Экономикалық дамудың қазақстандық моделі

Тұңғыш Президент Н.Ә. Назарбаевтың бастамасымен жүзеге асырылған Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық қатынастардың қайта құрылуы, ең алдымен, әкімшілік-командалық экономиканы нарықтық экономикаға айналдыруға байланысты стратегиялық дамудың жаңа басымдықтарын айқындады. Нәтижесінде, Нұрсұлтан Назарбаев өзінің «Тәуелсіздік дәуірі» кітабында сенімді түрде атап өткендей:

«Небәрі ширек ғасырда КСРО-да әділетсіз артта қалған бұрынғы Кеңес Республикасы ұлттық мемлекеттілігі, тиімді нарықтық экономикасы, демократиялық әлеуметтік құрылымы және жоғары халықаралық беделі бар заманауи елге айналды. ... Осы кезеңде еліміз экономикалық, әлеуметтік және қоғамдық-саяси салаларда «үш жақты транзитті» табысты жүзеге асырды».

Қазақстандағы нарықтық қатынастардың қалыптасу процесі қазақстандық қоғамның экономикасына, әлеуметтік қатынастарына, мәдениеті мен діліне үлкен әсер етеді. Болып жатқан өзгерістерге тарих ғылымы да сырт қала алмады. Олардың әсерінен қазіргі тарихнамадағы зерттеу тақырыбында айтарлықтай ілгерілеу байқалады, тарихи жұмыстарға қойылатын қазіргі әлеуметтік сұраныстар аясында материалды теориялық тұрғыдан түсіну әдістері іздестірілуде. Осылайша, нарықтың даму тарихы мен кәсіпкерлік практикасына деген қызығушылық өлшеусіз өсті, бұл, бір жағынан, қалыптасқан әлеуметтік жағдайға байланысты болса, екінші жағынан, бұл проблемаға нақты көңіл бөлінбеуі, оның бұрмалануы, кеңестік кезеңдегі нарықтың оң әлеуеті туралы идеялардың деформациясы.

Бизнес мәселелерін қазіргі зерттеушілер нарықтық экономиканың перспективаларын зерттей отырып, экономиканы шамадан тыс орталықтандыруға негізделген кеңестік жоспарлау жүйесімен салыстырғанда олардың өте маңызды және өзекті екенін көрсетуге тырысады. Бүгінде бізде нарық пен кәсіпкерлік тарихына арналған бірқатар жұмыстар бар. Олардың кейбіреулері ғылыми айналымға жаңа нақты материалды енгізу, ерекше тұжырымдамалық тәсілдерді әзірлеу арқылы белгілі бір құндылыққа ие.

Мұндай еңбектердің қатарына республиканың бірқатар жетекші ғалымдарының - экономика ғылымдарының докторлары, профессорлар: Я.А. Әубәкәрова, Н.К. Исингарина, А.К. Қошанова, О.С. Сәбден, К.А. Сағадиев, С.С. Сатыбалдин, А.Е. Есентүгелов; тарих ғылымдарының докторлары, профессорлар: Б.Г. Аяған, А.М. Ауанасова, М.Х. Асылбеков, Х.М. Абжанов, Г.М. Қарасаев, З.Е. Қабылдинов, М.Ж. Тәшенев, С.Н. Мамытова және басқаларының монографияларын жатқызуға болады.

Мысалы, 2009 жылы жарық көрген профессор Я.А. Әубәкіровтың таңдамалы Еңбектер жинағында Тәуелсіз Қазақстан экономикасының қалыптасуы мен дамуының түйінді мәселелері рет-ретімен ашылған, нарықтық қайта құрудың басынан бастап 2000 жылдардың ортасына дейін елді қамтыған әлеуметтік-экономикалық және саяси үдерістерге, оның ішінде нарықтық экономиканың қазақстандық моделінің ерекшеліктеріне қатысты автордың теориялық көзқарастары ұсынылған.

Профессор О.С. Сәбденнің редакциясымен жарық көрген ҚР БҒМ ҒК Экономика институтының «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан: экономикалық трансформация стратегиясы және көшбасшылыққа жол» ұжымдық монографиясында тәуелсіздіктің алғашқы 20 жылындағы Қазақстан экономикасы мен қоғамының трансформациясы жан-жақты сипатталған. ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жыл сайынғы жолдауларында қойылған стратегиялық міндеттерді шешудегі еліміздің жетістіктері көрсетілген.

ҚР ҰҒА академигі К.Ә. Сағадиевтің «Реформалар: аналитикалық көзқарас» атты үш кітаптан тұратын монографиясында Қазақстанның тәуелсіздік жылдарындағы дамуының маңызды мәселелеріне аналитикалық шолу жасалған. Ол Мемлекет басшысы алға тартқан, бүкіл әлемнің хрестоматиясына айналған қазақстандық жолды терең түсінуге арналған. Егер оның алғашқы екі кітабы реформалардың бастапқы кезеңін және олардың интеллектуалды қамтамасыз етілуін сипаттау мен талдауға арналса, үшінші кітапта ел дамуының сапалы жаңа кезеңі туралы автордың ойтолғамдары келтірілген.

ҚР ҰҒА академигі С.С. Сатыбалдиннің «Драконы и тигры Азии: сможет ли казахстанский «барс» пройти их тропами?» кітабында шартты түрде «айдаһарлар» деп аталатын Шығыс Азия елдері мен «жолбарыстар» деп аталатын Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінің оң тәжірибесін ашуға мүмкіндік беретін салыстырмалы-тарихи әдістеме негізінде қазақстандық экономиканың даму мәселелері мен ерекшеліктері қарастырылған. Кітапта сонымен қатар орыс, қытай, жапон, оңтүстік кореялық, тайвандық ғалымдардың материалдары және олармен бірлескен зерттеулердің деректері кеңінен қолданылған. Атап айтқанда, автор, академиктер Л.Абалкин мен О.Богомоловтың, профессорлар Н.Симоний мен В.Андриановтың, шығыстанушы С.Авдашеваның және басқалардың еңбектеріне сүйенеді.

Профессор А.Е. Есентүгеловтың «Тәуелсіз Қазақстанның экономикасы: нарықтық реформалардың тарихы» кітабында КСРО-ның ыдырауы мен нарықтық экономикаға көшудің аса маңызды себептері ашып көрсетілген. Автор 1990 жылдары елімізде жүргізілген экономикалық реформалардың қатысушысы және куәгері ретінде Қазақстанның тәуелсіздік алуымен және ұлттық валютаның енгізілуімен байланысты тарихи жағдайларды сипаттайды, таяу онжылдықтардағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуының негізгі проблемаларын анықтауға тырысады.

Профессор, темір жол көлігінің ардагері, КСРО Қатынас жолдары министрінің бұрынғы орынбасары, Қазақстан Республикасының белгілі қоғам және мемлекет қайраткері Н.К. Исингариннің «Қазақстан темір жолдары. Қалыптасуы» (Алматы, 2004), «Қазақстан темір жолдары. Даму» (Алматы, 2005) атты кітаптары экономиканың негізгі салаларының бірі - Қазақстан темір жолдары жүйесін реформалау тарихына арналған. Ғалымның Қазақстан Республикасының 210 танымал теміржолшысына арналған «Қазақстанның танымал теміржолшылары» (Алматы, 2005) очерктер жинағының екінші толықтырылған басылымы да үлкен қызығушылық тудырады.

Қазақстан экономикасының түбегейлі нарықтық өзгеруінің теориясы мен практикасы проблемаларына профессор А.К. Қошановтың «Трудное восхождение. На путях к рынку» монографиясы арналған. Автор Қазақстанның трансформациялық моделі ретінде аралас үлгідегі нарықтық экономиканы қалыптастыру жөніндегі ғылыми әзірлемелерге және маңызды шешімдерді негіздеуге тікелей қатысты. Бұл еңбек ғылыми ізденіс кезеңдерін қамтиды және жиынтығында нарықтық бастамалардағы жаңа экономика қалыптасуының қазақстандық жолын көрсетеді.

ҚР Президенті жанындағы Қазақстан стратегиялық зерттеулер институты ғалымдарының профессор Б.Қ. Сұлтановтың редакциясымен жарық көрген «Қазақстан Республикасының экономикалық реформалар стратегиясы» ұжымдық монографиясы да елдің экономикалық даму мәселелеріне арналған. Онда елді экономикалық жаңғырту проблемалары, республиканың посткеңестік кеңістіктегі интеграциялық процестерге қатысуы, сондай-ақ Қазақстанның жетекші халықаралық ұйымдармен өзара қарым-қатынасын дамытуы зерттеледі.

Ғалымдар Б.Аяған мен А. Ауанасованың «Нұрсұлтан Назарбаев: билік басындағы адам» тарихи-библиографиялық кітабында Елбасының реформаторлық бағытын, соның ішінде орасан зор экономикалық өзгерістерді іс жүзінде жүзеге асыруға байланысты мәселелердің кең ауқымы көрініс тапты. Кітап осы авторлардың «Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев – тәуелсіз мемлекеттің негізін қалаушы» және «Нұрсұлтан Назарбаев және мемлекет құрылысының қазақстандық моделі» зерттеулерінің жалғасы болып табылады.

Осы жұмыс зерттеуінің мақсаты Қазақстанның нарықтық экономикаға өтуінің қысқаша тарихы, ҚР Тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаевтың бастамасы бойынша жүргізілетін экономикалық қайта құрулардың негізгі кезеңдерінің, сондай-ақ экономикалық өсудің қазіргі заманғы драйверлерінің сипаттамасы болып табылады.

Көптеген посткеңестік республикалар сияқты Қазақстан да тәуелсіздік алғаннан кейін кеңестік жоспарлы экономиканың қойнауында бұрыннан пісіп-толысқан аса күрделі жүйелі дағдарыстың тұңғиығына батты. Сонымен, 1990-1994 жылдар аралығында Қазақстанда өнеркәсіп өндірісінің көлемі екі есеге қысқарды, ал аграрлық секторда құлдырау үштен бірін құрады. Республикада қаражат та, өткізу нарығы да болмады, сондықтан кәсіпорындардың көпшілігі тоқтап қалды. Қазақстандық кәсіпорындардың өніміне сұраныстың күрт төмендеуі, 1995 жылға дейін жалғасқан экономика құлдырауын тудырды.

Ел басына туған осындай қиын жағдайда Елбасы Н.А. Назарбаев «Қазақстанның егемен мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы» атты еңбегінде елдің алдағы үш жылға арналған экономикалық стратегиясын тұжырымдады. Республикада нарықтық экономиканың қалыптасу элементтері ретінде мыналар айқындалды: меншікті жеке қолға беру, ақша айналымын реттеу, банк жүйесін нығайту; еркін баға құру және сыртқы сауданы жандандыру; шетелдік инвесторларды шақыру.

1990-шы жылдардың басында экономиканы тұрақтандыру үшін Н.Ә. Назарбаев қабылдаған батыл шаралардың мәні: негізгі азық-түлік өнімдері мен халық тұтынатын тауарлардың бағасын мемлекеттік реттеуден бас тарту, тиімсіз кәсіпорындардың банкроттығы, мемлекеттік активтердің көп бөлігін жекешелендіру, тауарларды еркін жылжыту үшін жағдай жасау, шетелдік капиталды тарту және т. б. болды.

Академик Қ.Ә. Сағадиевтің пікірінше, еркін нарыққа көшуді бастау үшін оның үш міндетті шартын іске асыру қажет болды. Біріншісі-реттеуді бәсекелі, нарықтық ортаға бере отырып, мемлекеттің тауарлар мен көрсетілетін қызметтерге бағаларды орталықтандырылған белгілеу тәжірибесін жою. Екіншісі-мемлекеттік және қоғамдық меншікті тарату және қоғамның әрбір азаматы өз ісімен айналысып, өзін молшылықпен қамтамасыз етуі үшін оны жекешелендіруді жүргізу. Үшіншіден, бүкіл қоғам сияқты, экономика да, инвестицияларды тарту, технологиялармен және озық тәжірибелермен алмасу үшін басқа мемлекеттермен байланыс орнатуға ашық болуы керек.

Қазақстанда мемлекеттік меншікті жекешелендіру процесі ресми түрде 1992 жылғы 22 маусымда 1991-1992 жылдарға арналған мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру бағдарламасының қабылдануынан басталды. Осы бағдарлама бойынша жекешелендірудің негізгі нысаны кәсіпорындарды ұжымдық немесе акционерлік меншікке беру болды. ҚР Парламенті Мәжілісіне ұсынылған ҚР Мемстаткомның аналитикалық жазбасына сәйкес 1991 жылдың басында өнеркәсіпте мемлекеттік кәсіпорындар санының 23% – ы, құрылыста – 40% – ы, ауыл шаруашылығында және саудада-23% - ы, қоғамдық тамақтануда-8% - ы жекешелендірілді. Негізінен осы салалардың шағын және орта объектілері жекешелендірілді.

1992 жылғы қыркүйекте ҚР Мемстаткомы жүргізген халықтың жекешелендіруге қатынасын бір жолғы іріктеп зерттеу қорытындылары көрсеткендей, сұралғандардың басым көпшілігі жекешелендіру процесін қолдаса да, осы мәселе бойынша сұралғандардың пікірлері бір мәнді емес болып шықты. Бұл ретте жекешелендіру кезінде еңбек ұжымының пікірі үнемі ескеріле бермейтіні белгілі болды, ал бұл «Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру туралы» Заңның негізгі ережелеріне қайшы келеді.

Профессор А.Е. Есентүгеловтың пікірінше, қалыптасқан жағдайда мемлекеттік кәсіпорындарды тиімді жеке меншік иелерінің қолына сату арқылы елдегі жағдайды қалыпқа келтіруге тырысып көру керек болды. Сонымен бірге, ол батыста экономиканы жеке меншік иелері сәтті дамытып жатқанын айта келіп, неге бізге де тырысып көрмеске, өйткені нарықтық экономика бәрібір де жеке меншікке негізделетін болады. Сонымен қатар, жеке меншік иелері ғана өз меншіктерін дамытуға инвестиция сала алды. Сондықтан еркін бағалар мен жеке меншікті енгізу жоспарлы экономиканы нарықтық экономикаға айналдырудың қажетті және сөзсіз, бірінші кезектегі және негізгі шарты болып табылады. Демек, барлық тауарлар мен қызметтерге еркін бағаларды енгізумен қатар, мемлекеттік меншікті жекешелендіруді бірінші кезекте жүзеге асыру қажеттілігі туындайды.

Қазақстанда жекешелендірудің бірінші кезеңінің сабақтары еңбек ұжымының пікіріне бағдарлана отырып әзірленетін меншікті өзгертудің қолданыстағы құралдарының шектеулілігін көрсетті, бұл сол уақыт үшін істің ақталған және сөзсіз нәтижесі болды. Купондар арқылы да, ашық емес аукциондар арқылы да шағын және жаппай жекешелендіру, кәсіпорындарды сауықтыру және экономиканың өсу факторы болудан гөрі, оның тежегішіне айналды. Меншікті әлеуметтік әділеттілік ұранымен тарату, кәсіпорындарды ашық емес аукциондар мен конкурстарда сату, республикалық және жергілікті деңгейдегі ықпалды шенеуніктердің шағын тобы арасындағы меншіктің негізгі бөлігін сахна артында бөлуіне бүркеме болды. Ол ауқымды сыбайлас жемқорлықты, парақорлықты және қызмет бабын теріс пайдалануды тудырды. Бұл Қазақстандағы меншікті жеке және әсіресе жаппай жекешелендірудің нәтижесі болды.

Енді жаппай жекешелендіруден бірыңғай сценарий бойынша жекешелендіруге көшу туралы біржақты шешім қабылдау қажет болды.

Қазақстанда жекешелендірудің екінші кезеңі (1993-1995) «Қазақстан Республикасында мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің ұлттық бағдарламасын» қабылдаудан басталды. Профессор Б.Ғ. Аяғанның және басқа да белгілі ғалымдардың пікірінше, бұл жекешелендіру тарихындағы ең ауқымды және күрделі кезең болды, ол төрт негізгі бағыт бойынша жүзеге асырылды: шағын жекешелендіру; жаппай жекешелендіру; жеке жобалар бойынша жекешелендіру; агроөнеркәсіптік кешенді жекешелендіру.

Жекешелендірудің үшінші кезеңі (1996-1998) электр энергетикасы мен мұнай - газ саласында, сондай-ақ әлеуметтік салада-денсаулық сақтау, білім беру, ғылым мен мәдениетте жекешелендіру басталған секторлық бағдарламаларға көшу кезеңі болды. Дәл осы кезеңде ірі өнеркәсіптік кәсіпорындарды сатып алуға қабілетті отандық толыққанды инвесторлар қалыптаса бастады.

Жекешелендірудің төртінші кезеңі 1999 жылдан басталды және қазіргі уақытқа дейін жалғасуда, ол мемлекеттік меншікті реттеу және басқару мәселелерінде мемлекеттік басқарудың әртүрлі деңгейлері арасында өкілеттіктерді бөлудің жаңа тәсілдерімен сипатталады. Жекешелендірудің төртінші кезеңі 1999-2000 жылдарға арналған жекешелендіру және мемлекеттік мүлікті басқарудың тиімділігін арттыру бағдарламасымен басталды.

Осы шаралардың нәтижесінде 1994 жылдың аяғынан бастап экономикадағы бетбұрыстың алғашқы белгілері: жалпы өнім өндірісінің төмендеу үрдісінің бәсеңдеуі; инфляция деңгейінің төмендеуі байқалды. Бұл ретте экономиканың жандануына көп жағдайда 1993 жылы ұлттық валюта-теңгенің енгізілуі ықпал етті, бұл елге дербес ақша – кредит саясатын жүргізуге, сонымен бірге нақты толық ауқымды реформаларды бастауға мүмкіндік берді.

Аграрлық секторды реформалаудағы қағидатты маңызды қадам жер қатынастарын реттеу, жерге жеке меншікті енгізу болды. Аграрлық сектордағы реформа ауыл шаруашылығындағы мемлекеттік меншік монополиясын жоюға, колхоздар мен совхоздарды фермерлік және шаруа қожалықтарына айналдыруға бағытталған болатын. Мұрағат құжаттарын талдау көрсеткендей, ел экономикасының басқа да салаларындағы сияқты осы саладағы нарықтық қайта құрулар нәтижесіне Мемлекет басшысының өзі де қызығушылық танытқан. 1998 жылғы 10 наурызда облыс әкімдерімен өткен кезекті кеңестердің бірінде сөйлеген сөзінде Н. Ә. Назарбаев жиналғандардың назарын келесіге аударды:

«Агроөнеркәсіптік сектордағы экономикалық реформаны тереңдету-біздің мемлекетіміз үшін тағдыршешті мәселе... Бірақ ауыл шаруашылығы өнімдері мен оны қайта өңдеу өнімдері өндірісінің тұрақты өсуінің басталуы ұйымдастырушылық-экономикалық, технологиялық және барлық ресурстық факторлар кешенді түрде қарастырылатын кезде басталатынын әлі де болса бәрі бірдей толық түсінген».

Осы мақсатта ол Үкімет мүшелері мен әкімдерді мемлекеттік реттеуді және бүкіл агроөнеркәсіптік кешенді орталықтан да, өңірлерден де көлденеңінен және тігінен қолдауды жақсарту үшін бірыңғай тәртіпте жұмыс істеуге шақырды.

Аталған мәселелер бойынша жақсы жаққа өзгерістер көп күттірген жоқ. Мәселен, 2002 жылы ҚР Президенті жанындағы Қазақ стратегиялық зерттеулер институты жасаған еліміздің агроөнеркәсіптік секторының жай-күйіне талдауда аграрлық азық-түлік секторын дамытудағы оң үрдістердің қатарына ауыл шаруашылығындағы көп салалы экономиканың белсенді дамуын, агробизнес субъектілері үлесінің елеулі ұлғаюын жатқызуға болатындығы атап өтілді. Аграрлық реформаны жүзеге асыру барысында меншік нысандарының алуан түрлілігіне негізделген жаңа құрылым құрылды.

Жеке меншікке көшу процесі қайтымсыз болуы керек еді. Бұны сол кезеңнің логикасы талап етті. Қазақстанда, 2008 жылғы дағдарысқа дейін және одан кейін де, Республика өзінің еуразиялық даму жолын таңдап, әлемнің неғұрлым дамыған елдері жинақтаған барлық жағымды жақтарын бойына сіңіре отырып, нарықтық қатынастарға кірудің арқасында экономика жедел қарқынмен дамыды. Шағын және орта бизнеске бағдарлану, шетелдік инвесторларды тарту ҚР-ға барлық дағдарыстардан лайықты түрде шығуға және посткеңестік кеңістіктегі елдердің көпшілігін артта қалдыруға мүмкіндік берді.

Қазақстанның қазіргі тарихында экономикалық қайта құрудың өзіндік, оңтайлы моделін құрудағы мемлекеттің рөлін зерделеу маңызды орын алады. Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті 1997 жылғы Қазақстан халқына Жолдауында Қазақстан экономикасы қалыптасуының екінші кезеңінің басталуын (1998-2005 жж.) белгілеген ел болашағының пайымын ұсынды.

Ресей қоғам қайраткері, белгілі ғалым және жазушы Рой Медведевтің пікірінше, Н.Ә. Назарбаевтың 1997 жылғы «Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейінгі Даму стратегиясы» атты Қазақстан халқына Жолдауы тек ТМД елдері үшін ғана емес, көп жағынан бірегей құжат болып табылады. Оның айтуынша, онда «ел жүзеге асырған қуатты тарихи секіріс - Қазақстанның XX ғасырда жүріп өткен қарама-қайшылыққа толы әрі қиын жолына қарағанда, анағұрлым ауқымды секіріс туралы сөз болды».

Дәл осындай пікірді 2008 жылы профессор Я.А. Әубакіров те айтқан болатын. Атап айтқанда, ол былай дейді:

«Нарықтық қатынастарға көшу Қазақстанға 1997 жылы республиканың 2030 жылға дейінгі даму стратегиясын ұсынуға мүмкіндік берді. Бұл ТМД елдеріндегі алғашқы ұзақ мерзімді даму жоспары болды. Осыған байланысты ел Президенті бұл әлі де буыны бекімеген жас тәуелсіз мемлекеттің үлкен таңдауы екенін әділ атап өтті. Біз үшінші әлем мемлекеті болуды қойдық. Бұл барлық қазақстандықтардың қажырлы еңбегінің, «Қазақстан – 2030» ұзақ мерзімді стратегиясында көзделген барлық бағыттардың іске асырылуының нәтижесі. Ел Президенті елдің үдемелі дамуының шабыттандыратын факторы ретінде өршіл мақсат қойды».

Ел экономикасында елеулі бетбұрыс 2000 жылы болғанын нарықтық қайта құру тарихы куәландырады. 2000 жылы ЖІӨ көлемі 9,8% - ға ұлғайды және бұл ТМД-дағы үздік нәтиже болды. Тұтастай алғанда республикада 2000-2004 жылдары ЖІӨ өсімі жылына орта есеппен 10% - ды құрады және 2003 жылдың өзінде Қазақстанның ЖІӨ 1991 жылғы деңгейден 6,2% - ға асып түсті. Республика экономикасына тікелей шетелдік инвестициялардың жалпы көлемі 2003 жылдың өзінде 30 млрд. доллардан асты және ол жыл сайын барған сайын үлкен мөлшерде түсуді жалғастырды.

2000 жылы ЕО, ал 2002 жылы АҚШ Қазақстанды нарықтық экономикасы бар ел ретінде таныды. Қазіргі уақытта әлемдік экономикада Қазақстан дамушы нарығы бар елдердің қатарына жатады. Республикада Халықаралық экономикалық қатынастардың барлық бағыттары мен нысандары қалыптасты: сауда, инвестициялық, ғылыми-техникалық, валюталық және т. б.

Мемлекет басшысының бастамасы бойынша 2000 жылдардың басында Қазақстанда негізгі экономикалық реформалар жүргізілді. Меншік институты нарықтық экономиканың талаптарына сәйкестірілді.

2000-шы жылдары Қазақстанның алдында өз экономикасының бәсекеге қабілеттілігін арттыру міндеті тұрды, оны шешпей дамыған елдердің қатарынан лайықты орын алу мүмкін емес еді. ҚР Тұңғыш Президентінің 2006 жылғы 18 қаңтардағы «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» атты Жолдауы дәл осы мақсатқа қолжеткізу жолдарын нақтылауға арналды.

2000 жылдары Қазақстан экономикасы дамуының негізгі нәтижесі макроэкономикалық тұрақтылық болды, оған: әртараптандыру, даму институттарын, холдингтерді, әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорацияларды және Ұлттық қорды құру сияқты бірқатар мемлекеттік бағдарламаларды жүзеге асыру арқасында қол жеткізілді. 1996-2005 жылдары ЖІӨ – нің орташа жылдық өсу қарқыны 8,5% - ды, 2001-2007 жылдары 10% - ды құрады.

Экономикалық дамудың үшінші кезеңінде «Қазақстан Республикасының 2003-2015 жылдарға арналған индустриялық-инновациялық даму стратегиясын» іске асыру жалғасуда. Бұл бағдарламаның басты мақсаты шикізаттық емес салаларда бәсекеге қабілетті және экспортқа бағдарланған өнім шығаруға қабілетті экономика дамуының жаңа сапалы деңгейін қамтамасыз ету болды.

2010 жылы Қазақстанда ҚР-ның 2020 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспары бекітілді. Сол жылы үдемелі индустриялық-инновациялық даму жөніндегі 2012-2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарлама (ҮИИДМБ) басталды. Бағдарламаға 10 салалық бағдарлама, «2010-2020 жылдарға арналған Индустрияландыру картасы» және «Өндірістік қуаттарды ұтымды орналастыру схемасы» кірді. ҮИИДМБ өңірлік деңгейде іске асыру тетігі бизнес-белсенділікті күшейтуге және кәсіпкерлікті қолдау инфрақұрылымын құруға бағытталған «Бизнестің 2020 жылға дейінгі жол картасы» бағдарламасы болды.

Өзгермелі әлемнің қазіргі жағдайында, жаһанданудың күшеюі және әлемдік нарықтардағы бәсекелестіктің күшеюі әлеуметтік-экономикалық дамудың жаңа модельдерін іздеу, экономикалық өсу көздері мен факторларын әртараптандыру проблемасын алға тартады. Осыған байланысты, қалыптасқан жаңа геосаяси жағдайларда және әлемдік экономикалық жүйеде дағдарыстық құбылыстардың күшеюінде, бірқатар белгілі отандық ғалымдардың пікірінше, Қазақстан үшін оның сандық көрінісіндегі экономикалық өсу ғана емес, ішкі және әлемдік нарықтарда ұлттық өндірушілердің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ететін дамудың инновациялық сипатында көрінетін сапасының өзгеруі қажет.

Бұл ереже Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың 2017 жылғы 31 қаңтардағы «Қазақстанның Үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік» Жолдауында нақты ашылды. Оның айтуынша, біздің көз алдымызда болып жатқан ұлы өзгерістер – әрі тарихи сын-қатер болса, әрі ұлт үшін мүмкіндік. Болашағын айқындап, сын-қатерлерді күтіп отырмастан, оған табанды түрде қарсы тұра алатын халық қана жеңіске жетеді. Осы мақсатқа қол жеткізу үшін Қазақстанның Үшінші жаңғыруын іске асыруды қамтамасыз ету, елдің жаһандық бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ететін экономикалық өсудің жаңа моделін құру қажет болды.

Жаңа индустрияларды құрумен қатар Н.Ә. Назарбаев Қазақстан экономикасы өсуінің негізгі драйверлері ретінде дәстүрлі базалық салаларды дамытуды жалғастыру міндетін қойды. Бұл өнеркәсіп, АӨК, көлік және логистика, құрылыс секторы және басқалары. Елбасының пікірінше, еліміздің тау-кен металлургия және мұнай-газ кешендері де экономикалық өсімнің тұрақтылығы үшін өзінің стратегиялық маңызын сақтауы тиіс. Минералдық шикізатқа әлемдік сұраныстың баяулауы жағдайында жаңа нарықтарға шығып, өнім жеткізу географиясын кеңейту керек.

Қазақстанның тау-кен өндіру саласы елдің барлық өнеркәсіптік өндірісінің 60% - ға жуығын құрайды, ал осы сектордағы мұнай мен газдың үлес салмағы шамамен 80% - ға жетті. ҚР Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитетінің деректеріне сәйкес, елдегі мұнай өндірісі 2017 жылы 86,2 млн тоннаға жетті – бұл 2016 жылғы деңгейге қарағанда 110,5% – ды құрайды. 2017 жылдың қорытындысы бойынша газ өндіру 52,9 млрд текше метрді құрады, бұл 2016 жылғы өндіру көлемінен 14% - ға артық.

Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, дағдарыстық құбылыстардың өсу кезеңінде өңдеу өнеркәсібі оларға барынша орнықты болып қалуда. Қазақстандағы индустрияландырудың арқасында өңдеуші өнеркәсіп инвестициялар үшін тартымды бола алды. Нәтижесінде 1-ші бесжылдықтағы мемлекеттік бағдарлама аясында қолдау көрсетілген жобалар есебінен негізгі капиталға салынған инвестициялар 6,527 трлн. теңге немесе бүкіл экономика бойынша негізгі капиталға салынған инвестициялардың 23,5% - ы, ал 2015 жылы бұл көрсеткіш 26,4% - ға дейін (1,855 трлн. теңге) өсті.

Экономиканың жаңа драйвері аграрлық сектор болуы тиіс. Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешенінің болашағы зор. Көптеген позициялар бойынша біз әлемдегі ең ірі аграрлық экспорттық өнім өндірушілердің бірі бола аламыз. Әсіресе экологиялық таза тамақ өнімдерін өндіру бойынша. Made in Kazakhstan бренді сондай өнімнің эталоны болуға тиіс. Шикізат өндірісінен сапалы, қайта өңделген өнім шығаруға көшуді қамтамасыз ету қажет. Сонда ғана Қазақстан халықаралық нарықтарда бәсекеге түсе алады.

Аграрлық сектордағы нарықтық қатынастарды одан әрі дамытудың маңызды кезеңі 2015 жылы бірқатар түзетулер енгізілген 2003 жылғы 20 маусымдағы ҚР Жер кодексін қабылдау болды. Бүгінде бұл салада елеулі өзгерістер байқалуда. Н.Ә. Назарбаевтың тапсырмасы бойынша Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешенін дамытудың 2017-2021 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы әзірленді. Бұл бағдарлама таяудағы бес жылда ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру мен қайта өңдеу әртараптандырудың негізгі көзі және экономикалық өсудің драйвері болуға тиіс екенін қарастырды.

Тәуелсіздік жылдарында совхоздар мен колхоздарды таратып, біз жаппай фермерлік (шаруа) қожалықтарының моделіне көштік. Бірақ ол біздің халық тығыздығы ең төмен және осыған байланысты жолдар, байланыс, энергиямен жабдықтау объектілері, мектептер мен ауруханалар желісі жоқ дала кеңістігімізде өміршең еместігін көрсетті. Бұл күрделі күнделікті проблемаларды тудырды. Қазақстандық ауыл шаруашылығында шаруашылық жүргізудің кооперативтік нысанына оралу керектігі түсінікті болды. Елбасының бастамасы бойынша 2015 жылғы 29 қазанда «Ауыл шаруашылығы кооперативтері туралы» Заң қабылданды. Өте баяу қарқынмен кооперативтер құрыла бастады. Бірақ алдымызда осы және басқа да кемшіліктерді жою үшін барлық мүмкіндіктер бар.

Қазақстандық стратегиялық зерттеулер институты ғалымдарының пікірінше, қазіргі уақытта агроөнеркәсіптік секторда оның белсенді дамуына кедергі келтіретін мынадай негізгі проблемалар қалыптасты: қаржы ресурстарының шектеулілігі, кредиттер бойынша жоғары пайыздар, жер қатынастарының дамымауы, өнімді тасымалдаудағы жоғары тарифтер, ауылдың нашар дамыған инфрақұрылымы, сақтандырудың тиімді жүйесінің болмауы және т.б. Демек, АӨК мемлекет тарапынан қолдауды, бақылауды және реттеуді қажет етеді.

Мерзімді баспасөз беттерінде жарияланған бірқатар құжаттарды зерделеу көрсеткендей, Қазақстан экономикасы өсуінің негізгі драйверлері арасында «Нұрлы жол» мемлекеттік бағдарламасын іске асыру негізінде көлік инфрақұрылымын дамытуға маңызды орын беріледі.

Республиканың транзиттік-көлік саласындағы инфрақұрылымдық жобаларды іске асырудың ауқымды және серпінді процесін Н.Ә.Назарбаев 2015 жылы бастады. Елбасы «Нұрлы жол – болашаққа бастар жол» атты халыққа Жолдауында жаһандық экономика өсуінің баяулауы кезеңіндегі Қазақстанның нақты даму жоспарын ұсынды.

Бағдарлама негізгі 13 бағыттан тұрады, оның 8-і тиімді көліктік-логистикалық, индустриялық, туристік, энергетикалық, тұрғын үй және білім беру инфрақұрылымын құрумен, «Бизнестің жол картасы-2020» жобаларымен байланысты.

Осылайша, Қазақстан өз егемендігінің алғашқы күндерінен бастап Тұңғыш Президент Н.Ә. Назарбаевтың бастамасы бойынша экономиканың басым бағыттарын – оның тұрақты өсуінің негізгі драйверлерін өмірге жүйелі түрде енгізе отырып, елге табыстың жаңа көкжиектеріне көтерілуге мүмкіндік беретін ұзақ мерзімді мақсаттарды іске асыра алды. 2012 жылы Қазақстан әлемнің бәсекеге қабілетті 50 экономикасының қатарына енді. Елде мықты ұлттық бизнес құрылды. Дүниежүзілік Банктің «Doing Business» рейтингінде Қазақстан 35-орынды иеленді.

Мемлекеттің экономикалық ауқаттылығының, тұрақтылығының, қолайлы инвестициялық климатының арқасында ірі трансұлттық корпорациялар Қазақстан экономикасының барлық секторларында жұмыс істейді. Тәуелсіздік жылдарында тікелей шетелдік инвестициялардың жалпы көлемі 265 млрд. АҚШ долларын құрады.

Кез келген халықтың көңіл-күйі өмір сүру деңгейіне байланысты. Ал өмір сүру деңгейі-экономиканың жай-күйіне, оның тиімділігіне тәуелді. Міне, ширек ғасыр бойы біз осы салада реформалар жүргізуді бастап, әрі қарай жалғастырып келеміз. Қазіргі уақытта біздің экономикамыздың шамамен 90% – бұл жеке меншік объектілері. ҚР-ның әлемнің 170 мемлекетімен экономикалық байланысы бар. Қазақстан 2015 жылғы 30 қарашада Дүниежүзілік сауда ұйымына мүше болып қабылданды, экономика мәселелерімен айналысатын барлық халықаралық ұйымдармен, сондай-ақ ДСҰ-ға мүше 164 мемлекетпен белсенді ынтымақтастық жасайды.

Елбасының стратегиялық бағытына сүйене отырып, мемлекеттік және салалық бағдарламалар аясында қабылданған шаралардың арқасында 2017 жылы да экономиканың барлық салаларында оң үрдіс байқалды. Өнеркәсіп, құрылыс, сауда, көлік және байланыс - экономика өсімінің негізгі драйверлері болды.

Экономика саласындағы табыстар әлеуметтік мәселелерді шешуде де өз көрінісін табуда. 2018 жылғы 5 наурызда ел Парламенті Палаталарының бірлескен отырысында Елбасы: халықтың неғұрлым осал топтарын қолдау; тұрғын үй құрылысы және жылжымайтын мүлік нарығын дамыту мәселелері; білім беру және денсаулық сақтау саласын ұйымдастыруда қазіргі заманғы қағидаттар мен стандарттарға көшу; Еңбек ресурстарын дамытудың тиімді жүйесін құру сынды жаңа әлеуметтік бастамалар ұсынды.

Осылайша, Қазақстан өз тәуелсіздігінің отыз жылы ішінде экономикасы қарқынды дамып келе жатқан саяси тұрақты мемлекет ретінде қалыптасты. Ауқымды құрылымдық реформалар барысында елімізде жаңа жоғары технологиялық салалар: мұнай-химия, автомобиль өнеркәсібі, теміржол машинасын жасау, IT-технологиялар, ғарыштық спутниктер өндірісі және басқалар құрылды.