Біздің ұлт тарихында Кенесары Қасымұлының Ресейге қарсы азаттық соғысы ұлт-азаттық көтерілісі деп бүркемеленіп сипатталады. Шын мәніне келгенде бұл ешқандай да көтеріліс емес, басқыншы елге қарсы азаттық соғысы деп қарастыру – күн тәртібіндегі мәселе. Соғыс пен көтерілістің арасы жер мен көктей ұғымдар. Ендігі тарих оқулықтарында Ресейдің қазақ даласына деген отаршылдық саясатын әшкерелей отырып, Кенесары Қасымұлының азаттық соғысы деп жазылуын талап етеміз.
Осы Кенесары соғысы ұлт тарихының, ел тағдырының барометрі іспетті. Адалдық пен сатқындық, мықтылық пен әлсіздік, рухсыздық пен намысқойлық, ерлік пен ездік қатар таразыға тартылып, сыналған Кенесары соғысында қандай тұлғалар баррикаданың қай жағында болғаны тарихта бұлтартпайтындай айғақтармен қалды. Солардың бір тобы – Кенесары дәуіріндегі қазақ билері. Бұл материалда билерді, қазақ даласындағы басқарушылар мен билеушілердің үлкен бір тобын «Кенесарыны қолдағандар» мен «Кенесарыға қарсы болғандар» деп жіктей отырып, тізімді түздік. Әрине, бұл соңғы әрі нақты, толық тізім дегенді білдірмейді. Бұл архив құжаттарын біз жанкешті мұрағатшы, тарих ғылымдарының докторы, профессор Болатбек Нәсеновтің жеке мұрағатынан алғанымызды ескерте кеткіміз келеді. Алдағы уақытта мұның жалғасын да жариялаймыз деген ойдамыз.
Кенесарыны жақтағандар:
Бекбаулы би (төмен шекті, арғын руынан)
Жанкожа би (төмен шекті, арғын руынан)
Романқұл би (төмен шекті, арғын руынан)
Ысқақ би (төмен шекті, арғын руынан)
Еламан би (төмен шекті, арғын руынан)
Жолтабар би (төмен шекті, арғын руынан)
Күлекен би (тiлеу бөлiмшесі, Ембіде)
Мамай Достанов би (тiлеу бөлiмшесі, Ембіде)
Самай Достанов би (тiлеу бөлiмшесі, Ембіде)
Қарағұл Күлекенов би (тiлеу бөлiмшесі, Ембіде)
Шәркей Арықбаев би (тiлеу бөлiмшесі, Ембіде)
Меңiбай Есенғұлов би (тiлеу бөлiмшесі, Ембіде)
Ақмырза би (тiлеу бөлiмшесі, Ембіде)
Қазанғап Өтебеков би (Ырғыздың Қайың өзені бойында)
Тастан би (қанжығалы болысынан)
Бапан Адырбаев би (қанжығалы болысынан)
Хан жасағында болғандар:
Байқадам Бекшайдаров би (табын руынан)
Бабыр Бокончин би (Аман-Қарағай округынан)
Сланбек Қылыпбаев би (қарақыз бөлімшесінің биі).
Қазанқап би (төртқара руынан)
Тiлеу Әйтпесов би (төртқара руынан)
Жолай Болтокин би (төртқара руынан)
Жаныс Сағымов би (төртқара руынан)
Чуда Исергенов би (төртқара руынан)
Исмаил Асауылов би (төртқара руынан)
Беркінбай би (төртқара руынан)
Күлiс би (төртқара руынан)
Меңдiбай би (төртқара руынан)
Оразбай Би (төртқара руынан)
Байтөре би (назар бөлiмшесi)
Чампык Юсуфов (назар бөлiмшесі)
Құлжан Батыр би (назар бөлiмшесі)
Жанмамбет би (назар бөлiмшесі)
Таджы би (назар бөлiмшесі)
Құрман би (назар бөлiмшесі)
Байманша би (назар бөлiмшесі)
Бекташ би (назар бөлiмшесі)
Шынтас би (назар бөлiмшесі)
Омаралы Сырычунғаев би (қабақ бөлiмшесінен)
Есет Көтібаров би (қабақ бөлiмшесінен)
Ақбай Бесенов би (қабақ бөлiмшесінен)
Жұманазар Жаманшин би (қабақ бөлiмшесінен)
Баймұхамед Жаманшин би (қабақ бөлiмшесінен)
Бала би (Кенесарымен Сырдария бойындағы қоқандықтармен соғысты)
Досбол би (Кенесарымен Сырдария бойындағы қоқандықтармен соғысты)
Тобағабыл би (Кенесарымен Сырдария бойындағы қоқандықтармен соғысты)
Тұрсынбай би (Кенесарымен Сырдария бойындағы қоқандықтармен соғысты)
Торғай би (Кенесарымен Сырдария бойындағы қоқандықтармен соғысты)
Талпақ Әзірбаев би (арғын руынан)
Айгел Айтпаев би (қыпшақтың торайғыр бөлімшесі)
Тұрған Анаев би (шөмекейдің асман бөлімшесі)
Шалдыбай Қазыбаев би (қыпшақтың қитабын бөлімшесі)
Көкше Девятаев би (қыпшақтың торайғыр бөлімшесі)
Жарылғап Шлиса би (қыпшақтың қаз бөлiмшесi)
Бабыр би (бағаналы болысы)
Көбе Алдақан (арғын руынан)
Бисары Ботабаев (шөмекей руы)
Мөңке Нұраков (үйсін руынан, Омбыда елшiде болған)
Қожа Қарауыл Бабажанов (төлеңгіт руынан)
Жоламан Тіленшіұлы (табын руынан)
Инем би (түнқатар болысынан)
Баяндин би (темеш руынан)
Сайдақ қожа Оспанұлы
Нұғыр Таймасов би (қанжығалы болысынан)
Жақан Қопин би (патша тыңшысы)
Сасық Қопынбаев (патша тыңшысы)
Кенесарыға шын пейілімен жақтас еместер:
Намаз би (төртқара руынан, Кiшi Борсықта)
Күзбақ би (төртқара руынан, Кiшi Борсықта)
Аллаберген би (төртқара руынан, Кiшi Борсықта)
Молда Әлмұхамед Бұлғанбаев би (байбақты руынан, патша тыңшысы)
Кенесарыға қарсы болғандар:
Алтыбай Көбеков (жаппас руынан, Кенесары өлтірген)
Садырбек би (қалқаман руынан)
Бұланбай би (қалқаман руынан)
Бейсен Қабанов би (Кенесарының қатыны Тұрсыновадан жиһаздарын тартып алған кезде комиссия ішінде болған)
Бажбай Қарадусов Би (жағалбайлы руы)
Қарт Манатпаев би (жағалбайлы руы)
Қуандық би (төртқара руынан)
Беркінбай би (төртқара руынан)
Жапалақ би (Абыралы)
Есаул Қазы Сырымов би
Бобас Тайширин би (қарпық болысынан)
Айтқожа би (қарпық болысынан)
Беке Балғын би (арғын руынан, Кенесары 700-дей жылқысын тартып әкетті)
Айкен Қантаев би (шөмекей руынан)
Балғожа Ямчуруин (Аман-Қарағай болысынан)
Қалыбек Тоқсанов би (Аман-Қарағай болысынан)
Наурызбай батырмен бірге жүргендер:
Қасқабай би (батыр) (Ұлы Торғайда, Тайпаққа таяу жерде)
Жеке би (батыр) (Ұлы Торғайда, Тайпаққа таяу жерде)
Кенесарыға қарсы болғаны үшін марапатталғандар:
Қазанғап Бұтбаев (төртқараның сейітқұл бөлімшесі)
Қары Маныбаев (жағалбайлының бүзбе бөлімшесі)
Бажтай Қарадұсов (біліш бөлiмшесi)
Жәнiбек Барақов (табын руынан)
Алдаш Байғанин (табын руынан)
Башикар би (адай руынан)
Тағыбердi би (адай руынан)
Күлеке би (адай руынан)
Айрық би (адай руынан)
Киныстай би (адай руынан)
Терекбай би (адай руынан)
Жармұхамед би (адай руынан)
Хасанбай би (адай руынан)
Бұш би (адай руынан)
Құтлымұраз би (адай руынан)
Жүсiп би (адай руынан, Кереген Тақыр қажының ұрпағы).
Баянауыл елінің Кенесарыны қолдаған билері, 1847 жыл (374-қор, 1-тіз., 1920-іс).
Сасық Баубеков би (құлеке қаржас болысы)
Саржан Болақов би (құлеке қаржас болысы)
Ноғай Абылаев би (орманшы болысынан)
Тоқтамыс Абылаев би (орманшы болысынан)
Таймақ Абылаев би (орманшы болысынан)
Дүйсенбі Абылаев би (орманшы болысынан)
Үкібай Найзабеков би (алтын төре болысынан)
Құман Қазанов би (алтын төре болысынан)
Әжі Нұрбаев би (алтын төре болысынан)
Шодыр Боқтин би (алтын төре болысынан)
Бектемір Ералин би (айдабол болысынан, жанқозы)
Өте Жортов би
Өтемис Жаукин би
Айтпақ Чонтин би
Мастеке Ботанов би
Құлтай Шобанов би
Игiлiк Қойбағаров би
Наурызбай Ботанов би
Бәкел Боранчин (күлеке қаржас руынан)
Берден Жанмурзин (күлеке қаржас руынан)
Қазанғап Аманжолов (күлеке қаржас руынан)
Шоқмор Бақтыбаев би (арғын руынан, Троцкіде)
Тоқтыбай би (арғын руынан)
Өзге өңірлерден Кенесарыны жақтаған билер:
Ерден Сандыбаев би (бағаналы руынан)
Көшер би (Үлкен Орданың Көкен атты жерінде)
Ботбай би (Үлкен Орданың Көкен атты жерiнде)
Садыр би (Үлкен Орданың Көкен атты жерiнде)
Бұланбай би (ағыз қалқаман руынан)
Садырбек би (ағыз қалқаман руынан)
Сугон Ходжаканов би (әлеке бандалы руы)
Балғабек би (қарауыл руынан)
Малыбай би (шұбыртпалы руынан)
Ағыбай би (шұбыртпалы руынан)
Кенже Тәтімбетов (темеш болысы бажиғар руынан)
Алтынбай Мардақов би (жаулыбай болысы қараша бөлiмi)
Сасқан Марданов би (жаулыбай болысы қараша бөлiмi)
Сыпатай би (дулат болысынан) (374-қор, 1-тіз., 2920-іс)
Қосубай би (қуандық болысынан, Кенесарыдан қайтуды сұрап хат жазған) (374-қор, 1-тіз., 1922-іс).
Тоқабай би (қуандық болысынан, Кенесарыдан қайтуды сұрап хат жазған)
Сайдалы би (қуандық болысынан, Кенесарыдан қайтуды сұрап хат жазған)
Бөке би (қуандық болысынан, Кенесары опат болған соң, Кенесарының қатыны Күнiмжанға елiне қайтуды сұрап хат жазған)
Мыңбай би (қуандық болысынан, Кенесары опат болған соң, Кенесарының қатыны Күнiмжанға елiне қайтуды сұрап хат жазған)
Нашар би (қуандық болысынан, Кенесары опат болған соң, Кенесарының қатыны Күнiмжанға елiне қайтуды сұрап хат жазған)
Ерғали би (қуандық болысынан, Кенесары опат болған соң, Кенесарының қатыны Күнiмжанға елiне қайтуды сұрап хат жазған)
Шоң би (қуандық болысынан, Кенесары опат болған соң, Кенесарының қатыны Күнiмжанға елiне қайтуды сұрап хат жазған)
Төле би (шүрен бөлiмшесінен, 4-қор, 1-тіз., 3520-іс)
Жангелды би (шүрен бөлiмшесінен, 4-қор, 1-тіз., 3520-іс)
Мырза би (шүрен бөлiмшесінен, 4-қор, 1-тіз., 3520-іс)
Жарал би (шүрен бөлiмшесінен, 4-қор, 1-тіз., 3520-іс)
Байтөре би (шүрен бөлiмшесінен, 4-қор, 1-тіз., 3520-іс)
Итубай би (шүрен бөлiмшесінен, 4-қор, 1-тіз., 3520-іс)
Байтанғат би (шүрен бөлiмшесінен, 4-қор, 1-тіз., 3520-іс)
Ордабай би (шүрен бөлiмшесінен, 4-қор, 1-тіз., 3520-іс)
Толепберген би (шүрен бөлiмшесінен, 4-қор, 1-тіз., 3520-іс)
Думан би (шүрен бөлiмшесінен, 4-қор, 1-тіз., 3520-іс)
Биқтар би (шүрен бөлiмшесінен, 4-қор, 1-тіз., 3520-іс)
Шатақ би (шүрен бөлiмшесінен, 4-қор, 1-тіз., 3520-іс)
Бұтылай Құлтаев би (шүрен бөлiмшесінен, 4-қор, 1-тіз., 3520-іс)
Тұқпанбай би (тілеуқабанның қарабас бөлiмшесi, Есет батырдан)
Сарыкөл би (тілеуқабанның қарабас бөлiмшесi, Есет батырдан)
Қолды би (тілеуқабанның қарабас бөлiмшесi, Есет батырдан)
Есен би (Естемісов) (тілеуқабанның қарабас бөлiмшесi, Есет батырдан)
Таушыбек би (Үлкен Ордадан)
Қалқан Жандырев (Үлкен Ордадан)
Түркiбай Жанаков (Үлкен Ордадан)
Қазығұл Жанақов (Үлкен Ордадан)
Жарылғап би (Орал қамалынан)
Алмат Табабергенов би (шөмекей руы)
Симан Қабашев (шөмекей руы)
Есболат би
Құтық би (4-қор, 1-тіз., 4478-іс)
Құлназар би (4-қор, 1-тіз., 4478-іс)
Оңғар би (4-қор, 1-тіз., 4478-іс)
Қамалмулла би (4-қор, 1-тіз., 4478-іс).
Төлемiс би (назар бөлімшесі)
Байсақбай би (жақайым руынан)
Қаналғай Жантықов би (қаракесек руынан)
Мәңгіқара Малтабаров (жақайымның асан бөлiмшесі (4-қор, 1-тіз., 4478-іс).
Бектұрған Арғынбаев би (жақайымның бәйімбет бөлiмшесi)
Айғыр Байыкшиса би (жақайымның құманбет бөлiмшесi)
Көтiбар Толыбаев (жақайымның бердеңғұл бөлiмшесі)
Оңғар Қасмағамбетова (қамбардың сегізбай бөлімшесінен)
Байсары Алабергенов (шектінің құша бөлімшесінен)
Таңірберген Әлібеков (айдарбанның ардаш бөлiмшесінен)
Баймұхамед Майын би (адай руынан) (4-қор, 1-тіз., 4478-іс)
Ғафур Қалбин би (адай руынан) (4-қор, 1-тіз., 4478-іс).
Нияз Угаралиев би (шектінің қабақ бөлімшесінен) (4-қор, 1-тіз., 312-іс).
Жабатай Мурзалин би (әтей бәсентиін болысы (3-қор, 6-тіз., 8661-іс)
Жүкіш Мәметеков би (сарыжомарт найман болысынан)
Профессор Б. Нәсеновтің «Кенесары – дала маршалы» кітабында есімі кездесетін билер
(Үлкен Орданың 28 биінің есімі кездеседі):
Диқанбай Қапсаланов би
Сары Алтаев би
Самбет Байдербасов би
Қарабай Телесов би
Меңке Боқтыбаев би
Туғамбай Қойгелдіғұлов би
Жанқожа Тойшыбеков би
Асылбек Байғарин би
Қазыбек Тайтемин би
Малдыбай Дәулетов би
Қоншыбай Қаптағаев би
Артық Амин би
Бертен Қангелдин би
Ермек Алтаев би
Қошкар Қазыбеков би
Мықтыбек Тоқтакүшіков би
Солты Малыбеков би
Тазабек Бұсырманов би
Бейбiт Кенбабин би
Тіленші Балпықов би
Назар Қарымбаев би
Қотыра Өмiров би
Айдар Сүйiндiков би
Құтұм Салаков би
Жайнақ Өтепов би
Ақпай Түркин би
Ермек Жаныбеков би
Молла 14 класты Абдул Меңлiбаев би
Дерегі белгісіз билер:
Еланбас Қылышбаев би (Қыпшақтың қарағыз бөлімшесінен)
Қарағұл Құлекенов би (тілеу бөлiмшесі).
Тонбай Би (шөмекей, төртқара, кiшi шекті руларынан).
Бұғар би (шөмекей, төртқара, кiшi шекті руларынан).
Аққу би (шөмекей, төртқара, кiшi шекті руларынан).
Сартай (шөмекей, төртқара, кiшi шекті руларынан).
Сұғұлжа (шөмекей, төртқара, кiшi шекті руларынан).
Мәмед би (шекті руынан)
Өтепиев би (шектінің жылтыр атасынан)
Адырбай би (әлеке алтай болысынан)
Мойнақ би (шекті руынан)
Шыңғыс Меңдiғарин
Беген Языев би (төмен шекті, арғын руынан)
Баймұрат би (арғын руынан (өлдi)
Жұбан би (керей руынан)
