Қазіргі ілім депортация кеңестік дәуірде кең таралған этникалық тазартудың бір түрі деп санайды. Сталин билік еткен жылдары депортацияның негізгі орны Орта Азия болды, оның далалары поляк, неміс, корей және Кавказ текті жүздеген мың арнайы қоныс аударушылар үшін уақытша пана болды. Сталин қайтыс болғаннан кейін, 1956 жылы жеке басқа табынушылықты әшкерелеп беделін жойып және қуғын-сүргін құрбандарын жаппай ақтағаннан кейін ғана Орталық Азия аймағына қоныс аударған көптеген халықтар "кешірімге" қол жеткізді, ал кейбір халықтар өздерінің ұлттық автономияларын қалпына келтіре алды. Өкінішке орай, мұндай "құрметке" барлығы бірдей ие болған жоқ. Qazaqstan Tarihy порталы 1944 жылдың күзінде Түркияға көмектескені үшін айыпталып, Орталық Азияға жер аударылған месхетин түріктерінің тағдыры туралы әңгімелейді.
Өздерін «Ahıska Türkleri» деп атайтын месхетиялық түріктері қазіргі Грузияның оңтүстік және оңтүстік-батыс территориясындағы Месхетияның байырғы тұрғындары болып саналады. Күштеп жер аударуды бастан кешкен басқа халықтар сияқты бұл халықтың да тарихы ащы әрі қайғылы.
Тарихшылардың айтуынша, Месхетия тұрғындары өздерінің шығу тегін біздің заманымызға дейінгі II ғасырда Оңтүстік Кавказ аумағында пайда болған ежелгі тайпалардан алады. Ежелгі грузин дереккөздерінде олар Оңтүстік Кавказдың ежелгі тұрғындарының бірі деп аталады. XI ғасырдағы грузин тарихшысы Леонтим Мровели Месхетия халқы туралы егжей-тегжейлі айтып берді, ол XII-XIV ғасырлар аралығында бір кітапқа енген ежелгі грузин шежірелерінің барлық белгілі тізімдерінің бастауы болған "Картлис цховреб" құрастырушыларының бірі болды. Осы ежелгі дереккөзге сәйкес, бунтүріктер (отырықшы түріктер) аймақтың автохтондары болған және мұнда көптеген ғасырлар бойы билік еткен. Орбелиани сөздігіне сілтеме жасай отырып тарихшы Эквтиме Такаишвили осы «бун» сөзін – найзаның сабы деп санайды. Осыдан келіп бунтүркілер – найза ұстаған түркілер дегенді білдіреді.
XVI ғасырдың аяғынан бастап Месхетия Осман империясының әкімшілік басқаруында болды. Бұл 1829 жылға дейін жалғасты. Наполеон құлатылғаннан кейін бірқатар еуропалық мемлекеттер белгіленген әлемдік тәртіпті сақтағысы келді, сондықтан 1815 жылы Австрияның, Пруссияның және Ресейдің христиан билеушілері арасында "Қасиетті одақ" құрылды, оның негізгі идеясы - христиан билеушілеріне өзара көмек көрсету және революциялық көңіл-күйді басу болды. Кейін бұл одаққа басқа да христиан патшалары келіп қосылды. 1821 жылдың көктемінде Грек революциясы басталды, бұл көтерілісшілердің (христиан гректер) Осман империясының мұсылман билеушілерінен тәуелсіздік алғысы келетін ниетімен түсіндірілді. Христиандардың тәуелсіздік үшін күресі ғана емес, сонымен бірге көтерілістің революциялық сипатын да байқаған император Александр I басқарған патшалық Ресей бұл қақтығысқа араласпауды жөн көрді.
Алайда, 1825 жылы Ресей патшасы қайтыс болып, оның орнына Николай I келді, ол өзінің ізашарының пікірімен келіспеді. Бұл Осман үкіметін Ресеймен барлық келісімдерді бұзуға мәжбүр етті, содан кейін Ресей азаматтарын өз жерлерінен толығымен шығарып, орыс кемелерінің Босфорға кіруіне тыйым салды. Осылайша 1829 жылдың күзінде Адрианополь бейбітшілігінің орнауымен аяқталған орыс-түрік соғысы басталды.
Адрианополь бейбітшілік шарты Осман империясының жеңілгенін мойындаған құжат болды. Осы шартқа сәйкес, Ресей империясы бірқатар жаңа аумақтарға ие болды, оның ішінде Қара теңіздің бүкіл шығыс жағалауы және қазіргі Грузия аумағының бөліктері болды. Бұл бейбіт келісім месхетин түріктерінің тағдырын алдын-ала анықтады, өйткені олар тұратын аумақ арқылы мемлекеттер арасындағы шекара өтетін. Өз тілі, әдет-ғұрпы, діні бар бүкіл этникалық топ өздері үшін бөтен жерге қоныстанды. Басқаша айтқанда, олар Грузия мен Ресей билігінің ұлттық саясатымен белгілі бір сәйкессіздік жағдайында болды, сондықтан XIX ғасырдың екінші жартысында месхетин түріктерін Түркияға көшіру процесі басталды.
Осы жерде қалуды жөн көргендер 1921 жылы кеңестік коммунистік биліктің қоластында өмір сүрді. Билік басына большевиктер келгенімен де месхетин түріктерін қудалау тоқтаған жоқ деп санайды зерттеушілер. Бұған 1929 жылдан 1937 жылдары өңірде әліпби мен оқу тілінің үш рет өзгергендігі және он төрт мыңнан астам үздік ақыл иелерінің өмірін жалмап кеткен репрессиялар дәлел бола алады.
КСРО Мемлекеттік қорғаныс комитетінің 1944 жылғы 31 шілдедегі қаулысы халық тарихында қасіретті рөл атқарды. Бірақ, ең алдымен, бұл шешім шыққан кездегі жағдайды түсіну қажет. Бұл кезде Ұлы Отан соғысы қызу жүріп жатқан және Месхетияның барлық қабілетті ер азаматтары майданда болды. 1944 жылғы 24 шілдеде КСРО Ішкі істер халық комиссары Лаврентий Берия Сталинге мынадай мазмұндағы хат жолдайды:
«Түркиямен шекаралас Грузин КСР аудандарында түркі халқы тұрады. Бірнеше жылдар бойы Түркияның шекаралас аудандарының тұрғындарымен туыстық қатынастармен байланысты бұл халықтың едәуір бөлігі эмиграциялық көңіл-күйді көрсетеді және контрабандамен айналысады, түрік барлау органдарына тыңшылық элементтерді жалдау және бандиттік топтарды бақылау көздері ретінде қызмет етеді. КСРО Мемлекеттік шекарасын қорғау жағдайын жақсарту мақсатында Кеңес Одағы ішкі істер халық комиссариаты Ахалцихе, Адигени, Аспиндза, Ахалкалаки, Богдановка аудандарынан және Аджар Автономиялық Республикасының кейбір ауылдарынан 16 700 түрік, күрд және хемшіл шаруашылықтарын, жалпы саны 86 000 адамды Қазақ, Өзбек және Қырғыз республикаларына көшірілуі керек деп есептейді. Түріктер қоныс аударғаннан кейін Грузияның басқа өңірлерінен 7000 жері аз колхозшылардың шаруашылығын осында көшірген жөн деп санаймыз. Іс-шара Грузия басшылығымен келісілді. Осы құжатты ұсына отырып, қорғаныс комитеті Сіздің осы іс-шараны өткізуге келісіміңізді сұрайды»
Бірнеше күн өткеннен кейін Лаврентий Берия Грузия КСР ОК КП бірінші хатшысы Кандида Чарквианиден келесі мазмұндағы хат алғанын айта кету керек:
«Шекара аймағындағы түрік халқын республиканың ішкі аудандарына көшіруге қатысты біздің ой-пікірлерімізді ұсынамыз. Біз мұсылман тұрғындарынан тек күрдтерді ғана қалдыруды ұсынамыз. Жалпы саны 901 отбасы көшіруді қажет етпейді. Көшіруге ұсынылған контингенттің ішінде 200 отбасы халық жауы және эмигранттар отбасы болып табылады. Оларды Грузияның басқа аудандарына көшіру жағымсыз деп санаймыз. Бұл отбасыларды Грузиядан тыс жерлерге, Қазақстанға көшіру қажет деп санаймыз. Халықтың қалған бөлігі Батыс Грузияға көшірілуі керек»
Алайда, Чарквианидің бұл ұсынысы тіпті қарастырылған да жоқ, өйткені 31 шілдеде Сталиннің жауабы келген еді. Ол "Грузия Кеңес республикасының шекарасын қорғауды күшейту мақсатында" Мемлекеттік қорғаныс комитеті Грузияның шекаралас аймағынан Ахалцихе, Адигени, Аспиндза, Ахалкалаки, Богдановка аудандарынан және Аджар автономиясынан 16 700 отбасы, 86 000 түрік, күрд және хемшилдерді қоныс аударуға міндетті деп жазды. Оның ішінде Қазақстанға 40 000 адам, Өзбекстанға 30 000, Қырғызстанға 16 000 адам. Операцияның өзі қараша айында өтуі керек еді.
Осылайша, 1944 жылдың қарашасында шекара қауіпсіздігін күшейту сылтауымен 224 ауылдан жүз мыңға жуық месхетин түріктері Орта Азия республикаларына күштеп көшірілді. Жер аударылғандардың ішінде 30% - ы әйелдер, 50% - дан астамы он алты жасқа дейінгі балалар, ал қалғандары қарттар болды.
15 қарашада таңертең Грузияның оңтүстігіндегі бес ауданның 224 ауылында арнайы операция басталды. Олар егжей-тегжейлі зерттеп, сипатталған мұсылман үйлерінің жанына әскери адамдар келіп орналасады. Халықты ауыл орталығына жинайды. Барлық дерлік елді мекендерде операция бір сценарий бойынша жүргізілді: қауіпсіздік офицері жиналғандарға бұйрықты дауыстап оқиды, содан кейін қарсылық болған жағдайда солдаттар оқ жаудыруға міндетті болды.
Бірнеше сағаттан кейін бүкіл халық ауылдардың орталығына жиналды. Абыржыған әрі әлсіреген адамдар тіпті қарсылық көрсетуге тырыспады, өйткені барлық ер адамдар соғыста болатын. Бұл адамдардың үйлері мөрленіп, олардың мүлкі колхоздың меншігіне өтіп, ауыл тұрғындары жүк көліктеріне тиелді. Осылайша, мыңдаған көліктер Ахалцихе теміржол вокзалына қарай бет алды.
Түрік месхетиндерді Ахалцихеде оларды туған жерінен мәңгіге айыру үшін ұзын-ұзын эшелондар күтіп тұрды. Сол оқиғалардың куәгерлері теміржолда көптеген жүк эшелондары болғанын айтады. Мыңдаған адам белгілі тәртіппен, саппен қозғала бастады, ал сарбаздар бірнеше ондаған адамды бөліп, қоршап алып, содан кейін оларды алдарына салып қуа жөнелді. Осылайша адамдар жүк вагондарының, бастапқыда малға арналған вагондардың есіктерінің алдына келіп тірелді. Тиеу кезінде қарсылық көрсеткендерді күштеп кіргізді.
Көзкөргендердің айтуынша, вагондардың тар болғаны соншалық, тіпті тіктеп тұру мүмкін болмаған. Жол оңай болған жоқ: алдымен Әзірбайжанға, содан кейін Ресейге, соңында Орта Азияға келген. Қоныс аударушылар бір айдан астам уақыт бойы суықта және ыстық тамақсыз болды. Жүздеген адам, негізінен балалар мен қарттар, суық пен аштыққа шыдай алмай қайтыс болды. Оларды қысқа тұрақтарда жерледі, ал үлгермегендердің денелері жерленбей, жолдарда қалды.
Сол оқиғалардың куәгерлері былай дейді:
«Сол жылы астық бітік шықты. Барлық астық үлкен қоймаларға жиналды. Менің әкем соғыстан енді оралған еді. Ол кезде оның бір құлағы жоқ еді. Ол сөйлей алмаса да, колхоздың төрағасы болды. Барлық егін қоймаларда жабылды, депортациядан шамамен 15 күн бұрын бізге тұрғылықты жерлерімізден кетуге тыйым салынды. Тіпті көрші қышлакқа бару да мүмкін болмады. Егер кімде-кім осы заңды бұзса, онда оларды көліктерге мінгізіп алып кететін де, содан олар ізім-ғайым жоқ болатын. Режим халықты жинауды ұйымдастырды және бес сағат ішінде жиналып, үйлерінен кетуге дайын болуды бұйырды. Осы уақыт өткеннен кейін олар халықты қорқынышты вагондарға тией бастады. Кейбіреулер жолда балаларын жоғалтты. Егер кімде-кім кездейсоқ вагондардан шығып кетсе, онда олар сол жерде қалып қоятын, тағдыры белгісіз болып қалатын. Қайтыс болған балалардың, қарттардың, әжелердің, әйелдердің мәйіттері жол бойы лақтырылды»
«Күзде біз тұратын жерлерде соғыс басталатынын және бір аптаға уақытша қоныс аударатынымызды жариялады, ал бір аптадан кейін біздің қайтып оралатынымызға уәде беріп, эшелондарға тиеді»
«Бізді эшелондарға тиеген кезде, дүние-мүлкіміздің бәрі қалды. Марқұм анам бізге: "біз сіздерді мұсылмандар тұратын жақсы жерлерге апарамыз деп айтты", - дейтін. Анам өлгендерді бір үйіндіге жинағандарын айтатын. Тіпті әлі тірі немесе ауыр науқастарды да осы үйіндіге лақтырып, оларды шұңқырларға лақтырған»
«Олар өлгендерді өздері алып кетіп, жерледі. Біз мінген вагондарда бірнеше қабатты шегеленген сөрелер болды, оларға сабан төселді. Бізді осы сөрелерге орналастырды. Анам бізді жан-жағы ашық, түбі тесілген вагондармен апарғанын айтатын. Вагондар көп адамды сыйғызу үшін екі қабаттан тұрды»
Месхетин түріктерінің одан әрі тағдыры сол жылдары қуғын-сүргінге ұшыраған басқа халықтардың тағдырына ұқсас: жаңа жерлерге келу, тұрмыс-тіршіліктің қиындығы, суық пен аштық, жақындарынан айырылу…
1956 жылы, Сталин қайтыс болғаннан кейін үш жыл өткен соң, қуғын-сүргінге ұшыраған халықтар Отанына оралу құқығына ие болды. Дегенмен, шешен, ингуш, қарашай мен қырым татарларынан айырмашылығы месхетин түріктері осы құқыққа ие бола алмады. Олар Грузиядан басқа, Кеңес Одағының кез-келген аумағында өмір сүре алды…
Бұл 1956 жылы 18 сәуірде Жоғарғы Кеңес Президиумының Отанына оралу құқығынсыз месхетин түріктерінен шектеулерді алып тастау туралы Жарлығы шыққан кезде болды. Олардың кейбіреулері Кавказдың әртүрлі аймақтарына, әсіресе Кабардин-Балқар АКСР-не орала бастады. Көп ұзамай Әзірбайжан КСР аудандарында бірнеше мың месхетин түріктерін орналастыру ұйымдастырылды, ал 1989 жылдан кейін Өзбекстанның месхетин түріктерінің көп бөлігі Ресей, Қазақстан және Әзірбайжанға көшті.
Қазір месхетин түріктерінің жалпы саны 550 мың адамды құрайды, олардың басы бөлігі Әзірбайжанда, Қазақстанда, Ресейде және Түркияда өмір сүріп жатыр.
