Аңшылық пен терімшіліктен егіншілік пен мал өсіруге ауысқаннан кейін азық-түлік өндірісі, қауымдастықтар, ауылдар мен қалалар өсті. Сауда жолдарының пайда болуы және алғашқы әскери қақтығыстар адамдарға әртүрлі аурулардың таралуына ықпал етті. Бұл туралы тарихи немесе құжаттық дәлелдемелер болмаса да, дәл осы кезде адамзат алғашқы эпидемияларды, мүмкін тіпті пандемияны, үлкен территорияда көптеген халықтарға таралатын эпидемияларды бастан кешірген болу керек. Qazaqstan Tarihy порталы адамзат білген ең ірі және елеулі пандемиялар бойынша ақпарат жинап, олардың Орталық Азия өңірі мен Қазақстанға әсері туралы баяндайды.
Жазудың дамуы грек және рим тарихшыларына б.з. 165-180 жылдары Рим империясында болған және Антоний обасы деп аталатын пандемияны құжаттауға мүмкіндік берді. Бір қызығы, бұл аурудың пайда болу табиғаты бүгінгі күнге дейін анықталмаған. Сондықтан кейбір ғалымдар (Генрих Хизер) оны шешек деп санаса, ал басқалары (Д.Ф. Гиллиам) Антоний обасы қызылша ауруы көріністерінің бірі деп санайды. Қазіргі кезде, бір кездері осы аурудың басталғанын көрген, ежелгі римдік дәрігер Гален қалдырған жазбалар, Антоний обасының шығу табиғатын жарыққа шығара алмайды. Оның «Методус Меденди» атауын алған бірқатар бақылауларында ауру қызба, диарея, фарингит және іріңді бөртпелермен қатар жүрді делінген.
Тарих зерттеушілері обаның рим мәдениеті мен әдебиетіне әсер етіп, оның империяның әскери саясатына тигізген зардаптарын айтпағанда, Үнді мұхитындағы үнді-рим сауда қатынастарына қатты әсер еткенін дәлелдейді. Сонымен, аурудың салдарынан Аппенин түбегіндегі және еуропалық провинциялардағы көптеген қалалар мен ауылдар барлық тұрғындарынан айырылды, бұл герман және галл халықтарының империяның солтүстік шекарасынан тыс жаңа жерлер іздеп оңтүстікке қарай жылжуын едәуір жеңілдетті. Сонымен қатар, австралиялық зерттеуші Рафа де Креспиньидің айтуынша, оба Қытайға жеткенде, ол Сары орамалдылар көтерілісінің (184-205) жанама себебі болған.
Көптеген тарихшылар Антоний обасы Месопотамияда пайда болды деп санаса да, оның Орта Азиядан шыққан туралы да нұсқа бар. Сонымен, 2010 жылы зерттеуші Рауль Маклафлиннің «Rome and Distant East: Trade Routes to the Ancient Lands of Arabia, India, and China» атты еңбегі жарық көрді, онда обаның шығу тегі Орталық Азияда, белгісіз және оқшауланған халықтарар арасында жатыр деген болжам бар, содан барып оба қытай және рим әлемдеріне таралған дейді.
Тарихқа белгілі үш үлкен оба пандемиясы бар. Бастапқыда шөлді және дала кеміргіштеріне тән оба ауруы адамдарға жол тапқаннан кейін, ол адамзат тарихы әлі білмеген қатыгездікпен тарала бастады. Шынында да, егер шешек, тырысқақ, сүзек, испан тұмауы және басқалардың эпидемиясы кезінде сирек жағдайларды қоспағанда, ауырып қалғандардың 30% -дан аспайтыны қайтыс болса, обадан міндетті түрде қайтыс болатын. Ауру адам бірнеше күннен кейін сөзсіз қайтыс болады, сондықтан оба эпидемиясының сұмдығы барлық соғыстардың қасіретін көлеңкеде қалдырды.
Оба пандемияларының алғашқысы 541 жылы болды. Қазір оны сүтқоректілер, негізінен егеуқұйрықтар мен олардың паразиттік бүргелері алып жүретін бактерия қоздырғаны белгілі. Кейбір жағдайларда егеуқұйрық бүргелері адамдарды шағыпп, сол арқылы оларға бактериялар өтетін болған. Бактерия өкпеге енгеннен кейін инфекция басқа адамдарға өте оңай таралды, бұл оның таралу жолын едәуір жеңілдетті.
Соңғы зерттеулерге сәйкес Юстиниан обасы (оба бұл атауды Византия императоры Юстиниан I билігі кезінде пайда болғандықтан, соның құрметіне қойылған) Орталық Азияда басталып, Византия империясына құрлық пен теңіз сауда жолдары арқылы таралған. Алайда, 2017 жылы жүргізілген басқа зерттеулерге сәйкес, обаның пайда болуының ықтимал ошақтарының бірі Қытайда болуы мүмкін.
Егер Юстиниан обасының салдары туралы айтатын болсақ, онда олар Византия астанасы Константинопольде ерекше көрінді. Бұл қаланың сауда жолдарының қиылысында орналасқандығымен түсіндірілді, сондықтан ол бәрінен қатты зардап шекті. 544 жылға қарай қалада күн сайын он мыңға дейін адам қайтыс болды деген ақпарат бар.
Сауда жолдары арқылы ауру Жерорта теңізіне тарады. Жалпы, Юстиниан I патшалық еткен кезең V ғасырда Рим империясы жоғалтқан территорияларды қалпына келтіруге бағытталған көптеген жаулап алу науқандарымен және соғыстармен ерекшеленеді. Алайда, Византияға оба енгеннен кейін оның салдарын ескермеуге болмады. Империяның кеңеюі тоқтады. Сасанидтер мемлекеті де осындай проблемаға тап болды. Бұл Юстиниан обасы 63-ші Рим Папасы Пелагий II, ирландиялық әулие Киаран Клонмакнойстың және Уэльстің ортағасырлық патшалықтарының патшалары Кингеннің, Майлгун ап Кадваллонның өмірін қиды.
Қара өлім бубон обасының екінші пандемиясы болып саналады. Ол 1346-1353 жылдары қатты өршіп, тура XIX ғасырға дейін қайталанып тұрды. Ол сол кезде Алтын Орда мен Шағатай ұлысы орналасқан Орталық Азия далаларында пайда болуы ықтимал. Сол жерден ол бүкіл құрлыққа тарала бастаған.
Оба батысқа қарай тарала басталған нүкте Ыстықкөл көлі болып саналады, онда XIX ғасырдың соңында орыс археологы Даниил Хвольсон 1338-1339 жылдардағы жергілікті несториандық қауымдастықтың қабір тастарының саны өте көп болғанын байқаған. Бүгінгі күнге дейін сақталып келе жатқан осындай құлпытастардың бірінде Хвольсон: «Мұнда Кұтлұқ жерленген. Ол әйелі Магну-Келкамен бірге обадан қайтыс болды» деген жазуды оқыған. Кейіннен бұл интерпретацияға күмән келтіріліп, аурудың атауын кез-келген жұқпалы ауруды білдіретін «індет» деп түсіну керек екендігі айтылды, дегенмен, даталардың сәйкес келуі өте үлкен ықтималдылықпен дәл осы жерден батысқа қарай тарала басталған оба туралы болғандығын көрсетеді. Келесі бірнеше жыл ішінде обаның батысқа қарай таралуы туралы нақты мәліметтер жоқ. Оның өршуі 1340 жылы Баласағұнда, содан кейін 1341 жылы Таласта, ақырында Самарқанда болды деп болжанады. 1346 жылы оба Дон мен Еділдің төменгі ағысында пайда болып, Алтын Орда хандарының астанасы Сарай мен жақын маңдағы қалаларды ойрандап, содан кейін Кавказ жотасы арқылы оңтүстікке қарай Орта Шығысқа тарады.
Обаның бүкіл Еуропаға таралуына Алтын Орданың сарбаздары кінәлі. 1343-1346 жылдары Қара теңіз жағалауындағы Феодосиядағы Генуя бекінісін Алтын Орда ханы Жәнібек қоршап алғаны тарихтан белгілі. Алтын Орда әскерінде оба басталғаннан кейін, хан катапульттің көмегімен аурудан қайтыс болғандардың мәйіттерін Каффаға лақтыруды бұйырады, ақырында қалада дереу індет басталады. Қоршау еш нәтижесіз аяқталды, өйткені аурудан әлсіреген әскер шегінуге мәжбүр болды, ал Каффадан шыққан генуялық кемелер жүзуді жалғастыра берді, оба одан әрі Жерорта теңізінің барлық порттарына таралды. Алайда, көптеген ғалымдар бұл түсіндірмені күмәнді деп санайды.
Келесі бірнеше жылда ауру Константинопольде (1347 жылдың көктемі), Месопотамия мен Персияда (1347 жылдың көктем-жазы), Александрия, Мессина, Катания, Генуя, Марсельде (1347 жылдың күзі) болып, 1351-1353 жылдары Солтүстік Еуропаға жетті. Ауру белгісіз себептермен Франция мен Наварраның, Финляндияның және Богемия патшалығының жекелеген аймақтарына ғана әсер етпестен, Еуропаның бүкіл ішкі аумағына тарады.
Қара өлімді жұқтыру оқиғалары азайғаннан кейін және XIX ғасырдың басына дейін әлемде пандемия тек жергілікті сипатта ғана болды. Сонымен, Англияда мезгіл-мезгіл «ағылшын терінің» өршуі болып тұрды, Колумб матростары Америкадан әкелген мерез Еуропада тарала бастады, оба Тенерифеге, Ресейге, Англияға, Венаға, Солтүстік және Шығыс Еуропаға оқтын-оқтын оралып тұрды. Содан кейін Солтүстік Америкада және Австралияда ондаған мың адамды өлтірген шешек және 1813 жылы Наполеон армиясының мыңдаған сарбаздарының өмірін құртқан іш сүзегі болды.
1817 жылы әлем тырысқақ пандемиясына тап болды.
Тырысқақ - бұл бактериялық инфекция, ол адамға індет жұққан тағамды немесе су ішу арқылы таралады. Ауру қатты диареяны тудырады, ағзаның өмірге қауіпті сусыздануына әкеледі. Емделмеген жағдайда ауырғандардың жартысы бірнеше күн немесе тіпті сағат ішінде өледі.
1817-1824 жылдары Калькутта маңында басталып, бүкіл Оңтүстік Шығыс Азияға және Таяу Шығысқа таралған тырысқақ пандемиясы басталады. 1826-1828 жылдары тырысқақ Үндістаннан шығысқа, Қытайға, Үндіқытайға, сондай-ақ солтүстік-батысқа Ауғанстан, Хиуа мен Бұхараға тарады. Ресей империясында ауру 1829 жылы Бұхара керуенінің әкелуі нәтижесінде Орынборда пайда болды. Тырысқақтан қорқып, Орынбор губернаторы оған бірнеше жүз казактармен арнайы тапсырмалар шенеунігін жібереді. Шекарада керуен тоқтатылып, содан кейін шенеунік саудагерлерді олардың арасында ауру адамдар жоқ деп Құранда ант беруге мәжбүр етеді. Содан кейін бұқарлықтарға бумалардағы жүн мен мақтаның бөліктерін бір-біріне лақтыруды, содан кейін мақта мен жүнді шайнауды талап етті. Мұның бәрі саудагерлерді керуендегі кептірілген жемістер мен тәттілерді «жеуге» мәжбүр етті. Тексерулер сәтті өтіп, керуен өткізіледі, бірақ көп ұзамай Орынборда тырысқақ ауруы басталады.
XIX ғасырдың аяғында, 1889-1890 жылдары, бүкіл әлем бойынша миллионға жуық адамның өмірін қиған тұмаудың ауыр пандемиясы басталды. Ол "Азия тұмауы" деп аталды (басқа дереккөздерде – "орыс тұмауы") және Еуразиялық қана емес, бірінші дүниежүзілік індет болды.
1889 жылғы тұмаудың таралуына көлік инфрақұрылымы ықпал етті. Еуропаның ең ірі 19 елінде, оның ішінде Ресей империясында 202 887 км теміржол салынды, кемемен трансатлантикалық саяхат алты күннен аз уақытты алды.
Бұхарада тұмау алғаш рет 1889 жылы мамырда байқалды, ал кейбір жерлерде халықтың үштен екісі қайтыс болды. Транскаспий теміржолымен тұмау тамыз айында Самарқандқа, ал 3200 шақырым жерде орналасқан Томск қаласына – қазан айында жетті. Транссібір теміржолы әлі салынбаған болатын, сол себепті тұмау шығысқа қарай баяу таралды, бірақ эпидемия Каспий теңізінің ең батыс станциясына, Красноводскке жетіп, сол жерден Еділ сауда жолы арқылы қарашаға дейін Санкт-Петербург пен Мәскеуге жетті. Қараша айының ортасында тұмау Киевке, келесі айда – Байкал көлінің аймағына жетті, ал жылдың аяғында ол Сібір мен Сахалиннің қалған бөліктеріне таралды.
Жоғарыда айтылғандай, Азия тұмауы бүкіл әлемде миллион адамның өмірін қиды, бұл испан тұмауының жойқын пандемиясымен салыстырғанда түк емес еді. «Испан тұмауы» жұқтырғандар саны бойынша да, қайтыс болғандар саны бойынша да, адамзат тарихындағы ең ауқымды тұмау пандемиясы болды. Эпидемия 1918 жылдың қаңтарынан 1920 жылға дейін созылды. Бүкіл әлемде испан тұмауын кем дегенде 550 миллион адам жұқтырды (әлем халқының шамамен 30%). Өлгендердің саны 17 миллионнан 50-100 миллионға дейін немесе жер тұрғындарының 0,9-5,3% құрайды, бұл осы індетті адамзат тарихындағы ең үлкен апаттардың бірі деп санауға мүмкіндік береді. Эпидемия бірінші дүниежүзілік соғыстың соңғы айларында басталды және құрбан болғандар саны бойынша сол кездегі ең ірі қарулы қақтығыстан асып түсті. Пандемияның дамуына соғыстың ауыртпалығы - антисанитариялық жағдайлар, дұрыс тамақтанбау, әскери қалашықтар мен босқындар лагерлерінің көптігі ықпал етті деп саналады
1918 жылғы пандемияның алғашқы қай жерде пайда болғаны әлі толық анық емес. 1918 жылдың басында Қытайда тұмаудың кең таралғаны сөзсіз дәлелденді және француз авторлары соңғы пандемия дәл осы жерде пайда болды деп санайды. Қаңтар мен ақпанда эпидемия Америкада пайда болып, сәуірде Францияда, мамырда - Швейцарияда, Испанияда, Италияда, Сербияда және Англияда, содан кейін Оңтүстік Африкада таралды. Маусымда - Польшада, Румынияда, Швецияда және Германияда және бұған қоса Үндістанда, шілде айында ол Бельгияда, Голландияда және Данияда пайда болды. Осымен оның алғашқы толқыны аяқталды. Аурулардың саны азайып, уақытша тыныштық орнады. Бірақ тамыз және қыркүйек айларында жаппай аурулар қайтадан басталды. Осы жылдары тұмаумен ауыру Антарктикадан басқа, Жердің барлық құрлықтарын қамтыды.
Ресей мен Қазақстанда індет Азамат соғысы кезінде, іш сүзегі мен басқа да жұқпалы аурулардың індетімен қатар жүрді. РСФСР Денсаулық сақтау халық комиссариатының жылдық есебінен 1918 жылдың тамызынан 1919 жылдың көктеміне дейін Кеңестік Ресейде 1,09 миллион адам «испан тұмауымен» ауырғаны белгілі. Алайда, бұл көрсеткіш, сарапшылардың пікірінше, айтарлықтай төмендетіліп көрсетілген, өйткені тұмау белгілері бар науқастарға әдетте «іш сүзегі» диагнозы қойылған.
Тарихшы Әнуар Жұманов Қазақстанның індетпен қалай күрескені туралы былай дейді:
«1918 жылдың тамыз-қыркүйек айларында Денсаулық сақтау халық комиссариаты бұрынғы Ресей империясының батыс аймақтарынан эпидемия туралы алғашқы ақпаратты ала бастады, содан кейін ауру Ресейдің орталық аймақтарына өтіп, сол жерден бізге келді. Большевиктер аурудың таралуын болдырмау үшін аумақты жабуға тырысты. Бірақ аумақ толықтай бақылауда болмағандықтан, олар оны іс жүзінде жүзеге асыра алмады…»
«Ресейдің бір деревнясында шаруа әйелімен және балаларымен бірге тұмауды әдейі таратты деп күдіктенген деген ақпарат бар. Қаладан шақырылған чекистер бүкіл отбасын үйге қамайды. Әрі қарай баяндамадан үзінді келтірейін: «Ауруды жұқтырудан қауіптенгендіктен Пряжиндер отбасын тұтқынға алу қиын болды, сондықтан үйді винтовкалардан атқылап, үйдегі адамдарымен өртеп жіберілді»
Пандемия толықтай тек 1920 жылы ғана тоқталды.
Испан тұмауын жеңгеннен кейін жүз жылдай уақыт өткен соң әлем тағы дүрбелеңге түсті - COVID-19 коронавирустық инфекциясының пандемиясы. Ауру алғаш рет Қытайдың Ухань қаласында 2019 жылдың желтоқсанында тіркелді, ал 2020 жылдың наурызында Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы оны пандемия деп жариялады. 2020 жылғы 9 қарашадағы жағдай бойынша пандемия барысында бүкіл әлемде 50,8 миллионнан астам ауру жағдайы тіркелді, оның 1,263 миллионнан астамы қайтыс болды.
Бүгінгі таңда Қазақстанда ауру жұқтырудың 130 мыңнан астам жағдайы тіркеліп, екі мыңға жуық адам қайтыс болды.
