Қазақтың әйгілі композиторы, күйші, қобызшы Ықылас Дүкенұлы 1843 жылы қазіргі Қарағанды облысының Жаңаарқа ауданында дүниеге келді
Ықылас Кіші жүздің жетіру тұқымының шыққан. Ол жасампаз жанұядан дүниеге келді: оның атасы Алтын - озат зергер, темірші болған. Ықыластың әкесі Дүкен саусағынан бал тамған күйші ретінде даңқы жайылғандығынан Ықыластың өзі музыкант ретінде ерте тұрақтанылды. 7-8 жасар Ықылас әкесінің қобыз күйлерін орындаған, ал 15 жасында Ықылас көптеген тыңдаушылардың алдында өнер көрсеткен. Жасөспірімнің таңқаларлық дарынын атап өтіп, қазақтың әйгілі ақындары Жанақ Сағындақұлы мен Шөже Қаржаубайұлы Ықыластың музыкалды орындау шеберлілігіне жоғары баға берді. Сондай-ақ атақты Тәттімбет Қазанғапұлы мен Тоқа Шонманұлы жас композитордың қабілеттілігіне жақсы пікірде болды.
.jpg)
Жасы 18-ге келгенде ол әкесінің күйлеріне үлкен өзгерістер енгізіп, оның классикалық құрылысын түрлендіріп, күйшіліктің шыңына көтерді. Ол қобыздың дыбыс-дауысын нақ және айқын шығуын мәжбүр еткен бірінші адам болған. 19 жасында Ықылас өзінің бірінші күйін жазып «Ықылас күйі» деген атау берген. Тіпті осы шығарманың өзінде асқан шеберліктің элементтерін байқауға болады. Ықылас өзінің ең асыл ойларын қобыздың үн-дыбысының ішектеріне сіңірілген күйлерді шығара білген. Ықыластың бұл шығармашылық кезеңіндегі күйлеріне «Қоңыр» күйін де қосуға болады.
Ықыластың алғашқы біртума күйлері қазақ халқының музыкалды ауыз әдебиетімен тығыз байланысты. Олар өзге аспаптық шығармалардан шапшаңдықтың ерекшелігімен және ырғақ құрылысымен өзгешелінеді. Сонымен қатар, оларда тақырыптамалық көлемімен ой-сана мазмұндарының көпқырлылығы байқалады. Автор қазіргі болмысын, халықтың сезімі мен ой-пікірін әділеттілікпен, көпіртпей бейнелеп көрсетуге ынталанады.
Ықылас эпостық-батырлық тұрғыдағы күйлерімен қатар философиялық-лирикалық бағыттағы шығармаларды құрған («Аққу», «Жезкиік», «Жалғыз аяқ», «Қамбар-Назым», «Қазан»).
Бір жолы Ықылас Омбы қаласына барып, Омбының генерал-губернаторымен кездескен. Кездесу кезеңінде Ықылас өзін ауыл старшина етіп тағайындауын сұрап, күтпеген жерінен, сол лауазымға ие болды. Алайда тез арада оны өзі сұраған мансаптан жылжытты, бірақ Ықылас оған көніп, өзінің күйлерін жазуын жалғастырып генерал-губернаторға арнайы «Жарым патша» күйін шығарған.
Оның репертуарында Ықылас болыс билеуші, патша билігіндегі өкілдері мазақ қылған әлеуметтік-азаматтық маңызы бар күйлер болды («Бестөре», «Ерден»).Жарқын, өмірге гүлдендіретін ой-пікірі бар, Ықыластың арнайы қобызға шығарылған ең қызықты аңыз-күйлерінің бірі – «Аққу» атты күйі.
Ықыластың жасы 50-ге келген уақытта он Ұлы жүз аймағына көшіп барды. Осы жерде ол өзінің күйлерін таратып, жамырай қобызбен сыбызғыға арналған күйлерді тыңдап, кейбіреулерін қобызға ыңғайластырып, ықшамдаған.
Елуден асқан шағында Ықылас әбден кедейленді. Даңқты қобызшының жағдайын естіген руластары, тайпаластары өмірінің ақырына дейін құрметтелуі тиіс Ықыласқа көмек жинаған. 1916 жылы Ықылас қайтыс болды.
Ықыластың музыкалық мұрасы өте мол. Оның күйлері Қазақстанның композиторлармен өздерінің шығармаларында қолданылып, қобыздан фортепианоға ыңғайластырылған.
Ықылас – қобыз дәстүрінің негізін салушылардың бірі ретінде тарихта есімі жазылды.
Ықыластың шәкірттерінің арасында Сүгір Алиұлы, Ашай, Айкен атты халық өнернаманың атақты шеберлері болған.
Аян ӘДЕН
