Тараздың тарихи символы

«Қазақстан - 2050» жалпыұлттық қозғалысы Қазақстан халқы Ассамблеясының 22 жылдығына орай «Менің Елім – Моя страна» атты мотожарыс ұйымдастырды.

Айша-бибі кесенесі XII ғасыр құрылысының бірден-бір сәулет өнері. Кесене әдемілігі күйдірілген сары балшықтан жасалған және 60 түрлі ою-өрнекпен безендіріліп, сәнделген. Кесене Тараз қаласынан 18 шақырымда, Жамбыл облысы, Жамбыл ауданында Айша-бибі ауылында орналасқан. Ол ортағасыр сәулет өнерінің жауҺары болып табылады.

Айша-бибі құрылысына байланысты нақты деректер жоқ, бірақ 28- ден аса аңыздар нұсқасы бар. Бірден-бір қиялшыл әңгімелерінде Айша –бибі XI ғасырдың ғалымы мен ақыны Хәкім Сүлейман Бақырғанидің қызы екені айтылған. Ол Тараз әміршісі жас Қарахан Мұхаммедтке ғашық болған, бірақ оның тәрбиелеушісі Айқожа шайқы оған тұрмысқа шығуына қарсы болған. Сонда қыз өз бетімен сүйіктісіне кетіп бара жатқанда оны жолда жылан шағады. Қайтыс болған жерінде кесене соғылған. Басқа деректерде Айша Қараханның әйелі болып, оның мезгілсіз өліміне күйінген ол кейін, ең мықты сәулетшілерге мола үстіне бұрын болып көрмеген кесене тұрғызған.

Кесененің өзі кескінде шаршы түріндегі ғимарат тәрізді болып келеді. Оның өлшемдері 7,6 х 7,6 метр. Кесене қабырғалары 80 см. Қабырғалар арасына Қабырға және тіреуші байланысы мықты болуы үшін ағаш бөрене салынған. Кесене Сырты күйдірілген безендірілгіш тастармен және күйдірілген кірпіштен салынған. Кесененің сыртқы ортасында бүйірлі доға қуысы орналасқан. Бүйірлі тіреуіш жоғарыға қарай қысылады, онда қыш тақташалары өсімдік өрнектерімен безендірілген. (3 х 1,4 м) тереңдікте кесенеде құлыптас орналасқан. Батыс тіреушілерде араб алфавитімен жазылған жазбалар бар. Кесененің бір бұрышының күмбезінде қос тармақты үзінді көрінеді: «Күз … бұлттар. Дүние көркем...». Әуелдегі құрылыстан батыс қабырға ғана сақталған. Кесенені геометриялық, өсімдікті, пұтқа табынушылық, күйдірілген саз тасынан істелінген жіңішке пішінді безендірілген заттар кездеседі.

Кесенені алғашында зерттеулер жұмысын 1893 жылы орыс археолог зерттеушісі Василий Бартольд жүргізді, және 1897 жылы В.А.Каллаур,ал 1938 – 1939 жылдары КазФАН СССР дің Тарих және мәдениет атындағы экспедициялары жүргізді. 1960 жылы кесенені сақтау мақсатында шыны қалпақ соғылды, ол білім және туристік мақсатқа қолданылды. Көп жылдар бойы археологтар мен тарихшылар ескерткішті қалпына келтіру үшін көп талқыға салып, ой пікірлермен бөлісті. 2002 жылы кесенені және саябақты қалпына келтіру үшін айналасына Нисан Рамето жалданды.

Айша-бибі кесенесі жанында тағы бір әйгілі күмбез бар, ол күмбез Бабаджи қатын кесенесі. Аңызға сүйенсек Бабаджа қатын Айшаның ақтық сапарға кетуінде сақтаушы серіктестігі болды және ол Айша-бибіден 20 шақырым жерде жерленген.

Бабаджа қатынның күмбезі текше пішінді өлшемдері 6,9 х 6,9 х 5,0 м, қабырға қалыңдығы 1,23 м жетеді. Күйген 25 х 25 х 4,5 см. ашық кірпіштен салынған. Күмбездің сәулеттік композициясы оңай. Үш сыртқы көрінісі батыс көрінісінен бөлек, ойықша және бойтұмарлармен әшекейленген. Сыртқы қабырға жазықтығы жалған арқа терезелі және ойықтармен безендірілген. Терезенің алдында пішінделген кірпіштен жасалған, дөңгелектер қойылған. Ойық және бойтұмарлар безендірмесі П әріпіне ұқсас жиектемеге келеді. Арқалықтың астынан жиектеме жүргізілген, ол ішкі қабырғаға бұрылған қабатталған кірпіш арқылы салынған. Мұндай жиектер жақтау мен барабанның үстінен жүргізіліп, оған күмбез орнатылғын. Кесене құрылысы бүйірлі барабанмен аяқталған, оның негізі 16 бүйірлі конус күмбезі болды және бүгінгі күнге дейін сақталмаған. 1981 жылы күмбез Казпроектреставрация институтының жобасымен қайта жаңартылды.

Материал мен суреттер «Қазақстанның мәдени картасы» жобасын Қазақстандық интернет даму және ресурстар қауымдастығынан алынды