Елдің экономикалық дамуы үшін геологиялық барлаудың маңызын объективті бағалау мүмкін емес. Қазақстан халқына игілік берген жер қойнауы әлі күнге дейін экспорттың және Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын толықтырудың негізгі көздерінің бірі. Сәуірдің бірінші жексенбісінде Қазақстан геологтары өздерінің кәсіби мерекесі – Геологтар күнін атап өтеді. 2011 жылдың 20 қазанында Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Жарлығымен геолог күні сәуір айының бірінші жексенбісіне сәйкес келетін кәсіби мерекелер тізіміне енгізілді.
2021 жылы алғашқы ресми салалық ведомство - Қазақ КСР Геология және жер қойнауын қорғау министрлігінің құрылғанына 65 жыл толады.
Қазақстан тарихы порталы Қазақстанның геологиялық барлау ғылымының дамуындағы ең маңызды кезеңдері, оның қазіргі жай-күйі және болашаққа болжамдары туралы ақпаратты жариялайды.
Негіз қаланды
1940 жылы сол кездегі КСРО Ғылым академиясының Қазақ филиалының геологиялық секторы негізінде Геологиялық ғылымдар институты құрылды, жетекшісі болып көрнекті ғалым, Республиканың ғылым академиясының негізін қалаушы және Тұңғыш Президенті, КСРО және Қазақ КСР Ғылым Академиясының академигі Қаныш Имантайұлы Сәтпаев тағайындалды. Елдегі геологияның ғылым ретінде дамуы осы кісінің есімімен байланысты. Шығыс Қазақстанның алғашқы геологиялық картасы, сонымен қатар 1941 жылы шыққан «Шығыс Қазақстан» монографиясы - геологтардың сол буыны жұмысының нәтижесі. Бұл еңбек КСРО Мемлекеттік сыйлығымен марапатталды.
Институттың қалыптасуы Ұлы Отан соғысы кезеңіне келгендіктен, Қаныш Сәтпаевқа үлкен жауапкершілік жүктелді. Институттың қызметі соғыс уақытының қажеттіліктеріне бейімделуі керек еді. Күшті құрыш болатты шығару үшін марганец кені қажет болды. Сәтпаев соғысқа дейінгі жылдары Орталық Қазақстанның Жезқазған ауданында жұмыс істеді, онда қоры жағынан елдің кәсіпорындарын қамтамасыз ете алатын Жезді кен орнын барлады. Рекордтық қысқа мерзімде - 38 күнде - КСРО Қара металдар халық комиссариаты ірі марганецті Жезді кенішін құрды.
Дәл осы соғыс жылдарында қазақстандық геологтар қара металлургия үшін кен базасын әзірлеумен екпінді қарқынмен жұмыс істеді. Атасу ауданының кен орындары - құрылысы Теміртау шатқалында басталған Қаражал кен орны, республикадағы алғашқы Орталық Қазақстан металлургия зауыты үшін негіз қалаушы болды. Қалайы, вольфрам, молибден, сынап, кобальт, никель сияқты қорғаныс металл кендері жеделдетілген жылдамдықпен зерттелді. Жаңа кен орындары анықталды. Ол кезде мыс, қорғасын және кадмий қорлары бойынша Қазақстан Кеңес Одағы бойынша көшбасшы орынға шықты.
Сол жылдары Қазақстан майдан үшін негізгі шикізат жеткізуші болды. В те годы, Казахстан стал основным поставщиком сырья для фронта. «Қазақстан кендерінен алынатын молибден, вольфрам және т.б. сирек металдарды қазірдің өзінде сіздер қолдарыңызда, танктердің сауыттарында, артиллериялық қарулардың оқпандарында, әскери кемелердің, ұшақтардың, пулеметтер мен мылтықтардың корпустарында сезесіздер. Фашистерге қарай атылатын 10 оқтың 9-ы қазақстандық қорғасыннан құйылған»,- деп жазған Сәтпаев қазақстандық майдангерлерге жолдаған хатында.
Алғашқы ресми мемлекеттік орган - Қазақ КСР Геология және жер қойнауын қорғау министрлігі 1956 жылы құрылды.
Кеңес заманында Геолог күнін ресми түрде атап өту 1966 жылы басталды. Соғыстан кейін институт өз қызметін жалғастырды. 70-80 жылдары Орталық, Оңтүстік, Солтүстік Қазақстанда сирек кездесетін жер нысандарына барлау жүргізілді. Мықты ғылыми база геологиялық барлаудың негізін қалады, 1985 жылғы КСРО Мемлекеттік сыйлығы соның нәтижесі болды.
Кеңестік кезеңде геологиялық барлау ғылымының қол жеткізген жетістіктерін қазіргі заманғы жер қойнауын пайдаланушылар әлі де пайдаланып келеді. Мұндай көлемдегі зерттеулер кейін жүргізілген жоқ. Өкінішке орай, қайта құру жылдары бұл саланың тағдыры мәз емес болды. Саяси ұйымсыздықтан және экономикалық тұрақсыздықтан зардап шеккен көптеген басқа салалар сияқты, геологиялық барлау да назардан тыс қалды.
Дамудың жаңа кезеңі
Саланың жағдайы 1998 жылға дейін тұрақсыз болды. Сол жылы Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев «Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясын одан әрі іске асыру жөніндегі шаралар туралы» Жарлыққа қол қойды, соның негізінде жетекші мамандар мемлекеттің ресурстық базасын дамытудың ұзақ мерзімді стратегиясын әзірледі. Бұл жұмыстың басты мақсаты – өңірлердегі зерттеулердің көлемін арттыру және елдің минералдық-шикізат базасын бағалау. «Қазгеология» салалық комитеті құрылды.
КСРО ыдырағаннан кейін Қазақстан көптеген посткеңестік республикалар жүрген жолмен жүрді: жекешелендіру шеңберінде Қазақстан аумағындағы кен орындарының, жұмыс істеп тұрған кеніштердің, барланған алаңдардың көпшілігі жеке қолға өтті. Бюджет тапшылығының қиын кезеңінде шетелдік инвесторлардың келуі Қазақстанның тау-кен және өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарының аман қалуына көмектесті, миллиондаған азаматтарға жұмыс берді.
Тәуелсіз Қазақстанның 30 жылдық тарихында шикізаттың ілеспе саласы ретінде геологиялық барлау көптеген құрылымдық өзгерістерге ұшырады. Бірақ мақсат өзгеріссіз қалды - жер қойнауының геологиялық құндылықтарын зерттеу бойынша тынымсыз жұмыс. 1991 жылдан бастап Қазақстанның геологтары барлап, 123 ірі кен орнын мемлекет балансына қойды, Васильковское, Секисовское, Варваринское, Қашаған, Қаламқас, Ақтоты, Хазар және басқа да көптеген кен орындары ашылды.
Инвестициялар - прогрестің қозғаушы күші
Инвесторлардың тау-кен және өңдеу өнеркәсібіне келуі, сонау 2000-шы жылдардың басында-ақ негізгі басымдықтарды айқындады: ең көп шығынды геологиялық-барлау жұмыстары жеке компаниялардың құзырына өтті, ал мемлекет көмекші және бақылаушы рөлін атқарды. Геологиялық есептіліктің жоғары халықаралық стандарттарын ұстану үшін Қазақстанда «ПОНЭН» қоғамдық бірлестігі құрылды. Биыл оған алты жыл болады.
2000 жылдардың басында әлемдік нарықтарда мұнайдан басқа түсті металдар қызығушылық тудырды. Бұл нарықта KAZMinerals, Polymetal, Kazzinc, Қазақмыс, «Арселор Миттал Теміртау» және т. б. белсенді жұмыс атқаруда.
Шетелдік инвестициялар мен технологияларды кен орындарын геологиялық барлау мен игеруде табысты қолданудың бір мысалы ретінде Шығыс Қазақстандағы Қызыл жобасындағы (Бақыршық және Большевик кен орындары кіреді) алтын кенін өндіру жобасын атауға болады. 2014 жылға дейін кен орнындағы кеніш тек номиналды түрде жұмыс істеді – құрамында алтын бар кендердің жоғары қорына қарамастан, алдыңғы инвесторлар ауқымды өнеркәсіптік өндіріс құра алмады. Кен орнын алтын өндіретін Polymetal сатып алған кезде, тұрақты кендерден алтын алуды бастауға және жобалық қуатқа шығуға мүмкіндік беретін технология таңдалды. 2020 жылдың қорытындысы бойынша Бақыршық тау-кен өндіру кәсіпорнында 382 мың унция (11,9 тонна) алтын өндірілген.
Polymetal геология бөлімшесінің жоспарлы жұмысының арқасында Қызыл жобасының қоры 25% - ға - 10,3 млн унцияға дейін ұлғайтылды. Бұл кен орнын пайдалану мерзімін едәуір ұзартты.
Қазіргі Қазақстанның жеке инвестициялар мен геологиялық барлау жұмыстарын қайта бастаудың арқасында жанданған көптеген кен орындары ұқсас тарихқа ие.
Сергей Курячий
«Технологиялар – бұл әрине, сөзсіз, жақсы. Олар бізге бастапқы деректерді жылдам бағалау және өңдеу бойынша құралдар береді, жалпы жағдайды (геологиялық, құрылымдық, литологиялық, морфологиялық, минералогиялық, технологиялық және т.б.) түсінуге және әрі қарайғы іс - қимылдарымызды қайда бағыттау керектігі туралы дұрыс шешім қабылдауға көмектеседі. Бірақ геология - бұл адамның қатыспауынсыз мүмкін емес ғылым. Егер басыңызбен ойламасаңыз, ешқандай бағдарлама көмектеспейді. Заманауи бағдарламалардың дамуымен біз оларға негізді емес, тек техникалық жұмыстың бір бөлігін ғана бере аламыз», - дейді «Полиметалл Евразия» ЖШС жетекші геологы Сергей Курячий.
Сергей Курячийдің жұмысындағы ең маңызды міндет - іздеу және табылған нысанды дамыту үшін құнды деп тану. Тағы бір маңызды бағыт - кен орнын тиімді пайдалану.
Виктор Пчелка
«Мен үшін, эксплуатациялық геолог ретінде, ең бастысы – әрине, бастапқы бағалау кезінде мәлімделген ресурстарды растаумен кен орнын сапалы жоспарлы өңдеу, сондай-ақ оларды ұлғайту. Бұл ретте бастапқы барлау кезінде де, пайдалану кезінде де заманауи технологиялар қажет. Бұл тұрғыда біз іздеу және өндіру бөлігінде ғана емес, сонымен қатар байыту мен өңдеуде де алдыңғы қатарлы технологияларды қолданамыз», - дейді «Полиметалл Евразия» ЖШС директорының пайдалану жөніндегі орынбасары Виктор Пчелка.
Болашаққа бағдар
Қазіргі уақытта Қазақстан геологиясының перспективалары Геологиялық барлаудың 2021-2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының жаңа тұжырымдамасында айқындалған. Осы жоспарларға сәйкес, алдағы төрт жылда жер қойнауын барлауға шамамен бір триллион теңге жұмсалады. Оның ішінде 200 миллиард теңге - мемлекеттің салымы, ал 800 миллиард теңге - жеке инвестиция.
Бағдарламаны орындау нәтижесінде Қазақстан аумағын геологиялық жете зерттеу 94%-дан 100% – ға дейін, терең геологиялық-минерагендік картаға түсіру 25% - дан 37% - ға дейін ұлғайтылуы тиіс. Болжамды ресурстардың айтарлықтай өсуі күтіледі. Бұл көптеген тау-кен өндірістерінің өмірін ұзартуға ғана емес, сонымен қатар, бірінші кезекте, постковидтік қиын кезеңде Қазақстан экономикасын қолдауға мүмкіндік береді.
Кәсіби жетістіктің көптеген тарихына сүйене отырып, геолог болып әдетте, өз ісіне шын ғашық жандар жұмыс істейді деп қорытынды жасауға болады. Жер қойнауын зерттеушілерді кәсіби мерекесімен құттықтаймыз!
