Қазақ шежіресі Кіші жүзді үш топқа бөледі: Әлімұлы, Байұлы, Жетіру. Алайда кейбір шежірешілер, айталық, қазақтың әйгілі қоғам қайраткері, тарихшы Мұхамеджан Тынышпаев немесе Кіші жүздің құрамы туралы егжей-тегжейлі шежіре жазған Теңізбай Үсенбаев, осы 3 топтың ортақ атауы Алшын десе, Шәкәрім қажы «Иофшин сөзінде Кіші жүздегі рулар: ең басты елі-алшын. Оған жеті ру деген елдерді атақты Тәуке хан қосқан» дейді. Біздің пікірімізше де Алшындар- Әлімұлы және Байұлы деген топтарға біріккен рулардың одағы, Жетіру оларға кейін қосылған.
Алшындар – көп шежірелерде көрсетілген қазақ пен түріктердің ең танымал тайпаларының бірі. Осыған байланысты алшындардың тарихы мен олардың шығуына байланысты әртүрлі деректерде ауқымды жазылған. Тарихи сипаттамаларда Алшын есімі тайпа ретінде немесе осы тайпаның билерінің есімдері ретінде айтылады. Ал басқа тарихи оқиғаларда олардың жеке руларының аттары жазылады. Яғни, тарихи хронологиялық бірізділік сақталмаған.
Сонымен парадокс! Алшын руларының тарихы туралы ақпарат өт көп, бірақ сонымен бірге тарихнамада ежелгі және орта ғасырлардағы жеке этнос ретінде Алшын этногенезі мен тарихы туралы жалпылама академиялық зерттеулер жоқ. Алшын тайпалық одағы – қазақтар мен түріктердің этносаяси бірлестіктерінің бірі.
Олар қыпшақтардың немесе наймандардың Тарихи бірлестіктері сияқты маңызды әрі беделді одақ екенін байқасақ болады. Генетикалық деректерді арқасында барлық Алшын ұрпақтары тікелей генетикалық туыстар екені анықталды.
Бұхара хандығында ең ықпалды Алшын - төртқара руынан шыққан Жалаңтөс Бахадүр болды, ол Самарқандтағы Бұхара хандарының әскери қолбасшысы, саясаткері және губернаторы (әмірі). Оның әкесі Сейтқұл 1590-1620 жылдары Самарқанд пен Бұхара аймақтарында хан болған.
Қазақ хандығы дәуірінде алшындар арасында көптеген батырлар, билер, әскери өолбасшылар, жыраулар мен ақындар болды. Б. Ракишевтің саоапьауы бойынша, алшындардың қазіргі саны шамамен 2.4 млн адамды құрайды.
Левшин мен Назаровтың деректері бойынша:
Алшындар Каспий және Арал теңіздерінің жағасында Орал тауларынан Қаратауға дейін, Маңғыстауды құрайтын үш түбекте, Бозжыр, Торыш шатқалдарында, Еділ, Жайық (Яик, Орал), Сырдария, Әмудария, Куван (Қуандария), Ырғыз Сарысу өзендері бойымен, Нарынқұм, Қызылқұм және Шалқар көлінің жанында көшпелі өмір салтын кешті. XVIII ғасырдың аяғында патшалыққа қарсы шыққан кейбір алшын рулары Сарыарқа жаққа қарай қоныс аударды.
Алшындар Қазақстанның батыс облыстары мен Қызылорда облысының тұрғындары сөйлейтін тіл болған. Алшын диалектісіне Батыс Қазақстанда алшындар келгенге дейін мекендеген оғыз тайпаларының септігімен өзгерістер енгізілді. Сондай-ақ, алшындар татарларды, ноғайларды, қарақалпақтарды оңай түсіне алады, өйткені бұ халықтар бір-бірімен шектескен. Бұл диалектіде Шалкиіз, Доспамбет, Жиембет сияқты жыраулар өз өлеңдерін жазды. Қазіргі заманда Махамбет Өтемісұлы, Мұрат Мөңкеұлы өлеңдер жазған.
Жәңгір хан тұсында (1610-1652 жж.) Жалаңтөс батыр бастаған Алшын және басқа қазақ тайпаларының әскері Бұхара Әмірлігінде жалдамалы әкер болды және осы мемлекеттің шекарасын қорғады, бірақ сонымен бірге Қазақ хандығын қорғауды да ұмытпады.
Жалпы Жаңтөс қолбасшыға толталсақ. Әйтеке бидің атасы. Жалаңтөс батыр 1576 жылы Сырдария жерінде дүниеге келді. Бұл Қызылорда облысының қазіргі Қазалы ауданының аумағындағы облыстар. Жалаңтөстің әкесі Сетқұл- ауқатты және ықпалды адам болған. 1643 жылы Жалаңтөс Орбұлақ шайқасында Жәңгір ханға көмекке барып, көмектің арқасында біраз жетістікке жетеді. Бұл қақтығыстарда Жалаңтөс қолбасшы өзінің шебер тактик өнерімен қоса, өр мінезділігін де көрсете алады.
Жалаңтөс Бахадүр Самарқандтан 12 шақырым жерде Дағбит Қыстағы кесенесінде жерленген. Батырдың ұрпақтары Самарқандтың өзінде де, Қызылорда облысының Қазалы ауданында да тұрады. Қазалы маңында Жалантөс есімімен аталған кент бар. Жалантос батырдың есімін Семей, Павлодар, Қызылорда сияқты қалалардағы көшелерге есімі берілген. 2001 жылы Қызылорда қаласында «Жалантөс және орта ғасырлардағы қазақ мемлекеттілігі» тақырыбында ғылыми-теориялық конференция өтті. Конференцияға Қазақстан мен Өзбекстанның және басқа елдердің ғалымдары, саясаткерлері, жазушылары қатысты.
Алшындар кмынадай халықтардың құрамында да кездеседі:
- Ноғайлар-алчин (Алшын) тұқымдасы Ноғай ордасының құрамында болған деген ақпараттар кездеседі.
- Өзбектер-Алшын тұқымдасы Қазіргі өзбектерде, Шағатай ұлысының тимуридтік иеліктерін жаулап алған Алтын Орданың көшпелі өзбектерінің ұрпақтары арасында кездеседі.
- Хазарлар құрамында Алчин (Алшын) тайпасы бар.
Тарихшы Батыржан Сейдомар атап өткендей, рулық қағида тек қазақтарды ұлт ретінде нығайту керек.
«Жүз» сөзі алғаш рет Есім ханның тұсында аймақтың белгісі ретінде пайда болды. Тәуке ханның басқаруымен әр жүз егемендікке ие болды. Батыста «алшин» және «джетиру» тайпалары екіге бөлінді. Жүздер пайда болған кезде «алшын» атауы жойылып, Байұлы мен Әлімұлы болып бөлінді. Бұл біреудің шығу тегі емес, аймақтық бөліну. ХХ ғасырда біз барлығымыз бір ұлт екенімізді мойындадық. «Ұлт» термині-XIX ғасырда пайда болған саяси ұғым. Біздің елде «тайпалар» бірігіп, «тайпа» құрды. Тайпалар бірге «Орда құрды. Сақ, ғұн, түркі немесе моңғол ұлттары болған жоқ. Біздің соңғы Біріккен ордамыз Қазақ ордасы болды. Бүгінде қазақ, ноғай, башқұрт, украин, мажар сияқты халықтар бар», — алшындардың шығу тарихы туралы тарихшы Батыржан Сейдомар осындай пікір айтты.
Сонымен қатар алшындар туралы атақты жырау Сүйінбай Аронұлы да толғаған. Оның өлең жолдарында «...Алшын ата баласы — Сұлтансиық, Бақсиық, Хан қызы екен анасы, Қаннан кеуіп көрген жоқ, Найзасының сағасы...» деген сөздер кездеседі.
Сондай ақ тарихшылардың кейбірі алшын ру-тайпалары: Хазар хандығын, Ноғай ордасын, Қазан хандығын, Қазақ ордасын құруға белсене қатысқандарын жазған. Негізі алшындар қазақ тарихында жауынгерлігімен даңқы шыққанын атап өткен жөн.
