Биыл Қазақстан тәуелсіздігінің 30 жылдығын атап өтеді. Осы уақыт ішінде біздің еліміз саясатта, экономикада, мәдениетте ғана емес, сонымен қатар спортта да үлкен жетістіктерге жетті. Тәуелсіздік жылдарында дене шынықтыру және спорт саласы жасы мен әлеуметтік мәртебесіне қарамастан қоғамның берік әлеуметтік шоғырлануына, болашағы біртұтас ұлтты қалыптастыруға, патриотизмді жүйелі тәрбиелеуге ықпал ететін перспективалы алаңдардың біріне айналды. Қазақстанның Тәуелсіздік жылдары қандай спорттық шыңдарға жеткені туралы Qazaqstan Tarihy порталына Мемлекет тарихы институтының жетекші ғылыми қызметкері, саяси ғылымдарының кандидаты Бауыржан Шериязданов әңгімелеп берді.
- Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында жас мемлекеттің алдында, ең алдымен, саяси және экономикалық салаларда көптеген күрделі міндеттер тұрды. Дегенмен, біздің еліміз өзін спортта да лайықты көрсете білді. Бұл қалай жүзеге асырылды?
- Өкінішке орай, қысқа сұхбатта қазақстандық спорттың тәуелсіздік жылдарындағы барлық жарқын жетістіктерін атап өту мүмкін емес. 1991 жылдан бастап Қазақстан Республикасы дербес тәуелсіз мемлекет ретінде халықаралық спорт ареналарында өнер көрсете бастады. Егер жетістіктерімізді еске алатын болсақ, Қазақстан 13 рет Олимпиада ойындарына қатысты. Жазғы Олимпиада ойындарында 63 медаль, қысқы ойындарда – сегіз медаль жеңіп алды. Қазақстан алғашқы олимпиадалық алтынды 1994 жылы норвегиялық Лиллехаммерде жеңіп алды. Еліміз тұңғыш рет тәуелсіз мемлекет ретінде және өз туымыздың астында басты спорттық іс-шараға қатысты. Қазақстан құрамасының жетекшісі және басты үміті - Қазақстанға алғашқы Олимпиада алтынын әкелген Ақмола облысының қарапайым жігіті, 30 жастағы шаңғышы Владимир Смирнов болды. Айтпақшы, Владимир Смирнов пен қазақстандық жеңіл атлет Ольга Рыпакова бірегей жетістікке ие: олар қоржынында олимпиадалық наградалардың толық жиынтығы – «алтын», «күміс» және «қола» бар жалғыз қазақстандық спортшылар.
Олимпиада чемпионы Владимир Смирнов
- Ал спорттың басқа түрлерінде, мысалы, қазақстандық спортшылар бүкіл әлемге танымал бокстағы жағдай қалай?
- Жазғы спорт түрлерінде, жарыс түрлерінің санына байланысты, жағдай қысқы спорт түрлеріне қарағанда әлдеқайда жақсы. Дұрыс айтасыз, Тәуелсіздік жылдарында Қазақстан кейбір спорт түрлерде лайықты көшбасшы бола білді. Бұл әсіресе жекпе-жек пен боксқа қатысты. Өзімізді бокс державасы деп атауға толық құқығымыз бар – әрбір жазғы Олимпиададан, әлем чемпионаттарынан қазақстандық боксшылар жоқ дегенде бір «алтын» әкеледі. Жалпы Қазақстаннан 7 боксшы Олимпиада чемпионы: Василий Жиров - 1996 жылғы Атланта Олимпиадасында 81 келіге дейінгі салмақ дәрежесінде жеңіске жетіп, Қазақстан тарихындағы бокстан алғашқы Олимпиада чемпионы атанды. Сонымен қатар, Василий IBF нұсқасы бойынша әлем чемпионы болды; 2000 жылы Сиднейде Бекзат Саттарханов (57 кг) және Ермахан Ибраимов (71 кг) сынды екі қазақ жұлдызы жарқырады. 2004 жылы Қазақстан құрамасының қоржынына Бақтияр Артаев (69 келі) кезекті алтынды салды, 2008 жылы Бақыт Сәрсекбаев Бейжіңде 69 келі салмақта ең мықты атанса, 2012 жылы Лондонда Олимпиада алтынын Серік Сәпиев жеңіп алды, сонымен қоса Серік Сәпиев бокста Олимпиада алтынынан кейінгі ең мықты трофей - Вэл Баркер Кубогының иегері. Ал 2016 жылы 69 келіге дейінгі салмақ дәрежесінде Данияр Елеусінов бірінші болды.
- Егер бокста бәрі түсінікті және болжамды болса, онда қазақстандықтар үшін қандай күтпеген жеңістер?
- Иә, қазақстандық олимпиадалық спорт тарихында күтпеген жағымды тосынсыйлар да болды. 2012 жылы Лондонда өткен Олимпиада ойындарына Қазақстан құрамасының сапында белгілі велошабандоз Александр Винокуров аттанды. Сол кезде ол 39 жаста еді, алайда Лондон көшелеріндегі 250 км топтық жарыста жеңіске жетті. Бұл Олимпиаданың алғашқы күні, оның үстіне спорт ардагері жеңіп алған алтын медаль еді. Бұл нағыз сенсация болды.
- Олимпиада ойындарында жеңу оңай емес. Ол үшін спортқа жіті назар аударып, өз алаңында жетекші әлемдік спорт жұлдыздарының қатысуымен жоғары деңгейдегі халықаралық спорт жарыстарын өткізу қажет.
- Дәл солай. Қазақстан 2011 жылы 7-ші Қысқы Азия ойындарын, 2017 жылы Дүниежүзілік Қысқы Универсиада, әйелдер боксы, дзюдо, шайбалы хоккей, ауыр атлетика сияқты спорт түрлері бойынша әлем чемпионаттарын, Алматы қаласында 2015 жылы парапауэрлифтинг бойынша Ашық Азия чемпионатын, Атырау қаласында 2017 жылы пара дзюдодан Гран-При, Атырау қаласында 2018 жылы пара дзюдодан Әлем Кубогын, 2019 жылы Атырау қаласында пара дзюдодан Азия чемпионаты сияқты ірі спорттық жарыстарды, 2019 жылы Нұр-сұлтан қаласында пауэрлифтингтен әлем чемпионатын және т. б. өткізді. Бұл жарыстар біздің спортшылардың деңгейін көтеруге мүмкіндік берді.
- Спорт саласындағы нормативтік-құқықтық база қалай дамуда?
- 2019 жылғы 13 желтоқсанда допинг қолданғаны үшін жауапкершілікті қатаңдатуды көздейтін «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне дене шынықтыру және спорт мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды. Алғаш рет спортшылардың Спорттық әдебі әзірленіп, бекітілді. Тұтастай алғанда, тәуелсіздік жылдарындағы спорт және дене шынықтыру саласындағы мемлекеттік саясаттың ерекшелігі бұқаралық спорт пен жоғары жетістіктер спортының теңгерімді дамуы болды. Қазақстанның тәуелсіздік жылдарында дене шынықтыру мен спортты дамытудың 4 мемлекеттік бағдарламасы іске асырылды. Қабылданған мемлекеттік бағдарламалардың нәтижесінде мемлекеттік бағдарламалардың міндеттеріне сәйкес дене шынықтырумен және спортпен шұғылданушылар санының тұрақты өсуі байқалады. Осы бағдарламаларды іске асыру нәтижесінде 2020 жылдың қорытындысы бойынша халықты дене шынықтырумен және спортпен қамту 31,6% қамтамасыз етілді, бұл республиканың дене шынықтыру-спорт қозғалысына шамамен 5,9 млн.адамның қатысатынын куәландырады. Қабылданған шаралар республиканың барлық өңірлерінде дене шынықтыру мен спорттың серпінді дамуын қамтамасыз етуге мүмкіндік берді. Дене шынықтыру және спортпен шұғылданатын халықтың ең белсенді бөлігі - мектеп оқушылары. Есепті кезеңде мектеп жасындағы 1,9 млн. бала қамтылды, бұл оқушылардың жалпы санының 59,7% - ын құрайды. Тәуелсіздік жылдарында Қазақстанда Қазақстан Республикасының жазғы және қысқы спартакиадалары, жазғы және қысқы Жастар ойындары, Халықтық спорт ойындары, спорттың 17 түрі бойынша Қазақстан Республикасы Президентінің жүлдесі үшін ойындар, мүгедектер арасындағы Спартакиада, «Ақ бидай» республикалық ауылдық спорт ойындары, оқушылар мен колледж оқушыларының жазғы және қысқы Республикалық спартакиадалары сияқты Республикалық кешенді іс-шараларды өткізу қайта жанданды.
- Тиісті спорттық база спорттық жетістіктердің маңызды факторы болып табылады. Бұл саладағы материалдық-техникалық жағдай қандай?
- ҚР МСМ Спорт комитетінің деректері бойынша Тәуелсіздік жылдары 77 стадион, 38 спорт сарайы, 7,8 мыңнан астам спорт алаңы салынды және 2 мыңнан астам спорт залы құрылды. Республика бойынша 01.01.2020 ж.жағдай бойынша 41 352 спорт ғимараты бар (ауылда 23693), оның ішінде 27 962-сі спорт мектептерін қоса алғанда, білім беру мекемелерінің нысандарына және 13 390 дене шынықтыру-спорт мақсатындағы нысандарға жатады. Елімізде 7-ші Қысқы Азия ойындары және 28-ші Дүниежүзілік қысқы Универсиада сияқты ірі спорттық жарыстардың өткізілуіне байланысты әлемдік стандарттарға сай келетін ірі спорттық ғимараттар салынды, олардың ішінде республикалық «Сарыарқа» велотрегі, «Алатау» шаңғы және биатлон стадиондарының кешені, «Алау», «Алматы арена», «Халық арена» мұз ареналары, «Сұңқар» халықаралық шаңғы трамплиндері кешені және басқалары. Сондай-ақ, Халықаралық қысқы студенттік ойындарды ұйымдастыруда Алматыда алғаш рет олимпиадалық ауылдарға ұқсас 5000 орындық Атлетикалық ауыл салынды. 2019 жылғы шілдеде Нұр-Сұлтан қаласында «Jekpe-Jek» («Жекпе-жек») жекпе-жек сарайы ашылды. Бұл спорт кешені Қазақстан Республикасы астанасының тағы бір көрікті жеріне айналды. Жекпе-жек сарайы «Жақсылық Үшкемпіров атындағы спорт сарайы» болып өзгертілді. 2020 жылы елордада Орталық Азияда теңдесі жоқ Жеңіл атлетикалық спорт кешені пайдалануға берілді.
- Республикамызда спорт кадрларын даярлау жүйесі қалай құрылған?
- Тәуелсіздік жылдарында елімізде спорттық резервті және жоғары жетістіктер спортын даярлаудың үйлесімді жүйесі құрылды, оған 2 мыңға жуық элиталық спортшы, 3 мыңнан астам республикалық ОДО мен ОРДО спортшылары, 5 мыңнан астам облыстық және республикалық ЖСШМ спортшылары, сондай-ақ облыстық мектеп-интернаттардың 6 мыңнан астам тәрбиеленушілері және 5 республикалық олимпиадалық резервтің мамандандырылған мектеп-интернат-колледждері кіреді. Еліміздің спорт резервін тәрбиелеу үшін жоғары дәрежелі спортшыларды даярлау жүйесіндегі бірінші саты болып табылатын балалар-жасөспірімдер спорт мектептеріне ерекше орын беріледі. Республикамызда 368 мыңға жуық спортшы шұғылданатын 477 БЖСМ бар. Параолимпиадалық спорт түрлеріне де көп көңіл бөлінеді. Жыл сайын 5 мыңнан астам мүгедек спортшылардың қатысуымен мүгедектердің әртүрлі санаттары үшін 40-тан астам халықаралық және республикалық чемпионаттар мен турнирлер өткізіледі. Елімізде ұлттық спорт түрлерінің тұрақты дамуы байқалады. Ұлттық спорт түрлерімен айналысатындардың үлесі 2013 жылғы 5,9% - дан 2020 жылы 7,9% - ға дейін өсті. Ұлттық спорт түрлері бойынша бүгінде республикада 9 мамандандырылған спорт клубы, 13 мамандандырылған спорт мектебі және елордада ұлттық және ат спорты түрлері орталығы жұмыс істейді. Ұлттық спорт түрлерімен 300 мыңға жуық адам қамтылған, республикада 20-дан астам ұлттық спорт түрлері белсенді түрде дамуда. Барлық облыстар мен Нұр-Сұлтан және Алматы қалаларында стандартты ипподромдар салынған. Жыл сайын қазақ күресі, тоғызқұмалақ, бәйге, асық ату және басқа да ұлттық спорт түрлерімен айналысатындар саны артып келеді, бұған 4 республикалық ұлттық спорт түрлерінің фестивалінің іріктеу кезеңдерін, ауылдық округтерде, аудандар мен облыс орталықтарында қазақ күресінен «Қазақстан Барысы» және «Жас Барыс» республикалық турнирлерін өткізу, сондай-ақ әртүрлі жас санаттары бойынша чемпионаттар өткізу ықпал етті. 2014, 2016 және 2018 жылдары Қазақстан құрамасы Дүниежүзілік көшпенділер ойындарында табысты өнер көрсетіп, жалпы командалық есепте жүлделі орындарға ие болды (2014 жылы - ІІ орын, 2016 жылы – ІІІ орын, 2018 жылы – ІІ орын). Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасының тестілері бұқаралық спорттың маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. ҚР МСМ Спорт комитетінің деректері бойынша оған жыл сайын 4 млн.астам адам қатысады. Мысалы, 2020 жылы Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасының тестілерін тапсыруға 1 124 025 адам қатысты, оның ішінде 49 501 адам Президенттік деңгейдегі нормативтерді орындады. Қазақстан олимпиадалық қозғалыста да, кәсіби спортта да лайықты орнын алды. Бұны спортшыларымыздың жеңістері ғана емес, сондай-ақ еліміздің 2011 жылғы Азия ойындары мен 2017 жылғы қысқы Универсиаданы жоғары деңгейде өткізуі дәлелдейді. Ең ірі халықаралық спорт федерациялары біздің елге сенуді жалғастыруда. Біз бокс, дзюдо, күрес бойынша әлем чемпионаттарын өткіздік. 2021 жылдың наурыз айында Алматыда алғаш рет фристайлдан әлем чемпионаты өтті.
- Олимпиадалық спорт түрлерінен спортшылар көбінесе кәсіби спортқа кетеді, бұл ретте олар жоғары нәтижелер көрсетеді.
- Ия, және көбіне сәтті. Кәсіпқой бокста 2020 жылдың 28 қарашасында Холливудта (Флорида штаты, АҚШ) қазақстандық боксшы Данияр Елеусінов жартылай орта салмақта намибиялық боксшы Джулиус Индонгоны жеңіп, IBF Intercontinental вакант белбеуін жеңіп алды. Қазақстандық боксшы Геннадий Головкин Камиль Шереметаны жеңіп, әлем чемпионы атағын қорғады. Осы жылы әлемдегі ең беделді Ultimate Fighting Championship (бұдан әрі-UFC) жарысында біздің 3 спортшымыз Мария Агапова, Жалғас Жұмағұлов және Шавкат Рахмонов сайысқа түсті. Қазақстандық спортшы Шавкат Рахмонов ММА әуесқой нұсқасында алғашқы әлем чемпионы атанды. Қазіргі уақытта UFC-мен келісімшартқа қол қойылды.
- Барлық салалар сияқты, спорт та коронавирустық індеттің әсерінен құтыла алмады. Осыған байланысты қандай өзгерістер болды?
- Әлемдік пандемия жағдайындағы жағдайды ескере отырып, спорт және дене шынықтыру саласындағы қызметкерлерді және спортшыларды әлеуметтік қолдау бойынша шаралар қабылдануда: мәдениет және спорт саласындағы мамандандырылған мектептер мен колледждер қызметкерлерінің жалақысы арттырылды, ол 2023 жылға дейін жыл сайын 25% - ға өсіп, 100% - ды құрайды. Спортшылардың допингке қарсы зертханасы, Ұлттық допингке қарсы орталық, Республикалық оқу-әдістемелік және талдау орталығы және Спортты дамыту дирекциясы қызметкерлерінің жалақысы 2 есеге артты. Ал дене шынықтыру мұғалімдеріне сабақтан тыс спорт сабақтарын жүргізгені үшін базалық лауазымдық жалақыдан 100% мөлшерінде қосымша ақы төлеу енгізілді.
- Спортшылар қазір не істеп жатыр және олардың алдында қандай міндеттер тұр?
- Қазіргі уақытта ұлттық құрама командалардың спортшыларын Токиода өтетін жазғы Олимпиада ойындарына дайындау бойынша белсенді жұмыс жүргізілуде. Бүгінгі таңда спорттың 26 түрінен 70 лицензия жеңіп алынды. Спортшылар мен сала қызметкерлерінің алдында әлі де көптеген міндеттер тұр. Атап айтқанда, елімізде бұқаралық спортты дамытудың Кешенді жоспарын одан әрі іске асыру және дене шынықтырумен және спортпен айналысатын азаматтардың үлесін арттыру. Ел өңірлерінде, әсіресе ауылдық жерлерде спорт ғимараттары желісін кеңейту және өңірлерде 100 ДСК-нің құрылысын аяқтау. Ұлттық құрама командалардың Токиода өтетін жазғы Олимпиада, Паралимпиада ойындарында және Бразилияда өтетін жазғы Сурдлимпиада ойындарында табысты өнер көрсетулері. Қазақстан олимпиадалық спортқа қатысты мәселелерде дұрыс бағытта келе жатыр. Допингке қарсы күрес күшейтілуде, инфрақұрылым дұрысталып, дайындық жағдайлары жақсаруда. Ең бастысы – Тәуелсіздік жетістіктерінде өскен жаңа, жас талантты спортшылар шығуда. Демек, дәстүр сақталып, жаңа Олимпиадалық жеңістер мен жетістіктер жалғаса береді. Тәуелсіз Қазақстан тарихындағы біздің спорттық жетістіктеріміз мұнымен шектелмейді. Мұнда біз тек ең маңыздыларын ғана атап өттік. Жалпы, спорт біздің тәуелсіз елімізге деген патриоттық сезімді оятудың және сүйіспеншілікті нығайтудың басты құралдарының бірі болып қала береді деп санаймын. Қазақстандық олимпиадашылардың жетістігі - біздің еліміздің де жетістігі. Қазақстан кез-келген салада, соның ішінде спортта да жетістікке жетуге мүмкіндік береді. Тәуелсіздік жылдарында халықаралық аренада ел намысы үшін күресетін нағыз патриоттардың тұтас буыны өсіп шықты. Қазақстандық спортшының жеңісіне орай еліміздің әнұраны ойналып, мемлекеттік ту көтерілген кезде, еліміздің барлық патриоттарының да жүректері лүпілдей соғатын шығар.
- Көп рахмет, спортшыларымызға жеңіс тілейміз!
