Дәстүрлі музыканың қолайсыз дамуы және музыкалық-тілдік ортаның бұзылуы музыка әуесқойларын, журналистер мен ғалымдарды көптен бері алаңдатып келеді. Демократиялық мемлекеттің заңдары бойынша жұртшылықтың пікірі қазақ музыкасын сақтау мен дамыту мәселесіне мемлекеттік мәртебе беру үшін негіз болуға тиіс. Дәстүрлі кәсіпқой музыка оған «зұлмат, қайтпас өткен дәуірлер фольклоры» деген белгі ілініп, социализм аясында еңбек еткен композиторлардың қолы жетпейтін ХХ ғасырдағы қазақтың шынайы тарихын шынайы әрі толық көрсете білді.
Дина Нұрпейісованың «16-жыл» және Мәменнің «17-жыл» атты ең тамаша күйлері революция трагедиясының өлшеусіз, ғарыштық ауқымын көрсетті. Теміржан Ахметов 30-шы жылдардағы жаппай жетімдікті «Жетім бала» жырында жоқтады. Тәуелсіздіктің жаңа тарихи жағдайында өміршең, нақты тарих жас композиторлар шығармашылығында қазақ музыкасының еуропалық бағытына ене алды. Дәстүрлі музыка және онымен бірге музыкалық мәдениеттің даму Тұжырымдамасы ХХ ғасырдың қарқынды жүйелері негізінде бұрынғы уақытта, ХХ ғасырдың ортасында орын алған тарихи оқиғалар орын алғанға дейін пайда болды. Кейіннен аталған тұжырымдама пайда болған соң, алып әдемдік тарихи оқиғалар орын алып, адамдар қырғынға ұшырай бастады, ірі әлемдік соғыстар және басқа да саяси оқиғалар болды, әлемдік отарлық жүйе одан күшейе, кейін ыдырап, ұмытыла бастады. Осы аталған оқиғалар әлемді өзгеріске ұшыратты. Дәстүрлі музыка – мыңдаған ұрпақтың баға жетпес мәдени-тарихи тәжірибесі ретінде сақталуы тиіс рухани мұраның орасан зор бөлігі.
Музыкадағы ұлттық мәселе ұзақ уақыт бойы зерттеушілердің назарын аударды. Көптеген шығыс халықтарының мәдениетінде кәсіби еуропалық өнер жанрлары кеңінен таралған кезде, нәтижесінде ұлттық композиторлық мектептер пайда болды. Еуропалық музыкалық білім алған Шығыстың көптеген композиторлары өздерінің туындыларын еуропалық өнердің генезисі бойынша жанрлық, композициялық және драмалық ерекшеліктеріне сүйене отырып жасады, оларды ұлттық мазмұн мен түспен толтырды, көбінесе интуитивті түрде өздерінің ұлттық мәдени тәжірибесі мен өз халқының музыкалық тілін тартты. Зерттеушілерге келетін болсақ, олар осы мәдени процестерді талдай отырып, музыкадағы ұлттық феноменді «ұлттық және халықаралық», «ұлттық мәдениет», «ұлттық дәстүр» және басқа санаттарында түсінуге тырысты. Қазақ музыкасын ұлттық мәдени код феномені ретінде түсіну алғаш рет 1992 жылы С. А. Аязбековтың «Шығыс-Батыс және қазақ мәдениетін әлеуметтік-философиялық талдау» зерттеуінде белгіленді, мұнда мәдени код дәстүрлі музыкамен тығыз байланыста қарастырылды. «Тілдік және әлеуметтік-мәдени ассимиляцияға байланысты этностың өмір сүруінің немесе жойылуының негізгі сәті дәстүрлі музыканың болуы немесе жоғалуы болып табылады. Этникалық музыкалық дәстүрдің ішкі этномәдени семантикасы «этникалық өзіндік» көріністің көркемдік-эстетикалық формаларын ғана емес, сонымен бірге құбылыс рухани субстанцияларда, яғни осы халықтың рухының кодификациясында қамтылған».
Расында да, халықтан жерді, байлықты, мемлекеттілікті, тәуелсіздікті тартып алуға болатынын дүниежүзілік тарих айқын көрсетіп отыр; оны тарихтан, жадтан және қадір-қасиеттен айыруға болады; ұлттық мәдени дәстүрді жасаушылар мен тасымалдаушыларды жоюға болады. Десек те, халықтың өз тілі, өз музыкасы болса ғана тірі деуге болады. Сонымен бірге, ұлттық музыканың соңғы шекарасы, оның этнокодификациялық қасиеттерінің жоғалуы халықтың өліп, мүлде ұмытылуы деген сөз. Ислам идеологтары музыка мен халықтың өзіндік ерекшелігі арасындағы бұл байланысты өте нәзік сезініп, музыкаға тыйым салып, түркі мәдениетін жеткізушілерді физикалық түрде жойды, бұл туралы Әбу Райхан әл-Бируни «Өткен ұрпақтар шежіресінде» жазған. Кеңестік идеологтар да музыканың кодификациялық маңызын жақсы түсінді, олардың күш-жігерін мәдени парадигманы өзгертуге бағыттады. Дегенмен, қазақ мәдениетінің күштілігі мен ішкі өзегі қазақ халқының болмысын жоғалтуға әкелген жоқ. Осыны негізге ала отырып, қазіргі зерттеушілердің міндеті – қазақтың мәдени кодының ерекшеліктерін ұғынып, сол арқылы ұлттың мәдени кодының сақталуына, келешек ұрпаққа жеткізуіне атсалысу.
Барлық халықтардың музыкасы өте шектеулі тондардан тұрады. Дегенмен, олардың жанрмен, композициямен, драматургиямен, сондай - ақ музыкалық экспрессивтіліктің әртүрлі құралдарымен – ұзақтығымен, ладымен ,момағымен, тембрімен, регистрімен, интервалымен, аккордтарымен, үйлесімділігімен, полифониясымен және басқаларымен үйлесетін әр түрлі комбинаторикасы әр уақытта ерекше мазмұн мен мағынаны-ұлттың мәдени кодын бейнелейтін музыканың ерекше әлемін жасайды.
Бұл дегеніміз, музыкада бейнеленген қазақтардың мәдени кодын оны біріктіретін әмбебап тәртіптің ортақтығына жатқызуға болады. Ауызша мәдениеттегі музыка «осында және қазір» дыбыстық құбылыс ретінде өзінің бастапқы мәнінде сақталмады. Ұрпақтан-ұрпаққа берілетін музыка жаңа белгілер мен жаңа мағыналарға ие болды. Оның ежелгі үлгілері өзінің лездік және ауызша болуына байланысты бүгінгі күнге жеткен жоқ, сондықтан ол туралы ақпаратты археологиялық дереккөздерден, мифологиядан, аңыздардан, фольклордан, петроглифтерден және сақталған музыкалық аспаптардан алуға болады. Қазақ мемлекеттілігінің қалыптасу уақыты қазақ музыкалық тілінің дамуын да анықтады. Олардың ерекшеліктері қазақ музыкатанушылары – А.Қ.Жұбанов, А.В.Затаевич, Б.Ж.Аманов, Т.Бекхожина, Б.И.Қарақұлов, С.А.Елеманова, А.И.Мұхамбетова, С.А.Күзембаева, С.И.Өтеғалиева, Д.Ж.Әмірова, И.Қ.Қожабекова т.б. еңбектерінде көрініс тапты.
Қазіргі кезеңде тек қазақтардың ғана емес, көптеген басқа халықтардың да ұлттық мәдениетінің өзгеру себептерінің бірі жаһандану процестерінің кеңеюі, американдық, кеңірек айтқанда батыстық мәдениеттің ауқымды ықпалы болып табылады. Осыған байланысты музыкалық мәдениет бүкіл постиндустриалдық өркениеттің бір бөлігі бола отырып, оның көп деңгейлі және әртүрлі жылдамдықтағы интеграциялық ерекшеліктерін көрсетеді. Әлемдік тенденция сыртқы құбылыстармен қатар адамзаттың ішкі рухани құндылықтарына айқын әсер етті. Сонымен қатар, уақыт талабына сәйкес ұлттық сана, дәстүрлі өнер, ілім өзгеріске ұшырап, жаңа келбеті бойынша дамитыны белгілі. Қазақ дәстүрлі музыкасын сақтау мен насихаттауды қоса алғанда, инновациялар пайда болады. Мысалы, қазақ күй өнерін алсақ, күй дыбыстық бояумен, яғни тембрмен, екпінмен, құрылымымен, орындалуы мен ойнатылуының өзіндік мәнінен өзгеше ерекшелігімен ерекшеленеді деп айтуға болады. Қазақтардың ұлттық мәдени кодының дамуының маңызды көрсеткіші, мысалы, «Тұран», «Ұлытау» және тағы да басқа топтардың шығармашылығы, олардың шығармаларында тыңдаушы көне дәуір дыбысымен байланыста болады. Аталған топтардың қоржынында әртүрлі жанрда бейнеленген ұлттық музыкалық шығармалар мен бейнелер бар. Қазіргі музыка саласында жаңа ұғымдар, бағыттар, стильдер мен жанрлар пайда бола бастады. Дәлел ретінде қазақтың ұлттық аспаптары – домбыра, қобыз, шаңқобыз, сазсырнай, жетіген, сыбызғы және басқалары – бір-бірімен тәжірибелер жүргізу арқылы практикаға біріктірілгенін атап өтуге болады. Мұндай бірлескен музыка жастардың назарын аударады және ұлттық аспаптардан тұратын этнофольклорлық ансамбльдердің өскенін көрсетеді. Музыкалық жанрдың өзі қазіргі дәуірде екі бағытта дамиды. Яғни, «Сазген сазы», «Адырна» сияқты ұжымдарда фольклорлық аспаптар пайдаланылады және сонымен қатар «Тұран», «Бабалар сазы», «Серпер», «Хассак», «Көк Түрік», «Фараби», этнофольклорлық ансамбльдері сияқты топтар бар шығармашылық қызметпен белсенді айналысты. Дәстүрлі музыканы сақтау және насихаттау мәселесімен бірге шығарманың, орындаушының және композитордың көзқарасы бойынша қарастыруға болады. Осы үш аспект бойынша жеке зерттеудің өзі кең іздеуді қажет етеді. Зерттеудің мақсаты – кеңістіктен тыс қалған шығармалардың бүгінгі күндегі құндылығын, қазақ музыкасының тарихтағы орны мен маңызын айқындау арқылы, дәстүрлі музыканың жаһандық дәуірдегі сақталуы мен насихатталуын айқындау.
Әлемдік дәуірде дәстүрлі музыканы сақтау және насихаттау кең тақырыптардың бірі ретінде іргелі зерттеуді қажет ететіндіктен, бұл мәселе болашақта негізге алынуы керек. Бұл мәселені зерттеуді ғылыми айналымға енгізу тарих беттерінде бүгінгі күннің көрінісі ретінде көрсетілген. Сондықтан заман талабына сай жаңа концепциялардың, тенденциялардың, стильдер мен жанрлардың тарихи-теориялық дамуы ұлттық мұраның жаңғыруына өз үлесін қоспақ. Модернизация әдісімен талданған дәстүрлі музыкалық шығармалар жаңа форматқа еніп, орындаушылардың репертуарына еніп, халық арасында кеңінен таралды, композициялық шығармашылықтың негізіне айналды және ұлттық музыканың жан-жақты дамуына мүмкіндік берді. Өйткені соңғы кездері халықтық музыкадан «ұлттық білім», «ұлттық тіл», «ұлттық код» атауларын көрмейміз. Осыған байланысты ертеректе: «...жаңғырған қоғамның өзінің тамыры тарихының тереңінен бастау алатын рухани коды болады. Жаңа тұрпатты жаңғырудың ең басты шарты – сол ұлттық кодыңды сақтай білу» деген сөз айтылатын... Бұл нені білдіреді? Демек біз дәстүрлі музыканы дамыту арқылы ұлттық кодты сақтаймыз деген сөз ғой.
ЖалпыХХ ғасырдың 1920-1950 жылдары – мәдениеттегі ауызша және жазбаша дәстүрлер біріктірілген кезең. Дәл осы кезеңде келісілмеген, жазылмаған және зерттелмеген аспектілер болды. Біз үшін маңыздысы – 1920-1950 жылдарындағы халық зиялылары мен бірегей өнер қайраткерлерінің ұстанымдары мен зерттеулерін қамтитын шығармашылықты зерттеу. ХХ ғасыр тарихи сілкіністердің, қарама-қайшы тенденциялардың, шығармашылық қақтығыстардың күрделі жағдайларында қоғам мен мәдениеттің дамуы үшін маңызды болып табылатын іс-әрекеттер жаһандық дәуірдегі рухани-мәдени қайта құрулар жағдайында кездесетін мәселелерді шешу үшін олардың тәжірибесін тиімді пайдалануды көздейді. Мақсат – сол жылдардағы қазақ музыкасы тарихының беделін қалпына келтіру. ХХ ғасырдың 1920-1950 жылдарында халқымыз көне мұраны «көздің қарашығындай» қорғап, үздіктерін іріктеп алып, музыка мәдениетінде үлгі боларлықтай еңбек атқарды. Қазақтың дәстүрлі музыкасын сақтау және жеткізу мәселесін қарастырғанда орындаушылық өнердің өзектілігі айқын көрінеді. ХХ ғасырдың 20-50 жылдарындағы қазақ музыкасының тарихы-зерттеу үшін қызықты тақырып. Бұл кезең елеулі мәдени және әлеуметтік өзгерістермен, қазақ музыкасының дамуын қалыптастырған саяси оқиғалармен ерекшеленді. Осы уақыт ішінде Қазақстан Кеңес өкіметінің қол астында болды және Кеңес үкіметі қазақ мәдениетінің түрлі аспектілерін, соның ішінде музыканы орталықтандыруға және стандарттауға бағытталған саясат жүргізді. Нәтижесінде дәстүрлі қазақ музыкасы Батыс музыкасы мен кеңестік насихат элементтері дәстүрлі қазақ музыкалық формаларына енгізілген кезде кеңестендіру процесіне ұшырады. Осы дәуірдің негізгі аспектілерінің бірі қазақстандық мемлекеттік ансамбльдер мен оркестрлерді құру болды. Бұл ансамбльдер жаңадан құрылған кеңестік қазақ музыкасын көпшілікке таратуда және танымал етуде шешуші рөл атқарды. Тағы бір маңызды оқиға-қазақтың дәстүрлі әндері, опералары, симфониялары мен балеттерін қоса алғанда, түрлі жанрларға музыка жазған көрнекті қазақ композиторларының пайда болуы болды. Мұқан Төлебаев, Евгений Брусиловский және Ғазиза Жұбанова сияқты танымал композиторлар осы кезеңде Қазақстанның музыкалық ландшафтын қалыптастыруда шешуші рөл атқарды. Осы кезеңдегі қазақ музыкасының тарихын түсіну бізге қазақ халқының мәдени мұрасын сақтауға және насихаттауға мүмкіндік береді. Осы дәуірде құрылған және танымал болған музыканы зерттей отырып, біз сол кездегі қазақ қоғамының дәстүрлері, құндылықтары мен нанымдары туралы түсінік ала аламыз. Бұл білімді мәдени туризм индустриясын қолдау және болашақ ұрпақ үшін дәстүрлі музыкалық тәжірибені сақтау үшін пайдалануға болады. Қазақ музыка тарихын түсіну қазіргі қазақстандық музыканттар мен композиторларға дәстүрлі элементтерді өз музыкасына қайта жаңғыртуға және енгізуге көмектеседі. Өткен музыканы зерделей отырып, қазіргі қазақстандық музыканттар шабыт алып, өздерінің мәдени тамырларымен сабақтастық сезімін қалыптастыра алады. Бұл қазіргі заманғы музыкада бірегей және шынайы қазақ дыбысын жасауға әкелуі мүмкін.
Біз сөз етіп отырған әңгіменің негізгі идеясы – ХХ ғасырдың 1920-1950 жылдарындағы қазақтың дәстүрлі музыкасындағы ұлттық интеллигенция мен өнер өкілдерінің тәжірибесінің маңызын ашып көрсету. Өнер өкілдері ұлттық мүдде үшін күресіп, рухани әлеуетін шыңдап, қоғамдық-мәдени өмірге белсене араласып, халық шығармашылығы мен кеңестік жүйені тарихи үдеріске сай жүзеге асыруға, дәстүр мен жаңашылдықтың сабақтастығын қамтамасыз етуге ұмтылды. Осы кезең өкілдерінің рухани-мәдени мұрасын пайдалану, олардың ұлттық құндылықтарды жоғары бағалауын, өнерге риясыз қызмет етуін, ұлттық сананы нығайтудағы жанқиярлық әрекеттерін үлгі етіп, өскелең ұрпақты түсінуге лайықты үлгі ретінде көрсету. Қойылған мақсаттарға жету үшін зерттеуде келесі міндеттер таңдалды: ХХ ғасырдың 1920-1950 жылдарындағы ұлт зиялыларының шығармаларына, оның ішінде қазақтың салт-дәстүрі, әндері мен күйлері, дастандар мен жырлары туралы мағлұматтармен қатар, оның маңызын ашатын сыни-танымдық мақалаларға тарихи-теориялық зерттеу жүргізу. Қазақ композитарларының өнерге қосқан қоғамдық-саяси үлесі, фольклор үлгілерін сақтау, халық және дәстүрлі әншілер мен күйшілердің кәсібилік құндылығы мен дәрежесін анықтау, олардың халық шығармашылығы мен кеңестік кезеңдегі жаңалықтарды ұштастыру жолындағы жаңа бағыттағы алғашқы қадамдары; дәстүрлер сабақтастығын қамтамасыз ету. Зерттеудің ғылыми жаңалығын отандық және шетелдік зерттеулермен салыстыру арқылы анықтауға болады. Бұл тақырып бұрын зерттеу нысаны болмағандықтан, тек алдыңғы зерттеулермен жанама байланысын көрсетуге болады. ХХ ғасырдың 1920-1950 жылдарында ұлттық зиялы қауым өкілдері жасаған дүниелерді өркениеттік идеялар тұрғысында ұсынып, рухани-мәдени проблемаларды, негізгі ұстанымдар мен ізденістерді саралау, оларды ғылыми тұрғыдан зерттеу қажет. Сонымен бірге отаршылдықтың зардабын басынан өткерген зиялы қауым мен өнердің көрнекті өкілдерінің қазақ халқының рухани құндылықтарына, ұлттық мүдде мәселелеріне көзқарасын айқындайтын қыр-сырын көрсету. Бұл кезең елеулі мәдени және әлеуметтік өзгерістермен, қазақ музыкасының дамуын қалыптастырған саяси оқиғалармен ерекшеленді. Осы уақыт ішінде Қазақстан Кеңес өкіметінің қол астында болды және Кеңес үкіметі қазақ мәдениетінің түрлі аспектілерін, соның ішінде музыканы орталықтандыруға бағытталған саясат жүргізді. Нәтижесінде батыс музыкасы мен кеңестік насихат элементтері дәстүрлі қазақ музыкалық формаларына енгізілген кезде кеңестендіру процесіне ұшырады. Осы дәуірдің негізгі аспектілерінің бірі қазақстандық мемлекеттік ансамбльдер мен оркестрлерді құру болды. Бұл ансамбльдер жаңадан құрылған кеңестік қазақ музыкасын көпшілікке таратуда және танымал етуде шешуші рөл атқарды. Тағы бір маңызды оқиға-қазақтың дәстүрлі әндері, опералары, симфониялары мен балеттерін қоса алғанда, түрлі жанрларға музыка жазған көрнекті қазақ композиторларының пайда болуы болды. Мұқан Төлебаев, Евгений Брусиловский және Ғазиза Жұбанова сияқты танымал композиторлар осы кезеңде Қазақстанның музыкалық ландшафтын қалыптастыруда шешуші рөл атқарды. Ғылыми көзқараспен қарағанда, ХХ ғасырдың 20-50 жылдарындағы қазақ музыкасының тарихын зерттеу музыка мен мәдениет арасындағы байланысты одан әрі тереңдей түседі. Бұл кезең қазақ даласының, оның ішінде кеңестік кезеңдегі тарихи оқиғалардың қазақ мәдениетіне ықпалын, елеулі әлеуметтік-саяси, мәдени өзгерістердің куәсі етті. Осы уақыттағы музыканы зерттей отырып, зерттеушілер сыртқы әсерлердің қазақ музыкасының дамуына қалай әсер еткенін талдай алады және қазақ халқының осы өзгерістерге қарсы тұруының немесе оларға бейімделуінің бірегей тәсілдерін анықтай алады. Сонымен қатар, осы кезеңдегі қазақ музыкасының тарихын зерттеу музыкатану мен салыстырмалы музыкатану зерттеулерінің кең саласына жарық түсіруі мүмкін. Қазақ музыкасының дамуын сол кезеңдегі басқа мәдениеттердің дамуымен салыстыра отырып, зерттеушілер әртүрлі музыкалық дәстүрлерде көрінетін жалпы заңдылықтарды немесе ерекше сипаттамаларды анықтай алады. Бұл зерттеу музыканы әмбебап адам құбылысы және оның мәдени және әлеуметтік контекстегі рөлі туралы кеңірек түсінуге ықпал етуі мүмкін.
Жалпы, ХХ ғасырдың 20-50 жылдарындағы қазақ музыкасының тарихы мәдени мұраны сақтау мен насихаттау үшін практикалық құндылыққа ие. Музыка мәдениет және қоғам арасындағы байланыстар туралы ғылыми түсінік береді. Осы кезеңдегі қазақ музыкасының тарихын түсіну бізге қазақ халқының мәдени мұрасын сақтауға және насихаттауға мүмкіндік береді. Осы дәуірде құрылған және танымал болған музыканы зерттей отырып, біз сол кездегі қазақ қоғамының дәстүрлері, құндылықтары туралы түсінік ала аламыз. Бұл білімді мәдениет тарихын пәніне және болашақ ұрпақ үшін дәстүрлі музыкалық тәжірибені сақтау үшін пайдалануға болады.
Қазақ музыка тарихын түсіну қазіргі қазақстандық музыканттар мен композиторларға дәстүрлі элементтерді өз музыкасына қайта жаңғыртуға және енгізуге көмектеседі. Қазақ халқының рухани мәдениетінің қай аспектілерін қарастырсақ та, ол сөзсіз мұра. Алайда мен өз жұмысымда рухани мәдениеттің бір аспектісін ғана қарастырдым. Музыка- адамға жігер беруші, оны шабыттандыратын, эстетикалық тәрбие беретін, ішкі сезімдерін оятушы алып күш. Қазақ халқы баяғыдан музыканың күшін білген. Ал, өнер өкілдерінің мұраға қалдырған шығармалары әлі күнге дейін негізін жоймады. Диссертациялық жұмысымда қазақ музыкасының аталған кезеңін алуым бекер емес. Әлемдік тарихтағы қайта өрлеу кезеңінің дүниежүзілік мәдениетте үлкен серпіліс жасағаны барлымызға белгілі. Ол тек мәдени ғана емес, бүкіл адамзаттың рухани серпілісі болды. Тарихтағы бір кезең тұтас бір рухани төңкеріске апарды. Ал, қазақ халқының рухани серпілісінің, музыкадағы төңкерісінің орын алған уақыты XX ғасырдың 20-50 жылдары аралығы болды. Баяғыдан қазақ халқының мәдени мұрасы,соның ішінде муызкалық мұрасы бай болды. Алайда, қазақ музыкасының үлкен серпілісі осы кезеңде болды. Қазақ музыкасының теориясы қалыптасып, ғылыми пән ретінде орнықты. Тарихта әлемдік музыка жүйріктерінің бәсекелестікке түсе алатын, дүниежүзілік аренада қазақ халқының рухани мұрасының бай екендігін паш етіп, дәлелдеген осы кезеңде орын алды. Өткеннің асыл мұрасы мен қазіргі кезеңнің қиыншылықтарын қатар көтеріп, болашақ ұрпаққа баға жетпес қазына қалдыру міндеті болды. Кеңестік кезеңде өнер өкілдері қоғам қайраткерлерімен қатар, білдей ерен еңбек еткен, ұлттық мәдениетіміздің азат, тәуелсіз болуы үшін үлкен тер төкті. Өткен музыканы зерделей отырып, қазіргі қазақстандық музыканттар шабыт алып, өздерінің мәдени тамырларымен сабақтастық сезімін қалыптастыра алады. Бұл қазіргі заманғы музыкада бірегей және шынайы қазақ дыбысын жасауға әкелуі мүмкін.
Тайыр Қасымұлы
