«Алаш» партиясын құру идеясы 1917 жылы желтоқсанда Екінші жалпықырғыз съезінде тұжырымдалды. Ол кезде Ресейде монархия құлап, Уақытша үкімет құрылғаны белгілі. Осының арқасында басқалар сияқты, қазақ интеллигенциясы да «Алаш Орда» деп аталған өзінің ұлттық-территориялық құрылымын құруға мүмкіндік алды. Алайда, 1918 жылы 18 қарашада Омбыда Ресейдің Бүкілресейлік Министрлер Кеңесі Ресейдің Жоғарғы билеушісі және Орыс армиясының Жоғарғы Қолбасшысы болып Александр Колчак сайланды, ол жекелеген ұлттық-аумақтық құрылымдардың мүдделерін Ресейдің АҚ гвардиясының ұлы державалық бағытына қайшы келеді деп санады. Бұл арада Колчак дәл осылардан революционерлерге қарсы күресте көмек сұрады. Qazaqstan Tarihy порталы ұлттық қозғалыстар көшбасшыларының автономия талаптары Колчактың ұлы державалық үмітімен қалай үйлескені туралы әңгімелейді.
Материалда тарих ғылымдарының докторы Владислав Геннадьевич Кокоулиннің «Белая Сибирь: борьба политических партий и групп» еңбегі пайдаланылды
Әлеуметтік-экономикалық және ұлттық мәселеде Колчак үкіметінің саясаты Азамат соғысының бастапқы кезеңінде меньшевиктер мен социалистік революционерлер жүргізген саясатқа қарағанда жабайы және қатыгез әдістермен жүзеге асырылды. Барлық жерде шексіз әскери билік орнатылды. Колчак үкіметі соғыстан бұрын болған бөлінбейтін, ұлы державалық буржуазиялық-помещиктік Ресейді жақтады. Ол православие шіркеуінің басымдылығын сақтай отырып, ұлттардың мәдени өзін-өзі анықтау құқығын мойындады. В.А. Демидов «Октябрь және ұлттық мәселе» атты еңбегінде Колчактың эсерлермен және меньшевиктермен ғана емес, сонымен қатар ұлттық қозғалыстың жетекшілерімен де қарама-қайшылықтары болғанын жазады: «Колчак диктатурасы жүйесінде буржуазиялық-ұлтшылдық және феодалдық-клерикалық элементтер кадет-монархиялық реакцияның мойынсұнғыш құралы ретінде әрекет етті, бірақ олардың ұлтшылдық мүдделері орыс ақ гвардиясының ұлы державалық бағытына қайшы келді. Сондықтан да колчакшылар контрреволюциялық серіктестеріне қатаң қысым көрсетіп қана қоймай, жеке тұлғаларды да репрессиялады». Автор сондай-ақ «буржуазиялық ұлтшылдар Колчактың қанды диктатурасын қолдады, өйткені олар оны өздерінің таптық үстемдігін сақтаудың сенімді құралы ретінде көрді» деп тұжырымдап, бұл тезисті Қарақорым, Бурнардума, Ішкі Ресей мен Сібір мұсылман басқармасы, Башқұрт үкіметі мен Алаш-орда қызметіне жасалған талдаумен дәлелдейді. Колчак саясатынан айырмашылығы большевиктер пролетариат пен шаруа кедейлері арасындағы байланысты нығайтуға, ұлтына қарамастан, оларды ақ гвардияшылар мен интервенцияға қарсы біріктіру саясатын ұстанды.
Колчак үкіметі Уақытша Сібір және Уақытша Бүкілресейлік үкіметтердің ұлттық саясатын жалғастырды, бірақ олардың әдістері «дөрекі», ал ұлттық қозғалыстарға деген жақтырмаушылық «айқын» бола түсті. Мысалы, 1918 жылы қарашада ресми түрде жойылған Башқұрт үкіметі өз қызметін жалғастыра берді.
Колчак башқұрт армиясының тәуелсіздігін жоюға тырысып, 21 қарашада кантондық башқұрт әскери басшыларының барлық басқармаларын, башқұрт әскери басқармасын, башқұрт әскери кеңесін және башқұрт жеке корпусының штабын қысқартты. Башқұрт бөлімдерін құру, жинақтау, оқытудың барлық істері, сондай-ақ осы бөлімдерді басқару, олардың мүлкі, жеке құрамы және башқұрт әскери баспаханасы армия қолбасшысы генерал Дутовқа берілді. Башқұрт ұлттық қозғалысының жетекшілерінің бірі А. З. Валидовтың естелігі:
«Генерал Дутов Колчактың оң қолы болды, ол бұйрықтарды бірден орындауға кірісті және біздің әскердің оқ-дәрімен қамтамасыз етілуін азайтты. Кенеттен болған және түбегейлі шаралар Самара-Златоуст темір жолының бойындағы орыс бөлімдерінен бөлінген 3 – ші полкке қатысты бірден жүзеге асырыла бастады. Колчактың қаруды тапсыру туралы бұйрығына бағынудан бас тартқан 3-ші башқұрт полкінің жауынгерлері 2 апта бойы қарсылық көрсетті».
З.В. Тоған, «Естеліктер»
Башқұрт үкіметі Дутовты тұтқындауға тырысты, тиісті бұйрықты 1-ші, 2-ші және 5-ші башқұрт полкінің командирлері Г.Таган, Г. Айтбаев және К. Низамутдиновтерге беріледі. Алайда, Дутов бұны біліп қалып, шаралар қабылдады: ол Орынбордан 4-ші башқұрт полкін шығарды, ал өзі Орынбордан бронемашинамен өзіне адал казак бөлімдерінің орналасқан жеріне кетеді.
Башқұрт үкіметін башқұрттардың бәрі бірдей қолдай қоймағанын атап өту керек. Мәселен, Челябі уезінің башқұрт болыстарының уәкілетті өкілдері М.Г. Құрбанғалиев, С.Ахметжанов және Ш.Фахрисламов 22 қарашада Колчакқа телеграф жіберген: «Біз, башқұрттардың атынан Сізге ең ыстық шынайы тілектерімізді жолдаймыз және Сіздің басқаруыңыздағы Ресей құтқару жолына түседі деп сенеміз және біз башқұрт жартылай большевиктік үкіметінен құтыламыз деп үміттенеміз».
Башқұрт Үкіметінің органдары жергілікті жерлерде жұмыстарын жалғастыра берді және бұрынғыдай земство органдарымен келіспеушіліктер болып тұрды. Земство мен кантондық органдар арасында қақтығыстар болды, текетірес күшейіп, шиеленіс ушыға түсті. Бұл қақтығыстың қарапайым шешімі болмады. Колчак билігінің қарулы күш қолдану әрекеті жауап ретінде дәл осындай күш қолдану қаупіне тап болды.
Колчак үкіметі башқұрт әскерлеріне, егер олар тек большевиктермен соғысатын болса, әлі де төзе алар еді, бірақ ұлттық автономия туралы болжам ақ үкіметтің ұлы державалық саясатына қайшы келді. Башқұрт үкіметі тек чехословак отрядын ғана өзінің жалғыз одақтасы ретінде санады. Валидов чехтердің араласуына шындап сенді. Сондықтан 14 желтоқсанда ол Орынбор қаласындағы үзеңгілестеріне Сұлтановқа, Ишмурзинге, Ибрагим Исхаковқа, молда Әбілхайырға, молда Мухаммадейге, молда Габдулнасырға және Нуриагзамға хат жазып, онда жағдайға деген өзінің көзқарасын және башқұрт ұлттық қозғалысының алдағы міндеттері туралы баяндады. Ол егер чехтер Ресейден кетсе, башқұрт бөлімдерінің жағдайы өте ауыр болады, өйткені одақтастарға үміт жоқ деп жазды. Ол оларға Құрбанғалиевтердің Колчакқа жіберген жеделхатын пайдаланып, Дутовтың «біздің полктерде бүлік пен жанжал шығаруға тырысатынын» айтқан. Бұл кезде, башқұрттарды өз жағына тартуға тырысқан колчак үгіт-насихаты Башқұрт үкіметін қаралап жатты:
«Башқұрттардың аз бөлігі, олардың әкелері мен аталарының орыс халқымен бейбіт еңбек және әскери саладағы ғасырлық ынтымақтастығынан жерініп, башқұрт ұлтының мәдени және экономикалық өмірінің өркендеуі мен дамуы тек Ұлы Ресей құрамында ғана мүмкін болатындығын ұмытып, қазір мемлекеттік тәуелсіздікке деген ұмтылысты бастады. Ресей мемлекетінің Үкіметі сіздердің діндеріңізге де, ұлттық және шаруашылық тұрмыстарыңызға да, сіздердің жерлеріңізге де қол сұқпайды. Бұл сіздерге, барлық басқа халықтар сияқты, оның билігі астында, жергілікті мәселелерде, басқарудың тәртібі мен заңдылығын, жеке және мүліктік қауіпсіздікті және мемлекеттілік сенімінің астында бейбіт ұлттық даму еркіндігін толық қамтамасыз ете отырып, өзін-өзі сәтті басқару құқығын сақтайды».
Колчак қол қойған «Башқұрттар» үндеуі
«Башқұрттардың азат балалары үшін ауыр күндер туды. Алаяқ Валидов пен оның жандайшаптары қызылдарға сатылып, солармен бірге халықты тонау үшін олардың жағына өтті. Олар жоғарғы билеуші адмирал Колчакқа және казактарға қарсы халық арасына бүліншілік салды. Ақымақтар! Олар жоғарғы билеушінің, казактар мен одақтастардың Ресейде бірлік пен заңдылықты құруға деген ұмтылысын түсінбеді. Өзін ақтау үшін Валидов: «жоғарғы билеуші башқұрт халқымен санаспайды – ол оған не қару-жарақ, не ақша, не азық-түлік бермеді» дейді. Бұл өтірік!».
«Казактардың башқұрт халқына» үндеуі
Сонымен бірге Колчак Башқұрт үкіметін жою үшін барлық шараларды қабылдады. Мәселен, ақтардың Батыс армиясының штабы 22-ші Орынбор казак полкінің командиріне «башқұрт әскерлерінің бөлімдерін бағындыруды» бұйыра отырып, сонымен қатар «бағынбағандарды қарусыздандыруға» бұйырды. Ал Жоғарғы Бас қолбасшының штаб бастығы генерал Д. А. Лебедев Батыс армиясының қолбасшысы генерал М. В. Ханжинге мынадай мазмұндағы жеделхат жолдады: «Жоғарғы билеуші Башқұрт Үкіметінің басшысы Валидовты табуға және тұтқындауға, опасыздық жасағаны үшін далалық сотқа беруге бұйырды». Бұл үшін Батыс Армиясының штаб бастығы, генерал-майор Г. М. Щепихин мынаны ұсынған: «Алдымен Валидовтың тірегін - кантондық отрядтарды жою керек. Валидовты күшпен алуға болмайды. Халық мұны өзіне қарсы соққы деп түсінеді. Халықтың өзі оны әшкерелеуі үшін Валидовты саяси тұрғыдан жою керек». Осыдан кейін Валидовты тұтқындау кейінге қалдырылады.
Қаңтар айының басында Қызыл Армияның Уфаны басып алуы, бірқатар башқұрт уездерінің ақтардан тазартылу, казактардың Орынборды тастап кетуі және Оралдың ақтардан босатылуы Башқұрт Үкіметінің жағдайын өзгертті. Орынбордың тапсырылуымен генерал-лейтенант атаман Дутов маңызды стратегиялық пунктті жоғалтты. Орскіге барып орналасқан ол, Омбыға хабарлама жолдайды: «Маған қару, ақша, көмек сұрап башқұрттар делегациясы келді. 9-шы Башқұрт дивизиясы мүлдем қабілетсіз, әлсіз, саны да аз».
Орынбор тапсырысымен башқұрт әскері Қызыл Армиямен күрестің алдыңғы қапталында қалады. Бұл жағдайды Валидов сияқты, Дутов та, Колчак та өз пайдасына пайдалануға тырысты. Өзгерген қарым-қатынастарды көрсету үшін екі құжатты келтіре кетейік.
31 Қаңтарда А.З. Валидов Челябинскідегі Батыс Армиясының штаб-пәтерімен байланысқа шығып, оның әскеріне көп адам жұмылдырылғандығын, бірақ ақша мен қару-жарақтың жоқтығы туралы хабарлады. Ол оған ақша мен 3-4 мың винтовка бөлуді сұрады. Ол Колчак Үкіметіне 3-ші башқұрт полкін басқа башқұрт бөлімдерімен қосуды және оны Белорецкий зауыты арқылы жіберуді сұрады, сонымен қатар Дутовты айыптады: «Дутов Орынборды тастап кетті, енді кінәні басқаға аударғысы келетін сияқты. Мен не де болса, тікелей сөйлескен кезде осылай түсіндім». Сол күні Г.М. Щепихин Челябіден Колчакқа хабарлайды:
«Брать в свои руки в данный момент организацию башкир не могу, ибо, раз генерал Дутов с ними в течение года ничего не сделал при благоприятной обстановке, то браться за организацию и рассчитывать на успех вряд ли возможно. Зная башкир, могу доложить, что в умелых руках это отличный материал и, если изъять главарей-политиканов и обособить их от генерала Дутова, [сосредоточить] в руках талантливого организатора, то можно будет через месяц получить приличное войско. Присылка [к башкирам] людей, не знающих этот народ, может нанести лишь вред»
«Башқұртстанның ұлттық-мемлекеттік құрылысы»
Ақтардан күш кете бастағаннан соң, ақтар бақылауындағы территорияға кеткісі келмеген Валидов Кеңес үкіметімен байланысқа шығуға тырысады. Олардан Башқұрт үкіметі автономияны мойындауды, әскерлер мен үкіметті ақшамен қамтамасыз етуді және Челябіге дейін майданды ілгерілетуді көздеді. Уфа губревкомы оның автономия идеясын қолдайтынына сендірді, бірақ нақты ештеңе уәде етпеді. Алайда, біраз уақыттан кейін келісім жасалды: башқұрттарға Қызыл Армияға қарсы соғыс қимылдарын тоқтатып, оларда Кеңес үкіметін ұйымдастырған жағдайда, башқұрт үкіметінің барлық мүшелеріне рақымшылық жасауға және автономияға кепілдік берілді.
18 ақпанда екі тарап Башқұрт пен Кеңес үкіметтері арасындағы алдын-ала келісім жобасына қол қойды. Башқұрт әскері Қызыл Армияның жағына өтіп, Колчак пен Дутовқа қарсы күресті бастады. Алайда Шартқа түпкілікті қол қоюды Кеңес үкіметі кешіктіре берді.
Кокоулин Кеңес үкіметімен келіссөздер Башқұрт үкіметі үшін мәжбүрлі қадам болғанын, өйткені Валидов осы келіссөздермен қатар Батыс армиясының қолбасшысы генерал-лейтенант М.В. Ханжинмен ортақ тіл табуға тырысқанын хабарлайды.
Колчактың қолбасшылығы бір жағынан әр түрлі уәделер мен пара беру, екінші жағынан қатыгез репрессиялар арқылы башқұрт бөлімдерін өз жағында ұстауға тырысты. Батыс армиясының қолбасшысы генерал Ханжин, 6 -шы Стерлитамак ақ гвардиялық корпусының командирі генерал Печёнкин, ақ казак әскерлерінің 2 -округінің атаманы Захаров - әрқайсысы өз атынан және Колчак атынан башқұрттарға тым кеш болмай тұрғанда ойларын өзгертуге, Қызыл Армия жағына өткендерге ермеуге шақырып, үндеу жолдады. Олар большевиктерді тез арада жеңуге және түрлі игіліктерге уәде берді.
Великодержавиелік тенденциялардың осындай айқын көрінісіне тап болып, Башқұртстан аумағынан кеткісі келмеген Башқұрт үкіметі 27 ақпанда Кеңес үкіметімен алдын-ала келісімге қол қойды. Колчак үкіметі болса башқұрт әскерімен және Башқұрт үкіметімен өте абайсыз әрекет еткенін түсінді. Өту жағдайлары ретінде башқұрттардың Бүкілресейлік Үкіметтің мақсаттары туралы білмеуі, большевиктердің үгіт-насихаты, башқұрт бөлімдерінің әскери операциялардан шаршауы және осы бөліктердің жауынгерлік құралдармен қамтамасыз етілмеуі аталды.
Алаш Ордаға қатысты Колчак билігі Уақытша Сібір үкіметі мен Директорияның саясатын жалғастырды. Ол екі мезетпен сипатталады: 1) дербес мемлекеттік құрылымдардың болуы Колчак үкіметінің великодержавиелік саясатына қайшы келгендіктен, соңғысы алашордалықтар үкіметін ұлттық сепаратизмге айыптады; 2) дегенмен, сол Колчак үкіметі ортақ жау – «большевизммен» қарсы күресу үшін қазақтардан әскери бөлімдер құруға уәде берген алашордашылардың басшылығын қолдады. Колчак үкіметінің Алаш-Ордаға қатысты ұстанымы 1918 жылдың желтоқсан айының басында Омбы үкіметтік газетінің беттерінде белгіленген болатын:
«Увидя, однако, свою изолированность (на Государственном совещании в Уфе) и сплоченную группу твердо государственных элементов, эсеры позаботились укрепить свою позицию, привлекши на свою сторону различные инородческие представительства во главе с Алаш-Ордой. Эсеры, играя на идее равноправия национальностей, горячо отстаивали и Алаш-Орду, и Башкурдистан, и несуществующее Туркестанское правительство, и какое-то доселе никому неизвестное Правительство тюрко-татар внутренней России и Сибири. Те, кто был на Челябинском и Уфимском совещаниях, хорошо знают, каков был результат этой «предварительной обработки». Во всех спорных боевых вопросах: о месте Государственного совещания, об ответственности власти перед Учредительным собранием, о количестве членов Директории, о персональном её составе, все представители национальных инородческих правительств, как один, всегда голосовали заодно с эсерами»
Үкімет хабаршысы (Омбы)
1918, 6 желтоқсан
1919 жылғы 11 ақпанда Омбыда алашордашылардың басшылары Ә.Бөкейхан, В. Таначев және А. Тұрлыбаевтың қатысуымен «қырғыз-қайсақ халқының әкімшілік-шаруашылық құрылысы мәселелері бойынша» алдын ала кеңесі өтті. Өз сөзінде Ә. Бөкейхан:
«Біз мұнда бауырлар ретінде келдік. Қырғыз халқы сепаратистік ниеттерді қолдамайды. Біз батысшылдармыз. Біз халықты мәдениетке баулимыз деген ұмтылысымызда шығысқа қарамаймыз. Мәдениетті біз Ресей арқылы, орыстардың септігімен ала аламыз. Біз мұнда елдің Құрылтай жиналысына жетуі үшін қажетті тәртіпті реттеуге деген жалғыз ғана ниетпен келдік»,-деген.
«Процессы суверенизации народов Сибири в годы Гражданской войны» А.В. Сушконың дәйексөзі
Омбы кадет газеті бұл сөзге қолдау көрсетті:
«Алаш-Орда Үкіметі бастаған «қайсақ-қырғыз халқы» осы өзін-өзі анықтауда Ресейден бөлінуді көрмейді және Ресейдің жандануына бет бұрып келе жатқан мемлекеттік ойлаушы адамдармен бірлесіп жұмыс істеуді Отан алдындағы өзінің парызы деп санайды»
«Процессы суверенизации народов Сибири в годы Гражданской войны» А.В. Сушконың дәйексөзі
Алайда, 11 ақпандағы кеңесте қандай да бір нақты шешімдер қабылданған жоқ.
Сондықтан да, Башқұрт үкіметі сияқты Алаш орданың да Кеңес өкіметімен келіссөздерді бастауы таңқаларлық емес. 1919 жылдың 28 наурызында Торғай губерниясының әскери комиссары Токарев Байтұрсынұлы және басқалары сияқты Ә. Бөкейхановтың жақтастарын Кеңес билігін мойындауға мәжбүрлеген қазақ әскери жасағы ұйымдастырылғандығы туралы Ақтөбеден В.И. Ленинге хат жібереді. Байтұрсынов келіссөздер үшін Торғайға жүріп кетеді және Кеңес өкіметін мойындаудың бір шарты ретінде - алашордашылар тәубеге келген жағдайда оларға рақымшылық жариялауды ұсынды, өйткені олар – «қырғыздардың арасында құрмет-беделге ие зиялы адамдар».
Ішкі Ресей мен Сібірдегі түркі-татар мұсылмандарының ұлттық басқармасына қатысты Колчак ұлттық саясаты айқын көрінді. Уфаны Қызыл Армия басып алғаннан кейін Мұсылмандар діни басқармасы мен Ұлттық басқарма Петропавлға көшеді. 25 қарашада мүфти Ғалымжан Баруди Омбыға барып, жаңа үкіметпен қарым-қатынас орнатуға тырысады. 1918 жылдың қараша айының соңында петропавлдық «Приишимье» газетінде Ұлттық басқарманың уақытша төрағасымен ауқымды сұхбат жарық көреді. Онда төраға жұмыстың біраз дерлік істеліп қалғанын, бірақ 1918 жылы сәуірде Кеңес үкіметі орнағаннан кейін Ұлттық басқарма таратылып, оның мүшелерінің бір бөлігінің қамауға алынғанын айтқан. Алайда Ұлттық басқарма күресті жалғастыра берді, тек енді қарумен емес, үгіт-насихат арқылы, түркі-татарларды большевизммен күресуге шақырды. Бұл түркі-татарлар Халық Армиясының қатарына енген ччехословактар көтерілісінен кейін өз рөлін атқарды. Бірақ большевиктер Қазанды, Симбирск, Самараны қайтарып алып, Уфаға жақындағаннан кейін Ұлттық жиналыс Петропавлға эвакуацияланды.
1919 жылдың қаңтар айының басында Түркі-татарлар мұсылмандарының орталық ұлттық басқармасы Колчак үкіметі министрлер Кеңесінің төрағасына мәдени-ұлттық автономия органдарының «Түркі-татарлар ұлттық жиналысының қаулыларымен анықталған түрде» жұмыс істеуіне рұқсат беру туралы өтінішпен жүгінді. Бұған Министрлер Кеңесінің Төрағасы «ол территориясы жоқ және Бүкілресейлік үкіметтің қандай да бір орталық әкімшілігіне бағынбайтын кең функциялы Ұлттық басқарманың болуын жат құбылыс және жойылуға жатады деп санайтындығын» жеткізеді. Ұлттық басқарманы танудан бас тарту себептері Министрлер Кеңесі басқармасының баяндамасында баяндалды, онда ол «орыс мемлекеттілігінің» ыдырауы Финляндияда, Украинада және т.б. орталықтан тепкіш ұлттық күштердің дамуынан басталғанын, ал елдің шығысында Алаш Орда мен Башқұртстанның құрылуынан көрініс тапқанын жазады.
Осылайша, Колчак үкіметі Башқұртстан немесе Алаш Орда сияқты аумақтық автономияларға ғана емес, сонымен бірге түркі-татарлар мұсылмандарының ұлттық басқармасы тұлғасындағы мәдени-ұлттық автономияларға да қарсы шықты.
Орынбор, Уфа немесе Петропавлмен салыстырғанда ақ қозғалысының Сібір орталығынан алшақ орналасуына байланысты алтайлар мен хакастардың арасындағы ұлттық қозғалысы Колчак үкіметін азырақ алаңдатты, олармен қарым-қатынасты реттеуді жергілікті билік органдарына қалдырды. Бірақ ол жерде де ақтардың великодержавиелік саясаты осы халықтардың ұлттық ұмтылыстарына қайшы келді.
Олай болса, ұлттық қозғалыс жетекшілерін Колчактың немесе большевиктердің жақтастары деп есептеуге негіз жоқ. Әрине, ұлттық қозғалыс жетекшілерінің автономияға ұмтылысы мен Колчак режимінің великодержаивелік саясаты арасында объективті қарама-қайшылықтар болды. Сол сияқты, ұлттық бірлікті сақтау саясаты мен большевиктердің интернационализмі арасында қайшылықтар болды. Ұлттық қозғалыс мүшелері «үшінші» жолды – екеуінен де тәуелсіздікті немесе автономияны таңдауға тырысты, бірақ әлеуметтік және таптық қайшылықтардың шиеленісуі жағдайында бұл мүмкін емес болып шықты. Азамат соғысы кезіндегі ұлттық қозғалыс жетекшілерінің лагерлер арасындағы толқулары осымен түсіндіріледі.
