Қазіргі Қазақстан халқы елдің тарихи иесі – қазақ ұлты мен тарихи дәуірлер кезіндегі саяси-экономикалық шаралармен тұтастана жүрген көші-қон процесінің негізінде орналасып, қалыптасып, тарихтың «тезінен» өтіп, біртұтастанған диаспора өкілдері мен этностардың тарихи бірлестігі, біртұтастануы. Бұл тарихи нәтиже және тарихи жетістік. Осы жетістікті қолда ұстау, оны шынайы бірлікке ұластыру мемлекетті құраушы ұлт қазақ пен Қазақстанды Отаным деп сезінетін, қабылдайтын және сол үшін еңбек етіп, өмірін сарп ететін, этносаралық достық пен біртұтастықты ұран тұтатын барша диаспора өкілдерінің міндеті мен мақсаты. Нағыз отансүйгіштік патриотизм қазақстандықтардың Отанымыздың болашақ дамуы үшін біртұтастануын қамтамасыз етуде.
Бұл аталған міндеттердің идеялық негізі Елбасымыздың «Қазақстанның дамуы – қоғамның идеялық бірлігінде», «Ғасырлар тоғысында», «Тарих толқынында» еңбектерінде және «Ел бірлігі» ұлттық доктринасында көрсетілді. Онда бүгінгі Қазақстан қоғамында қазақ этносының ұлттық сана-сезімінің өскені баяндалып, ұлттық бірегейленудің қазақстандық үлгісін іздестіру мен қалыптастыру қажеттілігі атап көрсетіледі. Біздің еліміздің ерекшелігін (тарихи, географиялық және көпэтностық құрамын) атай келе, Н.Ә. Назарбаев одан әрі бірегейлік мәселесіне екі деңгей тұрғысынан келе отырып шешу қажет дейді. «Бірінші деңгей, ол Қазақстан халқын біртұтас азаматтық және саяси бірегей қауымдастық ретінде қалыптастыру болмақ. Суперэтникалық қауымдастық емес, ең бірінші орында нақ осы халық ретінде…», – делінеді Н.Ә. Назарбаевтың «Тарих толқыны» атты еңбегінде. Яғни, ең алдымен, мемлекет тек таза формальді бірлестіктен жалпыға ортақ құндылықтар негізінде біріккен сапалы деңгейдегі жаңа бірлестік болмақ.
Екінші деңгей қазақстандық және шетелдік қазақтардың ұлттық бірегейлігімен тығыз байланысты. Осы жерде қазақ ұлтының ішкі ұлттық бірегейленуі мәселесін шеше отырып, бірегейленудің алғашқы деңгейі – қазақ халқының азаматтық және саяси топтасуы мәселесін әсте естен шығаруға болмайды. Олар өзара тәуелді байланыста.
Кеңес дәуірінің соңы мен тәуелсіздіктің алғашқы жылдары, атап айтқанда 1992-1997 жылдар аралығында сырттан келген ағайындардың негізгі көші-қон әлеуеті тарихи Отандарына серпін берді. Қазіргі республика халқының құрамындағы әртүрлі этностар тарихи Отанына қайтпай, туған Отаны деп сезінетін Қазақстанда өз қалауымен мекендеушілер. Қазақстандағы этностар өз өнерін, мәдениетін, тілін дамытуға және өз тарихын кемелдендіруге құқылы, мүдделі және дамытуда.
Тәуелсіздік ғасырлар бойындағы қазақтың еркіндік үшін күресінің нәтижесі болса, тәуелсіз Қазақстанның халқы ғасырлар бойы қазақ жерінде жүрген саяси, әлеуметтік, экономикалық дамудың әсеріне ұшыраған мемлекет құраушы ұлт қазақтар мен тарихи кезеңдерде қазақ жеріне келіп мекендеп, тұрақтанған этнос өкілдерінің біртұтастануы болып табылады. Олай болса, ең алдымен қазақтың өсіп-өнуін түгелдемейінше, қазақ жерін мекендеген халықтардың өсіп-өну тарихы мен заңдылықтарын анықтау жалаң болып қалады. Міне осылайша, тарихи демография саласы бойынша зерттеулердің басым бағыттары анықталады. Осы тұрғыдан келгенде халықтану саласында әлі зерттелмеген, алғаш рет зерделеуге түсуі тиіс мәселелер ерекше көп.
Отандық тарих ғылымында ХХ ғасырда орын алған ашаршылықтардың зардаптары бірсыдырғы зерттелгенімен, осы күнге дейін 1917-1918 жылдарғы ашаршылықтың зардаптарына назар аударылмай келуде. Соның салдарынан, оқу құралдарында бұл мәселе тіпті айтылмайды. Осыған орай, Халықтану және тарихи тұлғатану мәселелері бөлімі алдағы кезде «Қазақстандағы ашаршылықтар: зардаптары, әлеуметтік-демографиялық ахуалға және этностық құрамға ықпалы» деген тақырыптағы ғылыми-зерттеу жұмысын жүргізуге әзір.
Тарихи демографияның аймақтарға сәйкес ерекшеліктері, жекелеген этностардың қазақ жеріндегі қалыптасу тарихы, қазақтардың сыртқа көші-қоны мен репатрияциясы мәселесі де терең зерттеуді күтіп тұр.
Қазақстанның ХІХ-ХХІ ғасырлардағы тарихи географиялық мәселелері де зерделеуге тұрарлық тақырып. Себебі, әкімшілік-территориялық бөліктердің өзгерістерін анықтау халықтың саны мен сапалық құрамының динамикасын анағұрлым нақты ашуға көмектеседі. Сондай-ақ, Қазақстан халқының ХІХ-ХХІ ғасырдағы әлеуметтік құрлымындағы өзгерістердің демографиялық қыры да өзекті. Халықтану саласындағы негізгі мәліметтерді пайдалана отырып, тарихи демографияны арнайы тарихи пән ретінде оқу орындарында оқытқан жөн деп есептеймін. Мұнда ірі тарихи кезеңдерге сәйкес айқындалған тарихи оқиғалар халық құрамындағы өзгерістер, заңдылықтармен байланыстырыла тағы да қарастырылады. Тарихты халықтанудағы өзгерістер тұрғысынан оқыту қызығырақ болар ма еді. Тарихты қызықсыз, тек қана фактілер тізбегі деп қарап, оны оқудың қажеттілігі тек оқу орнын бітіру мен оқу орнына түсу үшін керек деп және тест сұрақтарын жаттау арқылы білетін немесе қалай жаттаса, солай ұмытатын жағдайдан арылу мүмкін деп есептеймін.
Тарихи демография бірқатар кедергілермен дамуда. Тек қана сандық мәліметтерді ғана айта бересіңдер. Оларда не бар деп, қол жеткен жетістіктерді төмендетушілер де кездеседі. Мәселе мынада: алдымен сандық мәліметтерді анықтадық. Енді сол сандарды күмбірлетуге келгендегі кемшілік тарихи демограф-мамандардың елімізде арнайы даярланбауында деп ойлаймын. Бөлімнің қызметкерлері тарих факультетін бітіргендер, тарихшы маман ретінде даярланғандар. Демография пәні статистер мен экономистер даярлайтын оқу орындарында ғана оқытылады. Тарихи демография пән ретінде арнайы оқытылса, нәтижесі оң болар еді деп ойлаймын. Дер уақытында игерілмеген мәліметтің тез арада ескіретіні бар. Осы орайда мәліметтерді көзге көрсетіп, ішіне еніп, сандар мен оның түсініктемелерінің ғаламтор ресурстары арқылы көзге көрінуіне мүмкіндік беретін инфографиканы ұшқырлықпен қолдану қажеттігі туындайды. Инфографиканы тарихи демографияда қолдану мүмкіндігі зор. Оның графика – сызба түріндегі, видео түріндегі және т.б. түрлері көп. Инфографика арқылы нәтижелерді «қысқа да нұсқа» түсіндіруге болады (презентация деп те айтуға болады). Мағлұматтарды мәтін түрінде баяндаумен қатар, қазіргі замандағы анағұрлым ақпараттанған және соған бейім ұрпақтың мүмкіндігі мен жетілдірілудегі озық технологияны қолдануға байланысты оқырманға мәліметтерді инфографика арқылы толық, жылдам және жинақы беру түрі. Инновациялы-ақпаратты жүйенің жетістіктерін қолдану жаһандану жағдайында мәліметтерді визуализациялауға (көзге көрінетіндей етіп беруге) және тарихи процестер мен құбылыстарды графикалық түрде бейнелеуге мүмкіндік береді. Графика түрінде деген сөз шартты түрде қолданылып отыр. Бұл жердегі графика ұғымы инфографикада пайдаланылатын барлық бейнелеу әдістерін қамтиды. Яғни, тарихты баяндау мен оның түрлері де өзгеруде. Инфографиканы қолдану арқылы барлық мәліметтерді талдап, жинақтау процестің нақты бейнесін анықтауға болады. Бұл тарихи зерттеулердің сипатын едәуір өзгертіп, фактілерді тізбелеп, суреттеп, оқиғаларды тек «тіркеп» қана емес, ендігі жерде «пайымдауға», сол арқылы нақты қоғамның құндылықтарын, жөн-жосықтарын, моралін «түсінуге» қол жеткізуге мүмкіндік береді.
Айжамал ҚҰДАЙБЕРГЕНОВА,
Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты Халықтану және тұлғатану бөлімінің меңгерушісі, тарих ғылымдарының докторы.
