Айтыс Суюнбая и Катагана

В 1847 году влиятельный киргизский манап Орманхан устраивал поминки своей матери. Из акынов на эти поминки был приглашен двадцатиоднолетний Суюнбай, из батыров – Сураншы батыр и не один десяток известнейших казахов того времени. За дастарханом собрались шестьдесят казахов и столько же киргиз. Руководство поминками Орманхан доверил царскому чиновнику Кара-Байтыку. Когда гости сели за стол Кара-Байтык обратил внимание на юношу, сидевшего рядом с Болтирик шешеном. Он спросил у Тезек торе: «Не Суюнбай ли вон тот джигит?». Услышав свое имя, Суюнбай встал и с домброй в руках поздоровался с собравшимися:

Ассалаумағалейкүм, сәлем бердік,

Мүбәрәк жүздеріңді жаңа көрдік.

Атақты ас жиынын құттықтауға,

Бауырлас қырғыз елі, саған келдік.

Жақсылары қосылмайды қайта шаңға,

Жетеді арыстандар қашқан аңға.

Хан Жантай, Қара Бәтік, Әтекеңмен

Келіп қалдық амандасып Орманханға.

Арғы атаң ер Әткек, батыр Жантай,

Басыңа киген бөркің қазал алтай.

Ақ қалпақ ағайынды көрмек үшін,

Боларын осы астың күттік алты ай.

Бас қосқан екі халық ұлы жиын,

Келген соң сөйлеу керек сөзден қайтпай.

Хан Орман болмас іске бұрылмайды,

Хан Жантай ақ сұңқардай қарандайды

Шынар ағаш Қара Байтік

Сан бұтағында шырылдайды

Қамшысын Қара Байтік қаптық ұстаса,

Қалайша күллі қырғыз қырылмайды.

Вслед за приветственным словом Суюнбая выступил сам Кара-Байтык. Он же и объявил собравшимся, что на собрание был приглашен киргизский акын Катаган. Сказав это, он снова обратился к Суюнбаю с предложением принять участие в айтысе. Суюнбай вызов принял.

Когда Суюнбай кончил выступление, со своего места рядом с Кара-Байтыком вскочил другой смуглый и худощавый джигит. Он настроил свой комуз и не в силах унять своих эмоций пронзительным голосом ответил Суюнбаю. 

В первой части своего выступления Катаган призывал Суюнбая не называть себя акыном в своем присутствии («Ақынмын деп ойлайсың мен тұрғанда өзіңді»), призывал его вернуться домой («Домбыраңды қолтықтап, қайт аулыңа салпақтап, топырақ саған бұйырмай. Келіп қапсың ордама, Қатаған барын байқамай») и радовался, что им удалось сразиться в айтысе («Сыртыңнан іздеп, жүрші ем, келтірді Құдай кезіңді»). Он был уверен в своей победе, о чем свидетельствуют строки «Сүйінбайды жеңбесем, кірмеймін қайтып жиынға-ай»/ «Сүйінбайдан жеңілсем Қатаған болмай қатайын, көк шешектен жатайын».

Во второй части Катаган стал хвалиться состоянием («Бес жүз жылқы матағам») и, что немаловажно, ролью киргизского народа в смерти хана Кенесары:

«Қойныңдағы жарларың,

Атқа мінген жастарың.

Кенесары төреңнің,

Басын кесіп алғанмын»

Закончил Катаган словами, предрекавшими скорый конец ремеслу поэта-импровизатора Суюнбая: «Сүйінбай ақын, жырлашы, менен бүгін жеңілсең, кіргізермін әкеңнің, дайын тұрған көріне» и «Далада қалар ит мүжіп, көмуге келмес өлексің».

Как только Катаган закончил играть он сел на свое место и посмотрел в сторону Кара-Байтыка, ища в его глазах похвалу и одобрение. Впрочем, Кара-Байтык не оказал ему такого удовольствия, но посмотрел на Суюнбая, который все еще молчал. Не на шутку испугавшийся страстного порыва Катагана и сильно побледневший Тезек торе также с опаской глядел на Суюнбая. Заметивший это Болтирик шешен сказал: «Эй торе, подними голову! Думаешь Суюнбай не придумал что ответить?» и обратился к Суюнбаю: «Суюнжан, говори!». Тогда Суюнбай сумел лишь вскрикнуть. Слова все еще не могли вырваться из его горла, а дыхание подводило его. Едва заметив неладное, Болтирик ударил Суюнбая ладонью по спине со словами: «Кызыл екей, чтоб тебя душила албасты! Громче!». И начал отвечать Суюнбай Катагану.

В своем ответе Суюнбай Аронулы несколько раз остроумно высмеял богатство Катагана («Мақтанып жүрсің Қатаған бес-алты біткен танаға»/ «Байлығың сенің белгілі, бұтыңды отқа қақтайсың. Жаздай егін айдайсың, жалғыз бұзау байлайсың»/ «Көк шоқайың бұлтылдап, көмекейің жылтылдап, аз қонаққа ақ сұрап, көп қонаққа ет сұрап, қазақ жақын қонғанда, келуші едің мал сұрап»), упомянул о военных походах Кенесары и Наурызбая («Кенесары, Наурызбай қырғызды келіп бес шауып, келтірген ауызын тобаға. Манаптарын кергілеп, апарып тыққан молаға»), а также усмехнулся над самим Катаганом («Қайта тусаң жақсы еді, күнәдан пәк боп анадан. Әр нәрсені бір сөйлеп, әркімді бір даттайсың. Алжып ақын болғанша, үйде неге жатпайсың»). 

Но ответ Суюнбая знаменит не колкостями в адрес Катагана, а тем, что он, высмеивая слова Катагана о большом количестве его сородичей, рассказывал о казахских родах. Начал он со своего рода Шапырашты:

Шапырашты елім бар,

Асқар таудай белім бар,

Байтақ жатқан елімнен,

Шапыраштыға сенім бар.

Тұлпар мініп жаратқан,

Жауды жеңіп қаратқан.

Маған қандай теңің бар?

…

Шапырашты қалың ел,

Жауды көрсе қаптаған.

Көптігінен қорықпай,

Сабыр қылып саспаған.

…

Шапырашты ішінде,

Шыбыл менен Айқыным,

Маңдайдағы айбыным.

Екей деген ақын ел,

Өлең таппай қиналсаң,

Көмек сұрап бізге кел.

В таком же ключе он говорил о родах Старшего жуза: Ескожа («Есқожа деген батыр ел, ұлы жүздің ішінде, оған ерлік жетпеген»), Ошакты («Қалың жатқан Ошақты, атамыз қойған осы атты. Батырлары көп шығып, алтыннан сауыт жасатты»), Ысты («Онан бері Ыстым бар, Алатаудай күштім бар. Ыстылар атқа қонғанда, артыңнан сенің жел шығар»), Ойык («Сол Ыстының ішінде, Ойық пенен Тілігім. Барлығы түгел қозғалса, сырқырар сенің жілігің»), Сарыуйсын («Онан бері Сарыүйсін, ұлы жүздің бәрі Үйсін. Осыларды қаптатсам, есеңгіреп елдеспей, қайта көшіп кетерсің, жер түбіне жетерсің, Сүйіннің кім екенін, Қатаған сонда білерсің»), Канлы («Қаңлыларды қаптатсам, ауызы басың қан болар»), Шанышкылы («Қатар жатқан қайратты ел, Шанышқылыны қаптатсам, не болады жағдайың, тасқа тиер маңдайың»), Ходжа («Арасында олардың, Қожа менен Тобашық, сәлделері бір құшақ»), Сиргели («Одан бері Сіргелі, ол да бір жұрт іргелі. Жігіті де, қызы да, теке жәуміт мінгені»), Жалайыр («Он екі ата Жалайыр, аршынға қолын сермеген, маңына дұшпан келмеген. Батыр деген сол елде, Найзамен шаншып ет жеген. Ажалдан бұрын өледі, ыңғайына көнбеген»), Дулат («Онан әрі Дулатты, батырлары көп шығып, талай жерді шулатты. Садақ тартып найзамен, Қылышпен кесіп турапты»), Сикым («Сиқымымды қозғасам, басыңа салар қиқуын»), Жаныс («Жанысымды қозғасам, аяғыңды серіппей, тарылар сенің тынысың»), Ботпай («Ботпайымды қозғасам, кетерсің жанып оттайын»), Шымыр («Шымырымды қозғасам, кеудеңнен шығар шыбының»), Албан («Албанымды қозғасам, саған түсер салмағым»), Суан («Онан әрі Суаным, азда болса жуаным. Тырп еткізбей қырғызды, шөгіп жатқан мұнарым»).

То же самое он рассказывал в отдельности про каждый род Среднего и Младшего жузов, намекая на немногочисленность по сравнению с казахами киргизского народа. 

В конце своего выступления акын Суюнбай сказал:

Әй, Қатаған, Қатаған, күнің қандай болады қазақты жинап алғанда?

Манаптары қырғыздың,

Қатағанды ақын деп алып келдің ұялмай,

Қатаған ақын сөйлесе, күлесің езу жия алмай.

Енді міне отырсың, орыныңнан тұра алмай.

Мына отырған Қатаған қайта-қайта мақтанып,

Жантайдың шенін қоймайды.

Аңға шыққан тазыға, оғанда қарғы байлайды.

Еменнен күшті ағашпын майысса да сынбайтын.

Алдаспанға жолықтың, басыңды кеспей тынбайтын.

Топ бастаған бұлбұлмын, сөз бастаған жүйрікпін,

Судан шыққан сүйрікпін, бәйгеден озған дүлділмін

Шығарма Қатаған үніңді, есіңе сақта бүгінгі,

Қанатың сынған күніңді.

Жардағы өскен жапалақ, бұралқы иттей абалап,

Келтірме менің жынымды.

Қырғыз, Қазақ қосылып, енді топқа кіргізбе,

Ақын деп мақтап мұныңды!

Выступление акына Суюнбая могло продолжаться и дальше, если бы не требование манапа Орманхана прекратить. В частности, манап сказал: «Суюнбай, сынок, прекрати. Ты победил, Катаган проиграл». Жантай, также присутствовавший на этом айтысе, не скрывал негодование: «Когда это киргизы были многочисленнее казахов? Но казахи враждуют между собой. Ты не смог этого сказать Катаган!». 

Когда состязание закончилось, а победа Суюнбая стала очевидной для всех, Кара-Байтык спросил у акына что бы тот хотел получить в награду. Суюнбай сказал, что достаточной для него наградой было бы золотое седло, аргымак, малая юрта с серебряным кереге и дверным косяком из драгоценных камней, меч с золотыми ножнами, семнадцатилетняя дочь хозяина для женитьбы, пятнадцать атанов (верблюды) чтоб нести все это добро, несколько лошадей, чтобы привезти в свой аул и золото, чтобы положить в свой сундук:

Айтыста жеңген Сүйінбай кем берсең алар ма?!

Услышав это, и киргизы, и казахи рассмеялись. Но Кара-Байтык сказал: «Суюнбай, сынок, за победу над Катаганом в айтысе между двумя народами мы даем тебе красавицу-дочь хозяина Мейиз («Ыстықкөлдің ақ көбігінен жаралған асқан сұлу»), большую белую юрту, золотую колыбель, белого беркута, двух собак-тазы с золотыми ошейниками и табун лошадей. Будь доволен, миленький!». Этими словами хозяева проводили двадцатиоднолетнего Суюнбая Аронулы обратно в свой аул.