Алғаш рет 2014 жылы жарық көрген Олег Помозовтың «Дни освобождения Сибири» кітабы ХХ ғасырдың басындағы Сібір халықтарының азаттық қозғалысына қызығушылық танытқан адамдар арасында шынайы оқырман қызығушылығын тудырды. Кітапта Азаматтық соғыс кезінде Сібір аумағында болған қайғылы оқиғалар, соның ішінде бүкіл Сібірді большевиктер билігінен босатуға бастау алған чех-ақ гвардияшылар көтерілісі, Уақытша Сібір үкіметінің рөлі мен қызметі, сондай-ақ Алаш Орда партиясының құрылу тарихы туралы баяндалады. Соңғысына тұтас тарау арналған. Qazaqstan Tarihy порталы Олег Помозов жинақтаған және «Дни освобождения Сибири» кітабында ұсынған кеңестік және посткеңестік тарихшылардың негізгі жұмыс кешенін мұқият оқып шықты.
Шамамен 1730 жылдан бастап қытайлар мен жоңғарлардан қысым көрген қазақ халқы формалды түрде өз еркімен Ресей бодандығына өтті. Бұл процесс көбінесе далалықтарға қатысты зорлық-зомбылық әрекеттерімен және басқа да жазалау шараларымен қатар жүрді. Отарлау процесі көшпенді-малшылардың ең жақсы жайылымдық жерлерін шаруаға егіншілік алқаптары ретінде күштеп басып алумен ұштасқан орыс тілді халықтың қосылған аумақтарға қоныс аударуымен қатар жүрді.
Барлық жерлерде сияқты, империялық қауымдастыққа бірігудің қазақ даласы үшін жағымсыз жақтарымен бірге, жағымды жақтары да болды. Орыстар көшпенділерге сол кездегі озық еуропалық мәдениетті сіңіре отырып, қазақтар арасындағы патриархалдық тәртіп пен дәстүрлі қатынастар жүйесін жойды. Қазақтар бастапқыда бұл процесті қабылдай алмады. Мысалы, енгізілген мәдени-ағартушылық, тұрмыстық және экономикалық жаңалықтарға діни қайраткерлер наразылығын білдірді. Оларға олар өз тайпаластарының санасын ұлттық бірегейліктің жаңа даму деңгейіне қайта құруға тырысқан жаңа қалыптасып келе жатқан қазақ зиялыларының жетекші өкілдері қарсы тұрды. XIX ғасырдың екінші жартысында тұңғыш қазақ ғалымы Шоқан Уәлиханов, сондай-ақ көрнекті ақын және ойшыл Абай Құнанбаев халқы үшін осындай озық тұлғалар болды.
ХХ ғасырдың басында эстафетаны Әлихан Бөкейханов бастаған қазақ зиялыларының жаңа, салыстырмалы түрде көп буыны қабылдады. Әлихан Нұрмұхамедұлы Абайдың тұңғыш өмірбаяншысы, Шоқан Уәлиханов сияқты Шыңғыс хан әулетінің өкілі, жоғары дала ақсүйектерінің ұрпағы болған. Бөкейхановтың сол кезеңдегі ағартушылық қозғалысы бойынша әріптестерінің көпшілігі негізінен бай руларына жататын. Әдетте, олар Ресейдің жоғары оқу орындарында немесе мұсылман мектептерінде алған жоғары білімге ие болды. Олардың белсенді әлеуметтік қызметінің басталуы бірінші орыс революциясымен тұспа-тұс келді, ал олардың ұмтылыстарының шыңы Азамат соғысы кезеңіне келді. Қоғамдық қызметінің бастапқы кезеңінде олар таза ағартушылық мәселелерге қызығушылық танытса, кейін келе қазақтардың өздерінің ұлттық-аумақтық автономиясын алуымен байланысты өте күрделі саяси мәселелермен айналыса бастады.
Қазақ зиялыларының бұл бағыттағы қозғалысы панисламистер, пантүркішілер және қазіргі терминологияда еуразиялықтар деп аталатын біртекті емес және үш тәуелсіз идеологиялық ағымға ие болды. Біріншілері қазақтар мен ресейлік Орта Азия халықтарын біртұтас республикаға біріктіруді және дәстүрлі ислам мәдениеті елдерімен одан әрі жақындасуды жақтады. Пантүркішілер Ресей империясының барлық түркі тілдес мұсылмандарын федерализациялауды қолдады. Ресеймен тығыз экономикалық, саяси және мәдени байланыстарды сақтай отырып, ұлттық автономияның зайырлы нұсқасын жақтаған үшінші бағыттың өкілдері одан да либералды бағытты ұсынды. Бұл топты Әлихан Бөкейхан басқарды.
Әлихан Бөкейхановтың есімі Сібірде жақсы таныс болған. Онда ол мерзімді баспасөз беттерінде, соның ішінде «Сибирская жизнь» газетінде жиі жарияланып тұрған. Орта жүз, яғни Ақмола, Семей және Торғай облыстарының, сондай-ақ Кіші жүздің және ішінара Ұлы жүз қазақтарының үміттері Сібірмен және Сібір облысшыларымен байланысты болды. Бұл бағыттың жетекшілері Бөкейхановтың «Қазақ» газетінің төңірегінде топтасқан достары мен үзеңгілестері болды. Сібір автономистерінің қызметін қадағалай отырып, қазақ ағартушыларының бұл бөлігі олармен бір жетекте жүре отырып, патша үкіметінен ұлттық мәселені шешу аясында және өз халқы үшін жеңілдіктер алуға болады деп сенді.
Самодержавие құлаған бойда бұл үміттер бірнеше есе өсе түсті. 1917 жылдың наурыз-сәуір айларында қазақтар мекендеген барлық дерлік аумақтық құрылымдарда облыстық ұлттық конференциялар өткізіліп, онда қазақтарға ұлттық автономия беру туралы сөздер өте айқын және батыл айтыла бастады. Алайда Ресейдің Уақытша үкіметі бұл мәселені шешуде жауапкершілікті өз мойнына алуға дайын болмады және оны шақырылуы мезгіл-мезгіл кейінге қалдырыла берген Құрылтай жиналысының қарауына жіберді. Сонымен қатар, қазақ ұлттық қозғалысының жетекшілерін қалай да тыныштандыру үшін олардың бір бөлігі жауапты әкімшілік лауазымдарға тағайындалды. Атап айтқанда, Әлихан Бөкейханов Орынборда Торғай облысының губерниялық комиссары міндетін атқара бастады.
Бірақ мұндай жеңілдіктерге қанағаттанғандар аз болды, сондықтан шілденің соңына қарай Бөкейханов Орынборда жалпы қазақ съезін жинады, онда ол өзінің кадет партиясынан шығатыны туралы ресми жариялады, өйткені ол (кадет партиясы) және ол басқаратын бірінші революциялық үкімет қазақтарға ұлттық автономия беруге қарсы шықты. Орынбор ұлттық съезі өз кезегінде осындай автономия құру бағытын жариялады. Бұл күресте съезге қатысушылар одақтас ретінде Сібір облыстықтарын таңдады, олардың бірінші съезіне сол жылдың қазан айында Томскке Бөкейханов бастаған 10 делегат барады. Әлихан Нұрмұхамедұлы съезге қатысушылар алдында сөз сөйлеп, қазақтардың Сібір облыстықтарының идеяларымен толық келіскенін ашық айтқан. Жауап ретінде үш жүзден келген делегаттар өздерінің тілектерін қолдауға кепілдік алды, ал ниеттің дәлелі ретінде Әлімхан Ермеков Сібір атқару комитетіне сайланды.
Алайда көп кешікпей орын алған Қазан төңкерісі мен уақытша бас аламандық кезеңі қазақ азаттық қозғалысының көшбасшыларын өз халқы үші жаңа ерліктерге итермеледі. Бұрынғы отаршыл халықтар үшін большевиктер жариялаған «рақымшылықты» пайдаланып, қазақтар шұғыл түрде тағы бір ұлттық съезді шақырып, онда Ресей Федерациясы аясында өздерінің аумақтық автономиясын жариялау туралы мәселені талқылады. Мұндай таңқаларлық асығыстық қазақтардың келесі жылдың қаңтарында ашылғалы отырған Құрылтай жиналысына дайын шешіммен барғысы келетіндігімен түсіндірілді.
Алайда съезде жалпыға бірдей танылған көшбасшының пікіріне қарсы шыққан адамдар болды. Олардың бірі - Кіші жүздің тумасы, сондықтан оны ағасы Халелмен, сондай-ақ басқа да пікірлестерімен бірге кішіордалықтар деп аталған Жаһанша Досмұхамедов болды. Неге ордалықтар? Мәселе мынада: II Орынбор съезінде (5-13 желтоқсан) Алаш Орда деп аталатын Уақытша халықтық кеңес құрылды, мәні бойынша бұл алғашқы қазақ үкіметі болды. Кішіордалықтар аумақтық автономияны дереу жариялауды жақтады және бұл мәселені дауыс беруге шығаруды талап етті, алайда жеңіліп қалды; дауыс саны бойынша (40-қа 33 қарсы) Әлихан Бөкейханов тобынан жеңіліс тапты.
Соңғысы өзінің «баяу асығу» тактикасының аргументтерінің бірі ретінде Алаш Орданың Халықтық кеңесінде Түркістан территориясында өмір сүрген және 1917 жылы Түркістан автономиясы құрамына кірген қазақтардың бұл мәселеге қалай қарайтындығы туралы нақты ақпараттың жоқтығын алға тартты. Түркістан автономиясы деп аталатын. Бөкейхановтың пікірінше, Орынбор съезіне делегаттары шақырылмаған дала аймағының орыс тілді халқының да пікірін сұрау керек еді. Себебі, Ресей армиясынан әскерден оралған, кей жағдайларда қолдарында қаруы бар майдангерлер, егер оларға бірден Қазақ ұлттық әкімшілігіне бағынуға тиіс екендерін хабарласа, қазақ ауылдарында қырғын-жойқын бүлік ұйымдастырулары да мүмкін еді.
Дауыс беру кезінде жеңілгеніне қарамастан, кішіордалықтар тобы бір ай ішінде халық арасында сауалнама жүргізуді және «барлық қазақтардың Алаш автономиясына қосылу мүмкіндігін» анықтауды, егер соңғылары осындай тілек білдірсе, Алаш Орда Халық кеңесін «мүмкіндік туысымен-ақ» автономия туралы жариялауды міндеттеуді талап етті. Алайда, 1918 жылдың қаңтар айының соңына қарай саяси жағдайлардың өзгергені соншалық, алашордашыларға белгіленген жоспарларынан бас тартуға тура келді. Большевиктер Қазан төңкерісінен кейін өздеріне жүктелген істі өте байсалды қабылдады және олардың билігіне бағынбайтын барлық құрылымдарды таратып жіберді. Алдымен Құрылтай жиналысы, кейін Сібір облыстық думасы, содан кейін Түркістан автономиясы таратылды. Соңында 1917 жылдың қараша айынан бастап Алаш Орда Халық кеңесі бірге жұмыс істеген бүлікші атаман Дутов басқарған Орынбор алынады. Нәтижесінде Орынборды қызылдар жаулап алғаннан кейін алашордашылар Дутовпен бірге далаға қашуға және сонда большевиктердің қудалауынан жасырынуға мәжбүр болады.
Біраз уақытқа барлығы олар туралы ұмытып, саяси сахнаға «Алаш» партиясының орнына қазақтардың тағы бір революциялық ұйымы шықты. Бұл штаб-пәтері Омбы қаласы болған, ал оған басшылыққа бұрынғы көшбасшыны ығыстырып, 1917 жылдың желтоқсан айында бай руынан шыққан Көлбай Тоғысов болған «Үш жүз» атты қазақ социалистік партиясы еді. Танымалдығы бойынша «Үш жүз» «Алашпен» салыстыруға келмеді, алайда, кеңестік бағдарды қабылдай отырып, партия 1918 жылдың басында елеулі саяси салмаққа ие бола бастады және уақыт өте келе өз бәсекелестерінен бастаманы қолға аламын деп үміттенді, бірақ қанша күш-жігер салса да, оған қол жеткізе алмады. Сонымен қатар, ақпан-наурыз айларында үшжүздіктердің бас саяси қарсыласы Әлихан Бөкейхановтың партиясына Ленин Үкіметі үлкен салмақпен қараған, бұл әбден табиғи нәрсе, өйткені барлық басқа саяси ұйымдарға қарағанда «Алаш» шын мәнінде қазақ ауылдарына әлдеқайда көп ықпал еткен. Мысалы, Құрылтай жиналысына сайлауда оған қазақтардың 90% - ы дауыс берген. Сондықтан да Халық комиссарлар кеңесі дәл осы Әлихан Бөкейхановтың партиясымен келіссөз жүргізуге шешім қабылдайды. Алдымен Семейде заңды жағдайда тұрған және Кеңес өкіметін ресми мойындаған «Алаш» функционерлерінің бірі Халел Ғаббасовпен тікелей телеграфтық сым арқылы ұлт істері жөніндегі халық комиссары Иосиф Сталин диалог жүргізеді. Біраз уақыттан кейін (2 сәуір) Мәскеуде сол ұйымның өкілдері ағайынды Досмұхамедовтармен В.И. Лениннің өзі кездеседі.
Барлық осы келіссөздер нәтижесінде жазбаша келісім жасалды, оның шарттары мынадай болды: Алаш Орда кеңес өкіметіне толық ниеттес болып және жергілікті жерлерде, әсіресе шалғайдағы дала ауылдарында большевиктік идеяларды ілгерілетуге қолдан келген көмегін көрсетсе, Халық комиссарларының үкіметі ұлттық автономияға арналған бағытты қолдайды. Осындай саяси бетбұрыс жасаған алашордашылар өздерінің бұрынғы одақтастары (Орынбор және Орал казактары) тарапынан табиғи реакция тудырып, Оралға оралғаннан кейін ағайынды Досмұхамедовтер тұтқындалады. Алайда, олар түрмеде көп болмайды, жергілікті земстволардың талабы бойынша дереу босатылады, содан кейін олар маусым айында Ресейдің шығысында басталған кең ауқымды қарулы көтеріліс кезінде ақтардың жағына өтеді. Мұндай саяси сергелдеңдер сол кезде, Азамат соғысы жағдайында өзіндік автономия бағытын ұстану үшін әлемдік масштабтағы екі топ - ақтар және қызылдар арасында үнемі амалдауы керек болған ұлттық көшбасшылардың көпшілігіне тән болды. Формалды түрде біреуінің жағында бола отырып, олар бір уақытта басқаларымен құпия істерін ұйымдастырды. Мәселен, 1918 жылдың көктемінде Ленин Үкіметімен ресми келісімге қол қойып, алашордашылар жасырын түрде кеңестергее қарсы эсер-офицерлік ұйымдармен байланыс орнатып, солармен байланыста болды. 1919 жылдың соңында олар ақ қозғалысты қызылдардың пайдасына өзгертті.
О.Помозов поручик А. И. Зубарев-Давыдовтың баяндамасына сүйене отырып, Алаш Орданың Семей бөлімшесі 1918 жылғы сәуір-мамырда жергілікті астыртын кеңеске қарсы ұйымның басшылығымен байланыс орнатып, оған 29 мың рубль берді деп жазады. Олар бірлескен қарулы шабуыл туралы уағдаласты, ол үшін Семейге жақын орналасқан ауылдарда орыс нұсқаушы офицерлерінің басшылығымен бұратаналар арасынан қарулы топтар құрып, оларды үйрету басталады. Алайда, белгіленген уақытта көтеріліс басталған кезде қазақтар шабуылға шығуы созылып кетеді де, қаланы Семейдің астыртын қызметкерлерінің өздері дала тұрғындары тарапынан қандай да бір көмексіз большевиктерден босатуға мәжбүр болады. Семейді қызылдар 10 маусымда тастап кетеді, тек бір аптадан кейін (18 маусым) Семей қаласының маңындағы Заречный слободасына қазақтардың алғашқы жасағы келеді, түрлі деректер бойынша, шамамен онда 300-500 атты әскер жауынгерлері болған.
19-ы күні Семейдегі Никольск шіркеуінің жанындағы басты Собор алаңында жергілікті әскери және азаматтық билік өкілдері ұлттық әскерге салтанатты кездесу ұйымдастырады. Онда қаланың әскери және азаматтық басшылары, сондай-ақ Сібір облыстық Үкіметінің уақытша уәкілі А.И. Зубарев-Давыдов құттықтау сөз сөйлейді. Салтанатты рәсім кезінде алаңға алдымен Алаш Орданың ұлттық туы, одан кейін Никольск алаңына Алаш Орданың Бүкілқырғыз Халық кеңесінің төрағасы Әлихан Бөкейханов шығады. Бұл оның жұлдызды сәті еді, ол осы үшін өмір сүріп, күресіп, азап шегіп, сол үшін жиырма жылдан кейін онымен бірге оның достары мен үзеңгілес – алашордалықтар өлім жазасына кесілген еді.
16 маусым күні Семейге Алашорда әскері келгенге дейін қалалық әскери штаб жанында құрамында үш адамы бар мұсылман бөлімі құрылған, олардың бірі осы бөлімнің бастығы болып тағайындалғане Ресей армиясының подполковнигі Хамит Тоқтамышев болатын. Даладан келген қазақ жігіттерінің отряды мұсылман бөлімінің қол астына өтіп, біраз уақыттан кейін оның негізінде 1-ші Семей кавалериялық полкі құрылады. Бұл іс-шараларды подполковник Тоқтамышев басқарады, ол көп ұзамай әскери министр ретінде Алаш Орда Үкіметінде әскери кеңестің басшысы қызметіне тағайындалады. 1917 жылға дейін Орта Азияның бұратана халқына Ресей армиясында қызмет етуге тыйым салуға байланысты сол кезде қазақтардың өздерінің офицерлік кадрлары болмаған. Бұл жағдайды түзету үшін Алаш Орда ұлттық офицерлік корпусты дайындау үшін Орынборда өзіндік Юнкер училищесін ашуды жоспарлады, бірақ осы мақсаттардың барлығына қаражат керек болды, ал Алаш Ордада ол кезде ондай қаражат болмады.
