Қазақ әдебиеті мен мәдениетінің аса көрнекті өкілі Сәкен Сейфуллин мен Ықылас Дүкенұлының өмірі мен творчествосының жай-жапсарына қанығуға ұмтылдым.
«Алтын көрсең белден қаз» демекші, Ықаңның көзін көрген туған келіні Рәзия шешеймен кездесуге асықтым.
– Мен келін болып түскен шағымда, – деді Рәзия шешей, – атам жетпіс жаста екен. Атам мүлде қарапайым болатын. Астамшылық, біреуді менсінбеу әсте қаперіне кірмейтін. Бала келсін, үлкен келсін, ешкімді талғамай, «менің қобызыма келіп отыр ғой» деп сан алуан күй тартып бере-тін. Ондай шақта өзі де бір жасап қалатын.
Атың өшкір 1932 жылғы ашаршылық кезіндегі Рәзия шешейдің жасаған бір қайсар батылдығы кейін ел-жұрттың аңызына айналған. Жан сақтау үшін сонау Арқадан оңтүстікке қарай босқандардың үштен екісі жолда қырылған. Ықылас әулетінің де бастан кешкен қиямет-қайымы естен шығар емес. Жұбайы Ақынбай жүруге жарайтын екі баласын жетектеп жолға шығады. Алты айлық қызымен атасының қара қобызын бірге алып жүруге Рәзияның шамасы келер емес. Ол бесіктегі баланы емізіп, ұйықтатып, қостың есігін бекіткен болды. Сөйтіп, баласын жұртқа тастап, қобызды құшақтап ілгері әлгілердің соңынан жылжиды. Алаңдап күтіп тұрған Ақынбай:«Қара қобыз әкемнің көзі ғой. Тастамай алып келгенің дұрыс болды. Уайымдама, баланы өзім әкелемін» деп Рәзияны жұбатқан болды. Ертеңіне нәрестесін таба алмай, салы суға кетіп оралды. Мұны көрген Рәзия ботадай боздады... Дәтке қуат – атасына берген уәдесін орындап, қасиетті қобызды далада қалдырмады. Қазекем «Өлі риза болмай, тірі байымайды» деген даналықты осындайда айтса керек.
Енді менің қасиетті қобызды көргім келді. Төрде кілем үстінде ілулі тұрған оны Рәзия шешей «Бісміллә» деп маған алып берді. Тіземді бүгіп, тәу етіп қолыма алдым. Жақсы сақталыпты. Сол баяғы қалпында сияқты. Әрі-бері аударып тұрғанымда, аспаптың дыбыс, сазды әуен шығаратын негізгі бөлігі – «көк өгіз» деп аталатын шанағын қаптаған түйе көнінің шеті қиқалап кесілгені көзге түсті. Мұны байқаған Рәзия шешей:
– Осы ауылда сандалып жүретін бір молдасымақтың мен үйде жоқта балаларды алдап, қолың сынғыр тәбәрік алам деп қобыздың шанағының бір шетін кесіп алыпты. Бұдан кейін әлгі сұмды есіктен қаратпайтын болдым, – деді күрсініп.
Рәзия шешей қобызды тек қасиетті дүние деп отырған жоқ. Жақсының көзі, артындағы ел-жұртына қалдырған мұрасы ретінде аса қастерлейді екен.
– Атамның дүние салғанына биыл елу жыл болды. Содан бері ол кісінің қобызын көздің қарашығындай сақтап, осы уақытқа дейін алып келдім. Менің тіршілігімде оған қылау түспейді. Өйткені атама берген уәдем бар. Бұл қобызды Арқаның аршасынан жасап алғанмын деуші еді атамның өзі, – деп Рәзия шешей тағы да бір құнды дерек айтып берді.
Әлгінде Рәзия шешей Ықаңның қайтыс болғанына елу жыл толғанын айтқан еді. Біз осыған нені дәлел ететінін сұрадық. Ол былай деді:
– Дулат деген балам туған соң, атам үш күннен кейін, сексеннен асқанда қаза болды. Ұмытпасам, көктемге салым – ақпанның орта шенінде. Жарықтық, әл үстінде жатса да немересінің атын өзі қойған еді. Сол балам атың өшкір Гитлерге қарсы соғыста 25 жасында қыршын кетті. Тірі болғанда, биыл елу жасқа келетін еді. Ендігісін өздерің есептеп алыңдар...
Сонда Ықылас 1916 жылы қайтыс болған екен.Қобызшылық – бұл әулеттің арғы аталарынан жалғасып келе жатқан киелі өнер. Ықыластың әкесі Дүкен даңғайыр қобызшы болған екен. Ал бұған қобызшылық өз әкесі Алтынбектен дарыған.
Ықыластың дарынын көзінің тірісін-де-ақ халқы қадір тұтты. Ол ел ішінде өте абыройлы, сөзі өтімді, беделді адам болған.
Қобыз күйінің нағыз кемеңгері атанған дархан өнер иесі әулие Қорқыттан қалған мұраны аса мұқият сақтап, одан әрі дамытты. Ол күйлерді мәңгі өмірдің, тіршіліктің жыры етіп, Арқа еліне кеңінен насихаттай білген.
Қалың оқырманға түсінікті болу үшін сәл шегініс жасауға тура келеді. Мына жағдайды атап көрсетсем деймін. Ықылас Дүкенұлы туралы баспасөзде алғаш рет қалам тартқан, мәселе көтерген, оның есімін әспеттеп кітапқа жазған данышпан ақынымыз Сәкен болатын. Ықаңды қазақтың саз өнерінде өзіндік орны бар, қобызшылықтың бірегей тұлғасы, жарық жұлдызы деп дәріптеп, қалың жұртқа әйгілеген де сол кісі. Оны Қорқыт бабамыздың ізбасары деп ұлықтап, бүкіл қазаққа адами болмысын, кереметтей қайталанбас талантын, өзіндік қадір-қасиетін түсіндірген де түйсіндірген де Сәкен. Ал біздікі сол кемеңгердің о баста саралап айтқандарын жаңғыртып, қайталау ғана.
Ұлы Сәкеннің айтқандары бүгінгі жас ұрпақтың, теңдесі жоқ қобызшының орындаушылық шеберлігіне ой жүгіртіп, өзінше пайымдауына септігін тигізеді. Қара сөзбен жазылса да өрнекті өлеңге бергісіз, көңіл құсын жеті қат көкке самғатқан осы таңғажайып толғаудың авторы Сәкен Сейфуллин («Тар жол, тайғақ кешу», 458-459 беттер) еді. Бұл туралы ол Ықылыстың көзін көрген, тәлімін алған талантты шәкірті Тарақты Ашай Бекмағанбетұлының аузынан 1919 жылдың күзінде естіген.
Сонымен, сөзді енді Ашайдың өзіне берелік.
«...Бала күнім еді... Төрт-бес кісі Сәтбайдың қасына еріп, Ықыластың ауылына келдік... Ауылы Шудың бір аралында, қалың, биік дүлей қамыстың арасында отыр екен. Қалың қамыстан ауылы көрінбейді. Ықыластың үйі үлкен қоңыр үй екен. Үйге түстік. Ықылас өзі қапсағай, ұзынша бойлы, қараторы, қыр мұрынды, шұңғыл қара көзді, орта ұзынша қара сақалды, сіңір денелі ашаң кісі екен. Сәтбай қол ұстасып амандасты, біз де Ықаңның қолын ұстадық. Біздің кісілер төрге шығып отырды. Мен атқосшы баламын, бәрінен төмен отырдым.
Сәтбай Ықыласпен амандық сұрасып, елдің жай-жапсарын сөйлесіп отыр. Менің қобызға құмар кезім, есіл-дертім – Ықыластың қобызы. Көзімді Ықыластан алмай қарап отырмын. Оның қиапаты, түрі маған өзге жұрттан өзгелеу көрінеді... Өзі күлмейтін адам сияқты. Беті тіпті ашаң, жақ сүйектерінің, маңдай сүйектерінің қырлары білініп тұрады. Қолының саусақтары ұзын, тарамыс-сіңірлі екен. Денесі де тарамыс, қапсағай, ұзынша екен. Біз бар, ауыл кісілері бар, үйге бірсыпыра жұрт жиылып отырды.
Жайласып отырғаннан кейін Сәтбай Ықаңның қобызын сағынғанын айтты. Ықыластың бір ай бұрын бір жақсы баласы қайтыс болған екен. Баласы өлгелі қолына қобыз алмапты.
Ықылас:
– Бала өлгелі қолыма қобыз ұстаған жоқ едім, алып берші қобызды, мына Сәтбай «сағындым» деді ғой!.. – деді.
Ықаңның қобызын алып берді. Мен екі көзімді алмай, телміріп қарап отырмын... Ықылас қобызын алып, қылын жөндеп, шайырлап алып, ақырын ырғап сыза бастады. Ықаңның ұзын саусақтарының ұшынан ыңыранған мұңлы күй сарнай бастады. Қобыздың ыңыранған үнімен бірге менің жүрегім лүпілдей бастады... Ықаңның қобызының күйі әуелі ақырын ырғалып, сызылып отырып, бірте-бірте күңіреніп кеп, зарлай жөнелді. Еңіреген, күңіренген күй көктен құйылып отырған сияқты болды. Менің жүрегім лүпілдеп, бүкіл жұлыным шымырлап кетті. Үйде отырған жұрттың бәрі де қатып қалды. Күй еңіреп, сұңқылдап жылаған сияқты болып зарлады. Еңіреп төгілген, еңіреп сызылған күймен бірге адамның жүрегі, жүрек-бауыры елжіреп қозғалған сияқты болды. Мен төмен қарап қатып қалған екем. Әлден уақытта есімді жиып алып, көзімнің астымен ақырын қарасам, қобыздың құлағы Ықыластың сүйекті шықшытына қатты жабысып қалған екен. Ықыластың екі қолы қобызды есіп, еңіретіп отыр екен де, еңіреген қобыз күйімен бірге өзінің шұңғыл көзінен жас тарамданып ағып, сақалына тамшылап отыр екен. Менің де жүрегім елжіреп кетті. Сәтбайға қарасам, о да төмен қарап жылап отыр. Ақырын, жағалай өзге жұртқа қарасам, үйде отырған жұрттың бәрі де ақырын жылап отыр, мен қозғала алмадым. Біраздан соң Ықылас өксітіп кеп қобызын тоқтатты... Бірсыпыраға шейін жұрт есін жия алмай отырды... – деді Ашай.
Ашайдың бұл айтқандарынан қатты әсерленген Сәкен былай депті :
– Ықыластың қобыз сызғанын көрмеген, Ықыластың еңіреген күйін өз сызғанынан естімеген мен де Ашайдың айтуының өзінен өте қатты әсерленіп тыңдап отырдым. Менің көз алдыма Шу бойындағы, қалың дүлей қамыс ішіндегі төрт-бес үйлі ауылда қобызын сызып, еңіретіп, көзінен жасын тарам-тарам қылып, парлатып ағызып отырған Ықыластың суреті келді...
Осындай бір түн. Бетпақтың, Шудың түні. Қанаушылар билеген – патша заманы...
Үй айнала қалың, биік дүлей қамыстар.Ызыңдап ескен қоңыр жел... биік дүлей қамыс қоңыр желмен бірге теңселіп сарнап шулайды. Сылдырап, сыбырлап, сыңсып, сызғырып шулайды дүлей қамыс. Тыста, қара түнде шулаған қамыстың үнімен бірге Ықыластың қобызы да сарнап еңіреп жылайды. Түнгі қамыстың шуына, түнгі қобыздың зарына қосылып, Ықылас та еңірейді. Көзінен аққан жас тарам-тарам болып, сақалына тамшылап ағады?... Қанды патшаның қанаушыл заманы қара пәлелі, дүлей қара түн сияқты. Қанаушылар билеген дүлей замандағы терең сырлы күйші еңіремегенде қайтеді!...
Көпке дейін Ықыластың суреті менің көз алдымнан кетпеді...
Менің көз алдымда ескі дүлей заманында еңіреген Ықылас. Қасымда, отбасында, домбыра шертіп отырған батыр Ашай».
Ықыластың қобыз тартқандағы жүрек шымырлатып, жан тебірентетін асқан шеберлігін Ашай мен Сәкеннің бірінен соң бірі майын тамыза айтқаны кімді болса да рақат сезіміне бөлейді, қайран қалдырады.
...Қобызшының қабірі Бетпақдалаға қарай көктей өтетін Қазықты жолының бойында екен. Шу өзені осы тұсқа келген-де қақ жарыла ағады. Өйткені жолында кескестеген тастақты төбелер бар. Су жайылмағандықтан, ол Қуарал деп аталады. Соның күнбатыс тұмсығында Кемен деген ескі қорым бар. Бұл Ықаңның ұлы анасы Кеменнің қойылған жері екен. Бұрын мұнда қыстау болған дейді. Ол Сарысу совхозының орталығы Жайлаукөлден кем дегенде екі көштей жерде.
Біз Ықаңның мүрдесі қойылған қорымға 1965 жылы қыркүйектің 25 күні түс қайта барған едік. Қара суық болып, судың беті қабыршақтанып қата бастаған. Аздап жел соғып тұрды. Қасымызда совхоз парткомының хатшысы Қондыбай Әубәкіров, Райымбек Байжігітов (Ықаңның аталас жақын туысы) және шофер Жарылқап дейтін пысықай жігіт болды.
Автомашина тоқтасымен Райымбек қарт домалай түсті. Ол жүрелей отырып, жерден топырақ алып, маңдайын сипап тәу етті. Баяғыдан бері келмегеніне кешірім сұранып, қамығып көзіне жас алды. Ол кісінің молдалығы бар екен. Мақамдап Құран оқып, бата жасады. Біз де бет сипап, Ықаңның топырағы торқа болсын деп тілек айттық. Бұдан кейін әбден жер болып кеткен қабірге Райымбек қарттың көрсетуімен тас үйдік. Оны да суретке түсіріп алдық. Ықаңның басында өзіміз де суретке түстік. Сөйтіп, көңілді бір демдеп ауылға қайттық.
Рәзия шешейге не тындырғанымызды хабарладым. Ол кісі көзіне жас алып, үлкен тебіреніспен былай деді:
– Қарағым, жақсы іске мұрындық болдың. Рақмет, көп жаса! Біздің ағайындардың әншейінде күпілдегені болмаса, мұндай мұсылмандық шаруаға қыры жоқ қой. Әйтпесе, бұрын іздесе қайда қалды? Талай айттым, әні-міні деп ұмыттырып жібереді. Әлгінде естідім, сен де бізге алыс емес екенсің, шырағым. Тарақты болсаң, Құдай қосқан жекжат екенсің. Атамның шешесі, иманды болғыр жарықтық енем сендердің апаларың болады. Байғозы батырдың ұрпағынан. Нағашы жұрты боласың, шырағым. Құдай бекер ойыңа салмаған шығар. Аруақтар желеп-жебеп жүрген адамсың ғой. Саған Алла разы болсын!
Рәзия шешей мақтан тұта айтқан Тарақты Байғозы батырдың ұрпағы деп отырғаны – сол кісінің немересі Шәкі. Ол Ықыластың анасы екенін бала кезімде әкем Арын Айболатұлынан естіген едім.
Енді Ықыластың шәкірттері туралы бірер сөз. Бұлар – қобызшыдан тікелей тәлім-тәрбие алғандар. Баласы Түсіпбек, Ашай Бермағанбетұлы, Әбікей Тоқтамысұлы және Сүгір Әліұлы. Ал ұлы ұстаздың өнегесіне сай орындаушылық шеберлігімен көзге түскен нағыз майталман күй-
ші-қобызшылар Дәулет Мықтыбаев пен Жаппас Қаламбаев Ықаңның ғажайып күйлерін бүгінгі ұрпақтың, тәуелсіз Қазақ елінің рухани игілігіне айналдыруға бүкіл өмірлерін сарп етіп, қыруар іс тындырды.
Қобыз күйлерінің даңқты кемеңгерінің шығармаларын нотаға түсіруге ең алдымен Дәулет Мықтыбаевтың көп үлес қосқанын айтуға тиістіміз. Атап көрсетсек, олар «Қамбар батыр», «Қорқыт», «Аққу», «Айрауықтың ащы күйі», «Жалғыз аяқ», «Жолаушының жолды қоңыры», «Бақсы сарыны». Сол сияқты Жаппас Қаламбаев – «Жезкиік», «Ерден», «Қасқырдың ұлығанын» және С.Елепанов «Кертолғау» күйлерін нотаға түсірткен.
Ықыластың сазгерлік табиғатын мұ-қият зерттеп, солардан симфонияның шалқып, тасып, бұрқанған сарынын сұңғылалықпен байқаған еліміздің әйгілі дирижері, халық артисі, профессор Алдаберген Мырзабеков «Қазан», «Жезкиік», «Ерден» күйлерін оркестрде орындап, өнерсүйер қауымның үлкен алғысына ие болды.
Даңқты қобызшының әсте қайталанбас өнерін жалғастырушылар көптеп саналады. Олар Сыматай Үмбетбаев, Базархан Қосбасаров, Әбдіманап Жұмабеков, Раушан Оразбаева, Ықаңның шөберелері – Ақнар, Нұрлан және басқалары.
Сапардан оралған соң атақты қобызшы туралы көлемді мақала жаздым. Материалда Ықаңа байланысты көрген-білгендердің бәрі қамтылды. Сонымен бірге аудан, облыс басшыларына, тіпті республикалық Мәдениет министрлігіне бірқатар ұсыныстар айтылды. Ең алдымен Ықаңның жер болып кеткен бейітін қалпына келтіруге, содан соң арнайы зәулім кесене салудың қажеттігіне баса назар аударылды. Бұған қоса абыздың өмір жолын, өнерін жүйелі насихаттау және есімін мәңгі есте қалдыру осы күнге дейін жөнді қолға алынбай келгенін ескерттім. Мектептерге, музыкалық оқу орындарына оның есімін беру қажеттігін де атап көрсеттім.
Менің осы материалым атақты өнер иесінің мұрасын жинастыруға және оны қалың көпшілікке насихаттауды жолға қоюға белгілі дәрежеде ықпал жасады десем, артық айтқандық емес. Ол Жамбыл облыстық радиосынан және Қазақ радиосынан берілді. Содан соң 1965 жылы
22 қазанда «Қазақ әдебиеті» газетінде жарияланды.
Ұлы қобызшының мұрасын зерттеп, елге танытуда академик Ахмет Жұбановтың көп еңбек сіңіргені белгілі. Жаңаарқа ауданында тұратын Жақсыбай Сүлейменовтың алпысыншы жылдары осы тақырыпты мұқият зерделеп қалам тартқанынан хабарымыз бар. Ол – Ықыластың інісі Жанастың үлкен баласы Ыбырайдың қызы Жұмакүлден туған жиені.
Кезінде мен көтерген Ықыласқа қатысты мәселелердің бірқатары араға көп жылдар салып, жүзеге асты деуге болады. Ең алдымен немерелері мен туыстарының арқасында Ықаңның Қуаралдағы жер болып кеткен бейіті қайта қалпына келтірі-ліп, аты жазылды. Сарысу ауданының орталығы Байқадамдағы музыкалық мектеп-
ке сол кісінің есімі берілді. Қобызшының суреті де салынды. 1993 жылы ұлы сазгердің 150 жылдық мерекесі бүкіл қазақ елінде үлкен салтанатпен атап өтілді. Сөйтіп, қыл ішектің абызына халқымыз, байтақ даламыз тағзым етті. Құдіретті қара қобыздың ғажайып та сиқырлы әуенін бүкіл әлем ұйып тыңдап, қошеметпен қол соқты.
Солай десек те, әттегенайы еселей түсетін бір өкініш қатты мазалайды. Сарысу ауданының бұрынғы орталығы Байқадамның маңында даңқты қобызшыға арнал-ған кесене деген дақпыртпен жатаған да көріксіз бірдеңе салынды. Бұл көптің көңілінен шықпады. Турасын айтсақ, зәулім де күмбезді құрылыс Шу бойындағы Ықаң жарықтықтың жамбасы тиген, мүрдесі жатқан Қуаралдан бой көтеруі керек. Қазір қобызшыға шығыс үлгісімен күмбезді кесене салудың қажеттігі туып отыр. Олай дейтініміз, Ықаңның басына 1974 жылы қайта салынған мазар осы күнде ескірген. Әрі бұл әлемдік даңққа бөленген, теңдесі жоқ ұлы адамға лайық емес, мүлде жұпыны.
Тек бұл емес. Тараз қаласындағы бұрынғы химиктер сарайының алдына қойылған Ықыластың қола мүсіні оған лайық емес. Сәулетші Т.Көлжігітов діттеген мақсатқа жете алмаған. Ескерткіштің тұғыры төмен, әрі жұрт түсінбейтін бұжыр-бұжыр детальдарға айналып кеткен. Ұлы тұлғаның бейнесі өз дәрежесінде айшықталмаған. Біздің негізгі айтпағымыз – химиктердің сарайына қыл қобыздың киесі атанған Ықылас Дүкенұлының есімі берілсін деген көптің ізгі тілегі еді. Алайда облыстық мәдениет басқармасы әлі күнге үнсіз отыр.
Ықыласты сіңірі шыққан кедей еді деп қасақана кемсітуге үзілді-кесілді тыйым салу керек. Мұны қайталай беретін көбіне І.Жақанов. Ықаңның 1884 жылы қажылыққа барғанын, әулетінің үлкен-кішісі оған құрметпен тағзым етіп әжіата дейтінін ол білмей ме? Баласы Түсіпбектің 1928 жылы ірі байлардың қатарында тәркіленіп, Оралға жер аударғаны белгілі. Егер әкесі бай адам болмаса, оған мыңғырған мал қайдан біткен?
Жуырда Жақсыбай Сүлейменов маған факспен жолдаған хатында Ықаң қайтыс болғанда айтылған ұзақ жоқтаудың бір үзіндісін жазып жіберіпті. Ол мынау:
– «Жанкісі, Тыныс едік бірге туған,
Арқада кіндік кесіп, кірін жуған.
Қобыз тартып, ән айтып думандаттық,
Орала ма сол күндер сауық құрған?
Айырылып әжіатадан болдық ғаріп,
Қайғырып аза тұтып естен танып.
Аспанда шалқыр ма енді қобыз үні,
Сарнатып ел тағдырын мұңға салып.
Әжіатаны қазағым құрметтеген,
Сексен аса ажалға ол беттеген.
Бәріңе айтылатын аманат бұл,
Дұға оқыңдар әулиеге шын ниетпен.
Ендігі сөз Ықаңның қасиетті қобызының қайда екендігі туралы. Ұлы сазгердің Алаш жұртына мұра болып қалған бірден- бір жәдігері – қасиетті қобыздың қазіргі сақталу жайы жұртшылықты алаңдатып отыр. Олай дейтініміз, ешкімнің қолы жетпейтіндей тәбәрік саналатын, құндылығын алтынмен де өлшеуге болмайтын жалғыз музыкалық аспап мәдениет басқармасының бұрынғы басшысы Ә.Әмзеевтің «делдалдығымен» үш бөлмелі үйге айырбасталып кетіпті. Бұл жәдігердің тұратын жері берісі – Алматыдағы Ықылас Дүкенұлы атындағы музыкалық аспаптар мұражайы, әрісі – Елбасының Мәдени орталығы деп білеміз. Егер ол Астанада сақталатын болса тек өз еліміз емес, шетелдерден сапырылысып келіп жатқан мәртебесі биік, сыйлы қонақтардың да көзайымы болары сөзсіз.
Ықылас Дүкенұлының туған жылы сол бұрынғысынша қате жазылып жүр. Соған тікелей жауап беретін еліміздің Мәдениет министрлігіндегі басшылар Қазақ Совет энциклопедиясындағы (1978 жылы жарық көрген) Ықылас Дүкенұлының туған жылы 1843 деген жаңсақ жазылған цифрға тісті бақаша жармасып, айырылғысы келмейді. Осының салдарынан ол кісінің 150 жылдық мерейтойы 1993 жылы 9 жыл кейін тойланғаны белгілі.
Егер салбөкселікке салынбай, шындыққа жүгінетін болсақ, былай. Біз мақаламыздың бас жағында жаңаарқалық Жақсыбай Сүлейменовтің Ықаңның твор-
чествосын көптен зерттеуші екенін айтқан болатынбыз. Ол Қарағанды облысындағы аудандық «Жаңа Арқа» газетінде 1964 жылдың 2-7 шілдедегі сандарында «Талант тарихы» айдарымен берілген «Ықылас Дүкенов» деген көлемді зерттеу мақаласында былай деп жазды:
– Қобызшы-композитор Ықылас Дүкенұлы 1834 жылы қазіргі Қарағанды облысы Жаңаарқа ауданы Жеңіс совхозында Қамысмола деген жерде туған. Оған дәлел, 1916 жылы Ықылас дүние салғанда Құдайбергенұлы Бұралқы 39 жаста екен. Ықыластың шәкірті болған сол кісі тірі, 87-ге келген қарт. Қазір ол Жеңіс совхозында тұрады. Ықылас жарықтық 82 жасында бақилық болғанда, Бұрекең соның басы-қасында болған.
Жақаңның мұнысы ақиқат екені сөзсіз. Өйткені Рәзия шешей атасының 80 жастан асқанда дүние салғанын маған да айтқан болатын.
Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні мынау. Ықаңның туған жылының ұзақ мерзім бойы қате жазылып келгенін түзетіп, оны 1834 жыл деп нақтылау керек.
Сағат АРЫНҰЛЫ