін бізге керек екен. Дін болғанда - хақтың діні» деп ой айтады Дихан Қамзабекұлы «Біз дінге керекпіз бе? Жоқ дін бізге керек пе?» деп жазады тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы «Жас Алаш» газетінде жарияланған өз мақаласында.
Бұл мақаланы талдаудың өзі артық болар. Себебі мұнда бәрі де анық, айқын көрсетіліп жазылған. Осы мақала да көрсетілгендей бурханшылдық пен тәңіршілдікті бірер сөз ете кетсек. Алғашқы «Алтын Орда» газетінің №18 санындағы Әлия Бөпежанованың Мұрат Әуезовпен «Өзімді Мұхтар Әуезовтың жазылып бітпеген шығармасының кейіпкеріндей сезінемін…» атты сұхбаты жарыққа шықты. Кейінірек бұл сұхбатты белгілі дінтанушы ғалым Мұртаза Бұлұтай «Жас Алаш» газетінің №82 санында нақты ғылыми деректермен дәлелдеп берді. Кезекті теолог Мұртаза Бұлұтайға берейік.
«…Қазақ халқаның діні – Исламның орынына сала сұхбат беріп, «бурханизм» сияқты біздің халқымызбен «үш қайнаса сорпасы қосылмайтын» сенімді уағыздаған» М.Б.) Мұрат Әуезов сұхбатында былай дейді: «Таулы Алтайда көне түрік заманынан келе жатқан керей дейтін ру бар. Өздері «түріктің қара шаңырағын біз сақтап қалдық»-дейді. Айтса айтқандай. Олардың бурханизм дейтін діндері бар. XIX ғасыр менXX басында болған бурханшылдықты Тәңіршілдіктің жаңа түрі деуге болады». «Құрандағы сүрелер айталық, өте үлкен шеберлікпен жасалған, жазылған ғой. Ал бурханистер одан қай жағынан болсада бөлек, асып түсуі керек-ті. Сонда ғана жерлестерінің бойындағы жүрек пен сананы жаулап алар еді. Олардың жасағаны өте сапалы дүние… Біздер бурханизмге дұрыстап мән бермей отырмыз. Менің осы мәселені айтып келе жатқаныма қаншама жыл болды? Бурханизм – өзім ойлап тапқан нәрсе емес, рухани тәжірибе. Тәңіршілдік деген сөзді кімде-кім дұрыстап зерделер болса, жап-жақын тұрған Таулы Алтайға барып, сол жігіттермен байланыс жасауға болар еді… Бурханизм, оның ар жағында тұрған Тәңіршілдік көшпелі халықтың үлкен рухани жетістігі… Содан кейін бурханизм, ол Шыңғыс ханның философиясы… Бурханизм, Тәңіршілдікті білу арқасында біз өзімізді жақсы білетін боламыз» дейді.
Осы сұхбатқа шүйліккен Мұртаза Бұлұтай оны мынадай деректермен дәлелдейді, «Біріншіден керейлер Әуезов айтқандай, «бурханизм» сенімін ұстанбайды, қазақ халқының құрамындағы керей руы барлық қазақ баласы сияқты тек Ислам дінін ғана ұстанады. Екіншіден, керейлер (керейттер) Исламға дейін христиандықтың несториан жолын ұстанған-ды, сол себепті де олардың «бурханизм» деген діннің болуы тіпті мүмкін емес. Үшіншіден, бурханизм дін емес, XX ғасырдың бас шенінде Ресей империализміне қарсы ұйымдасқан алтайлықтардың ұлт-азаттық күресінің нәтижесінде буддизм мен шаманизмнің қосындысынан пайда болған саяси-идеологиялық ағым.
Төртіншіден, бурханизм мен тәңіршілдіктің арасы жер мен көктей. Мұрат Әуезов бурханшылардың дүние танымын мұсылмандардың қасиетті кітабы Құраннан да жоғары қояды. Құранның өзінде оның адамдар тарапынан жасалмағаны, жазылмағаны айтылған жоқ па?! Құранның хақтығын, Хақ Тағаланың кәламы екендігін бүгінгі күні қазақ халқының ажырамас бөлігі болып саналатын екі миллиардқа жуық ислам үмметі мойындаған. Бұған қоса, әлемнің ең беделді ғалымдары мен зерттеушілері, мемлекет қайраткерлері мен шынайы ойшылдары ғасырлар бойы Ислам дінін қабылдап, Құранның теңдесі жоқ құдіретіне тәсілім болған» дейді 1995 жылы «Жас Алаш» газетінде жарық көрген мақаласында. Айдан анығы халқымыздың рухани болмысымен біте қайнасқан Ислам дінін тастап, бурханизмді іздеп Алтайға барып зерттеуіміз бізге мәртебе болмасы анық. Алтай жерін көне түріктердің мекені деп, ондағының бәрін көне түріктердің саф мұрасы деп санау қалай болар екен? Бізді осындай теріс түсінікке ұрындырудың басты себебі түркология жөніндегі алғашқы зерттеудің осы Алтай төңірегінде шоғырланғандығында жатыр. Мәселен, осы түркология ғылымына үлкен еңбек еткен В.В Радловқа қатысты мына бір дерекке құлақ түрсеңіз бәрі де түсінікті болар еді.
«…Астаналық Күлтегін ескерткіші түбінде жастар жыр оқиды дегенді естіп, Л.Н Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университетінің бас ғимратына соққанбыз. Кезек орта жастағы бір азаматқа келгенде ол дауысын кенеп: Ағайындар ортамызға тағызым етер өз тасымыз келді. Бұрын неге болса соған табынып, сыйынып келдік. Ендігі сыйынарың да, сүйенерің де – осы тас!-деді. Бұл қайсібір қандастарымыздың «Мен – тәңірлік діндегі адаммын» немесе «Өз дініміз тәңірлік дінді жаңғыртуымыз керек» деген балаң да негізсіз ойлармен кіндіктесіп жатқан сөз ретінде ұғылды. Шынтуайтында, Күлтегін бізге сыйыну үшін емес, оқып-ізденіп, тағылым алу үшін қажет. Таяуда Қазақстанның атақты ақындарының бірі белгілі газетке: «Дінге көзқарасым дейсің бе… Әйтеуір бір Жаратқан иенің барын білемін. Алайда діни шариғат, шарттарды намазды, қажылықты түсінбеймін, қабылдамаймын» деп сұхбат берді. Есімізге Радлов эффектісінің өміршеңдігі түсті. Енді осы Радлов эффектісі дегеніміз не? Ол – саяси өктемшілікпен тамырласып жатқан аңқау да алдарқату тәсілі. Ол – бір ұлттың тарихындағы «ахилес өкшесін» дәл тауып, соны алға тартып, әлгі милләттің ендігі дамуына қиғаш отарлаушыға оңтайлы пиғылды жүзеге асыру әдісі. Ол – әлдіні қомдау, әлсіздің сағын сындыру. Нақты айтсақ, А.Н.Самойловичтің «Түріктану пайда болғанынан біздің заманымызға дейін В.В.Радловтай ірі қайраткер болған емес» деуі де дөп берілген баға. Бірақ бұдан В. Радлов түрік халықтарын қадірледі, ұлықтады деген ұғым тумаса керек. Радловттың Ресей империясы саясатымен тонның ішкі бауындай көзқарасын да аңғарамыз. В. Радлов бүй дейді: Жалпы қазақтарда (діншіл) оқымыстылар халықтың әдет-ғұрпының ауытқығандар деп саналып, оларға азғантай көмек көрсетілгенімен, шындығында іштей жек көріп, мүмкіндігінше аулақ жүруге тырысады. Дін шарттарын бұлайша сырттай ғана атқару дәстүрлі мәдениетті ірітіп жіберер исламның әсерін тежеп, халықтың алғашқы түркілік сипатын толық сақтауына мүмкіндік жасағанын айтуға міндеттіміз. Егер Еуропалық түріктік халықтық күшке көмек қолын созып, мұсылманшылықтың өрісін тоқтатса, прогресс болар еді. Қазір шұғыл қимылдасақ, халықтың рухы мықты сахарада исламды жеңу қиын емес. Сөз жоқ, бұл жерде В. Радлов ислам және түрік арақатынасы мәселесіне белгілі дәрежеде ресейлік ресми саясат тұрғысынан қарағаны аңғарылады. Несін жасырамыз, XX-XXI ғасырда Исаны құдай тұтқан қайсыбір христиан ақсүйектері өздерін ашық түрде ортағасырлық крест жорықшыларының мұрагерлері есебінде көрсетті. Олар исламды православия дініне қарама-қарсы күш есебінде түсіндірді. Ресей саяси санаткерлері «мұсылман құлдығында» жүрген халықтарды «құтқарушы» арқылы ой-санасын босатып алған, мәдени-рухани вакумге орыс идеясын толтырғысы келді. Бұл қозғалыстың жуан ортасында В.Радлов та болды.
https://www.tuva.asia/news/russia/8904-radlov-180.html
B. Радлов туралы Алаш көсемдерінің бірі М. Шоқай да жазыпты. «Радловты түріктердің кереметтей жанашыры етіп көрсету артық. Радлов түріктерді зерттеу обьектісі ретінде ғана көрді. «Ол бізге сол түрғыдан ғана мән берер еді»-дейді. Сонымен жоғарғыдағы деректерден байқалатыны: бізге сор, ал бізді сорлатам деушілерге қол «Радлов эффектісі» күні бүгінге дейін өз жемісін беріп келеді. Қоғамымыздың азғантай да болса бір шөкім бөлігі әсіресе оқығандардың бірқатары Радловтар қалыптастырған теорияның жетегінде кетіп «Тәңірлік дінді» іздеп жүр». Қазақ исламға толық кірмеген», «Құдайыңнан ойбайым жақсы», «Дін адамды дүмше етеді», Ислам көп нәрсені шектейді, тағы да басқа да дәйексіз уәждер осылардың ұстанымы» дейді Дихан Қамзабекұлы 2000 жылдары «Жас Алаш» газетінде жарық көрген «Етектен тартқан Радлов эффектісі немесе дінсіз, рухсыз, адасқақ оқыған қайдан шығады» атты мақаласында.
https://www.gov.kz/memleket/entities/mfa-mexico/press/article/details/87596?lang=kk
Айтса айтқандай, бізде соңғы кездері діннен хабары шамалы кейбір азаматтар дінімізді «пәленше ислам», «түгенше ислам» деп, сорт-сортқа бөліп, кіжілдейтінді тапты. Бұл – Ислам діні туралы мәліметтерді мойындалған мұсылман авторлардың еңбектерінен емес, батыс авторларының бұрмаланған еңбектерінен ой елегінен өткізбей қабылдау ісінің нәтижесі ғой. Мысалы, мына бір ақиқатты әрбір мұсылман баласының білгені жөн. «Ислам дінін бұзу үшін ағылшындардың демеуімен дүниеге келген, «мұсылманмын» дей тұра өзін Мұхаммедтен кейінгі пайғамбармын деп жариялаған Ахмед мырзаның адасқан ілімін қолпаштап, жалғандықтан опа бермес сайқымазақ жамылғысын бүркенген ахмедиялықтарға(қаданилерге) жер бетіндегі күллі мұсылман қауымы қарғыс айтып, «кәпірлер» деп қажылыққа да, Ислам елдерінің шекарасына да жуытпайды» деп жазады Гүлбаһрам Жебесін «Ақыл ойдың азғындауы» атты еңбегінде. Ілімі, сауаты, иманы бар мұсылмандар Мұхаммедтен (с.ғ.с) кейін Пайғамбар болмайтынын өте жақсы біледі.
Киелі Құран – соңғы Кітап. Ислам діні – ақырғы шариат. Мұсылмандар – соңғы үмбет. Пайғамбарымыз «Менің үмбетімде отыз өтірікші болады. Олардың әрқайсысы өзін Пайғамбармын деп жариялайды. Бірақ мен соңғы Пайғамбармын меннен кейін еш пайғамбар болмайды» (Муслимнен) деп ескертіп кеткен. «Мирза Ахмед Қадианиді ағылшындар қолдап, оған Лондон қаласынан ойып тұрып орын береді. Өйткені жаңа дінді қабылдаушылар Англияға қарсы бас көтере алмайды. Себебі қадианилықтар: «Ағылшындарға қарсы шығу – Құдайға қарсы шығу» деп уағыз айтады. 1995 жылы Пәкістанда «ахмедия қадиянилықтар мұсылман емес» деп жарияланды. Дүние жүзінің мұсылмандары арам астай жирене қараған ахмедиялықтардың Қазақстандағы туын Роллан Сейсенбаев сияқты білімді қаламгерлер көтерсе не шара» деп жазады тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы қазақ баспасөзіне Гүлбаһрам Жебесін ханым. Міне, осындай қайшылыққа толы ой-пікірлерімен Ислам дінін жоққа шығаруды көксейтін олар, өз тобына қосылмаған жандарды кәпір деп санайды. Шариғаттары шарап ішуге, темекі тартуға, анаша шегуге рұқсат береді. Өзін мойындамағандарға Мирза Ғұлам Ахмет Қадиани неше түрлі тұрпайы және анайы балағаттаулар жолдаған. Сондықтан оның соңына ілесушілердің әдеп пен мәдениеттен, ақыл-парасаттан, білім-біліктен жұрдай, ақылынан адасқан осы бір азғын жанның «үмбеті» атануға қалай ұялмайтындарына қайран қаласың. Осы ілімнің негізінде «Бахаилер» атты діни ағым саласы да пайда болды. Қазір дүниежүзінің әр түкпірінде кездесетін бахаилердің саны 6 миллионнан асады. Бұл жолды ұстанушылар жанның (рухтың) басқа біреуге ауысуы ақиқат дейді. Сондықтан жазаға ұшырау немесе сый-сияпатқа бөлену тек жанға ғана тиесілі жайт, адамның тәніне қатысы жоқ деп санайды. Бұл ағымның пайда болуына да ағылшындар себепкер болған екен. Өздері христиан бола тұра, басқа діндегілердің тағдырына араласуға бұлардың қандай хақылары бар? Егер ағылшындар ахмедиялықтар мен бахаилер ілімінің дұрыс екеніне шынымен сенсе, неге бұл «діндерді» өздері қабылдамайды, неге «мемлекеттік діндері» қылып, көкке көтермейді? Әрине, мұның бәрі хақ исламды ірітудің амалы екендігі шүбәсіз. Баспасөз беттерінде ата-бабамыздың діні ретінде көп насихатталып-айтылып, жазылып жүрген ағымның бірі «суфизм» жайлы да қысқаша айта кетуіміздің еш артығы бола қоймас. «Араб тілінде «Тассауф» деген ұғыммен байланысты сопылық ағым футурат кезеңінен кейін тарай бастады. Алғашында рух тазалығына ұмтылған сопылар тақлид (бұрынғылар ұстанған Құран мен сүннет) жолымен емес, бірте-бірте өздерін үнді, парсы, грек, христиандық мифология араласқан философия арқылы тәрбиелеуге, сөйтіп Жаратқанды тануға ұмтылды. «Сопы» деген ұғымның өзіне осы ағымның көрнекті өкілдері әр түрлі түсінік береді. Мысалы, 597 ә.ж.с.б. Ибну Жаузи: «Сопылық Ислам дінін қабылдағанға дейін пұтқа табынушы болған Әл-Ғұсу бин Мур деген ер адамның атымен байланысты» десе, Әл-Бируни Фун һамр «Сопылық – соффа деген сөзден шыққан. Философия деген терминнің өзі софия даналық, фило ғылым (жақсы көру) деген латынның сөзінен шығады» дейді. Осы орайда мына бір мақалаға да ой жүгіртіп көрсек.
«…Осыдан үш жыл бұрын менің балам Нызматдин сол кезде тұратын Түймекент ауылында жұмыс жоқтықтан, Қарағанды облысының Приозерск деген қаласына көшіп кетті. Сол қалада сантехник болып жұмысқа орналасты. Арада бір жыл өткен соң, баламның «Тарихатшылар» деген діни бірлестікке кіргенін естідім. Сұрастыра жүріп, баламның Қарағанды облысындағы шет ауданның орталығы Ақсу Аюлы деген жерде тарихатшылар бірлестігінде екенін анықтап, сол жерден бес ай дегенде әзер тауып алдым. Ол Қуаныш Хамитұлы Хантурин деген пірінің қол астында өздерінше мұсылмандық ғибадат жасайды екен. Тарихатшылардың пірлері жас жігіттердің санасына қатты әсер етіп, оларды дүниеден, өмірден бездіруге көндіріп ата-анасы мен бала-шағасынан суындырып, не айтса да бұлжытпай орындайтын тірі робот құлға айналдырып алған. Балама тамақты кім береді, не істейсіңдер деген сұрақтарыма: Піріміз берген тамақ сондай дәмді. Әрі сондай күш аламыз. Пірдің түрлі жұмыстарын істейміз, бірақ ешқашан шаршамаймыз дейді. Сол баламды алып қайту үшін, Ақсу Аюлыдағы полиция бөліміне осы жағдайды айттым. Олар ол жерде жүрген тарихатшы жастарды, олардың пірі Қуанышты біледі екен. Олар арақ ішпейді, бұзақылық жасамайды деп, мән бермеді. Бұған арнайы тексерулер жүргізбесе, ақыр соңы өкінішке айналуы бек мүмкін ғой. Себебі олар миы айналған теріс түсініктегі диуана жастар. Пірлеріне сондай ықыласпен берілген. Пірін Құдайға теңейді, әке-шешесіне, бала шағасына жаны ашымайтын қатігездер. Пірі біреуді өлтір десе, өлтіруге дайын құл – роботтар. Бұлар еліміздегі болашақ дайындықтан өтіп жатқан жанкешті террористер емес пе?» деп жазады 1994 жылы «Егемен Қазақстан» газетінде «Өзің диуанасың кімге пір боларсың? деген мақаласында Байназар Назаров.
Міне, қысқаша ғана азаттықтың алаң-елең шағындағы қазақ баспасөзіне жасаған шолуымыз осылай болды.
