Мал шаруашылығы. Қазақстанның табиғи-климаттық жағдайларының нәтижесінде үш жүз жыл бойы жер пайдаланудың және өмір тіршілігінің негізгі нысаны мал шауаршылығы – шаруашылық өндірісінің ерекше түрі болды, бұл ретте жұмыстың басым көпшілігі экстенсивті жылжымалы мал шаруашылығы болып, тұрғындардың басым көпшілігі маусымдық көшіп-қонумен айналысты.
Көшпелі мал шаруашылығының басты ерекшелігі – мал азығы мен су көздерінің тапшылығы себепті, малды жыл он екі ай бойы жайып бағу еді.
Орташа алғанда көшу маршруты 50-100 шақырымды құраған, ал кейбір ру-тайпаларда (мысалы, адай, шекті, табын және т.б.) 1000 – 2500 шақырымға дейін жеткен.
Өмір сүру ортасының ерекшеліктері жайылымдарды пайдалану тәсілдерін айқындап берді, көктеу, жайлау, күздеу, қыстау секілді маусымдық жайылымдарды алмастырып көшіп-қонып отырудың бұрыннан қалыптасқан жолдары мен жылдық айналымы орнықты. Қысқы жайылымдар үшін көл жағалаулары, өзен аңғарлары, тау шатқалдары, тоғай шеті, мал табындарын қарлы борандардан және үскірік желден қалқалайтын табиғи ықтасындары бар жерлер пайдаланылды. Күзгі, көктемгі жайылымдар қыстауларға жақын, қар кеш түсіп, ерте кететін жерлерге орналасты. Жазғы жайылымдар міндетті түрде жауын-шашын сулары көп жиналатын, шөбі қалың өсетін және табиғи су қорлары бар өңірлерден таңдалған.
Географиялық ортаның ерекшеліктері және қазақтардың өмір сүруін қамтамасыз ету қажеттіліктері мал табындарының түліктік құрамын да айқындап берді. Онда бүкіл мал арасындағы қойдың үлес салмағы орта есеппен оның 60%-ын, жылқы – 13%-ын, сиыр – 12%-ын, түйе – 4%-ын құрады. Түлік құрамын реттеуде малдың жылдам әрі жиі-жиі көшуге бейімделу қабілеті, сондай-ақ, оларды шаруашылық (ет, сүт, жүн) және қоғамдық-саяси өмірде (көлік, жауынгерлік мақсаттары) түрлі қажеттілікке пайдалану мүмкіндіктері маңызды рөл атқарды.
Қазақстанда мал шаруашылығының екі түрі қалыптасты: көшпелі мал шаруашылығы, ол қолдан жасалған су көздерін пайдаланумен негізделді, жартылай көшпелі мал шаруашылығы – табиғи сипаттағы су ресурстарын пайдаға асыру.
Мал шаруашылығының бірінші түрі континентальды табиғи-климаттық жағдайдағы, өсімдік жабынының құнарлығы төмен, табиғи су қоймалары жоқ аймақтарға (далаларға, жартылай шөл далаларға, шөл далаларға, тау етегіндегі аудандарға) шоғырланды.
Мал шаруашылығына шығындалатын қолдан құдық жасауға және ең төменгі суларды табуға жұмсалған үлкен еңбек олардың көшпелі мал шаруашылығының мүддемесі мен қажеттілігіне арналған энергиялық ресурстарын және жұмыс уақытын алды. Су қайнар көздерінің және жемнің жеткіліксіздігі миграцияның жоғары жылдамдығына, тұрақтылықтың қысқалығына және көшудің орасан зор амплитудасына мәжбүр етті. Соның салдарынан мал шаруашылығының құрылымында жануарлардың ең жылжымалы және төзімді түрлері (қойлар мен түйелер) басым болды, материалдық мәдениеттің барлық заттары (киіз үй, үй әбзелі) көшпелі өмір салтына және мал шаруашылығына толықтай сәйкес келді. Шаруашылық қызметтің мұндай түрі Маңғышлақ аралында, Үстіртте, Арал өңірінің, Батыс және Орталық Қазақстанның кейбір аудандарында кеңінен таралды.
Көшпелі мал шаруашылығының өзге түрі жылдың маусымында жауын-шашынның түсін тепе-тең бөлуді сипаттайтын ландшафты аймақтарда, тәулік бойы су ағатын өзендерде, жемісті жер учаскелерінде орналасты. Оларға даладағы және орманды даладағы өзен мен көл жағасындағы шыңдар, тау етегі мен биік таулы жолдар жатады. Салыстырып қарағанда өсімдік жабынының ең жоғарғы өнімділігі және су қорының ең жақсы қамтамасыз етілуі бұл аудандарда тұрақтылықтың ұзақтылығын және көшудің төменгі үдемелі режимін айқындады, көші-қон кеңістігін шектеді. Шаруашылықтың бұл түрі ірі қара және жылқы үлесінің көп болуымен, түйлер мен ұсақ малдардың аз болуымен сипатталды. Кейбір ерекшеліктер, жыл бойы көшу режиміндегі бірінші үлгідегі шаруашылықтан басқа мал өрісінің сипатымен ерекшеленеді, табиғи суды пайдаланатын шаруашылықта тұрақты қысқы үй мен шаруашылық құрылыстар салу үшін, стационарлық қыстау орын алды. Көптеген мал шаруашылықтары қыстайтын аумақтарда егіншілікпен және балық аулаумен айналысатын мүмкіндіктер алды. Екінші түрдегі шаруашылықтың үлес салмағы негізінен Шығыс және Солтүстік-Шығыс Қазақстанда, Қосөзенде және Оңтүстік Қазақстанның кейбір аудандарына танымал.
Ауыл шаруашылығы— материалдық өндірістің ең маңызды түрлерінің бірі. Ауыл шаруашылығы халықты азық-түлікпен және өнеркәсіпті шикізаттың кейбір түрлерімен қамтамасыз етумен айналысады. Ауыл шаруашылығы екі үлкен саладан, яғни өсімдік шаруашылығынан және мал шаруашылығынан тұрады. Сонымен қатар оның құрамына балық аулау, аңшылық және омарта шаруашылығы да кіреді.
Жер шаруашылығы. Қазақтарда шаруашылықпен айналысу құрылымында екінші орынды жер шаруашылығы иеленді. Жер шаруашылығының ошағы, әдетте Қазақстанның табиғи-климаттық өңірлерінде егіншілікке ең қолайлы жерлерге шоғырланды. Бұндай өңірлер Сағыз, Эмба, Ілек, Ырғыз, Утва және Уил өзендерінің бассейндері аумағының солтүстік-батысы, Мұғалжар тауларының шыңы: Орталық Қазақстанда – Сарысу өзеніндегі орташа ағыстың шыңы, оңтүстікте – Сырдария, Кувандарья және Жанадыр, солтүстікте – Есіл, Нұра және ағысымен бірге Торғай өзендері; Шығыс Қазақстанда Калбин және Тарбағатай жоталары, Қарқаралы тау етегі, Қосөзенде – Лепсі, Ақсу, Қаратал бастаулары және Іленің орташа ағысы болды. Бұл аумақтардың географиялық жағдайлары, орографиялық және топырақты-климаттық жағдайлары, су ресурстарының болуы, көршілес отырықшы-жер иелерінің халықтарымен қарқынды мәдени-экономикалық қарым-қатынас жасау қазақ егіндерінің деңгейі мен көлеміне, егінші мәдениетін іріктеуге, көршілермен агрономикалық өзара іс-қимыл деңгейіне, шаруашылық және өзге мақсатта егіншілікті пайдалану мүмкіндігіне айтарлықтай ықпал етті.
Түрлі жеңілдікті пайдаланатын қазақ қоғамы өндірістің негізгі құралдарындағы меншік құқығы бойынша өздеріне өндірілген қоғамдық өнімнің басым үлесін алды. Осындай даму нәтижесінде қазақтардағы егіншілік бағынысты халықтарды жоғары пайдаланумен сүйемелденді.
Өңірдің ландшафты аймақтарының басым көпшілігі әдеттегідей суармалы болды. Қазақстанның солтүстік-шығыс өңірлері үлкен табиғи су қоймаларынан азырақ еңбегі аз (суарылмайтын) егіншілікке ие болды. Жерді күрекпен және кетпенмен өңдеді, сондай-ақ қолдан жасалған соқалар немесе рала қолданылды, орыстардың егіншілікпен айналысатын кенттеріне жақын орналасқан шаруашылықтары – екі дөңгелекті темір плугтар немесе қарапайым «орыс сабанын», бұдан басқа ағаш тырмаларды, тырма қолданды.
Қазақ шаруашылығында кеңінен таралған егіншілік мәдениеті тары болды, оны жасанды жер суландыру және қолайлы ауа райында жылына егір себуге және екі рет өнім жинауға болады; сондай-ақ просянка мен бидай өсірілді. Жақсы суарылатын желілер кезінде өнім мәдениеті Қазақстанның жағдайында егіншіліктің қиындығына, егіншілік еңбегінде қаабайыр құралдарға және жерді өңдеу тәсілдеріне қарамастан біршама жоғары болды. Кіші және Орта жүздердің шаруашылығындағы егіншілік соншама табысты болды, себебі қазақ нанын ресейлік көпестер де сатып алды.
Алайда, жалпы алғанда Қазақстанда егіншілік кең тарамады, ол әрқашанда көмекші және екінші деңгейдегі сипатқа ие болды.
Үй кәсіпшілігі және кәсіп. XVIII ғасырда және XIX ғасырдың ортасында қазақ халқының шаруашылық өмірінде аңшылық, балықшылық, үй кәсіпшілігі мен кәсібі секілді дәстүрлі жұмыстар нақты орындарға ие болды. Аңшылық өнімдерінің елеулі бөлігі көшпелілердің ішкі тұтынуына: киім-кешек, азық-түлік дайындауға жұмсалды. Бұдан басқа, саршұнақтың, қарсақтың, түлкінің және қасқырдың терілері үлкен көлемде Оренбург пен Сібір желілерінің мендік алаңына жеткізілді.
Өмір тіршілігінің маңызды қайнар көзі ұсақ кәсіпшілік: ағаштан және темірден дайындалған әртүрлі бұйымдар, үй әбзелдері болып табылды. Қазақ шаруашылығында бірнеше кәсіпшілер болды, олар «ерге арчак жасайды, ағаш ыдыстарды жонады, темір ұсташы пышақ, найза..., мыс бұйымдарын, қапталған жездермен тастарды жөндейді және өзге де ұсақ-түйектер жасайды. Мұса Шормановтың мәліметі бойынша күмісші-қазақтар қалыңдыққа арналған бас киімдер (сәукеле) жасайды.».
Кейбір жағдайларда орыс нарығының сұранысы әртүрлі киіздер дайындауды және мал шаруашылығының шикізаттарын өңдеуге ынталандырды. Мал шаруашылығының өнімдерінен өндірілетін өндірістер: өңделген қой, жылқы және ешкі терілері, киіздер мен арқандар дайындау кеңейе түсті. Оренбург көпестері үшін ешкі жүні кең сұранысқа ие болды.
Қазақтарда шаруашылықпен айналысу ерекшеліктерін өзгертудің едәуір деңгейі ішкі әлеуметтік-экономикалық артықшылықтармен айқындалды. Кейбір жеке адамдар тобына малдарды шоғырландыру процессі және кедей мал өсірушілерді кедейлендіру салдарынан кедейленген қауым өзге күн көру құралдарын іздеуге мәжбүр болды. Есіл, Ертіс, Урал, Іле, Сырдария өзендерінде, Каспий және Арал теңіздерінде біртіндеп балық шаруашылығы дами бастады.
XIX ғасырдың бірінші жартысында табыс табудың кеңінен таралған нысаны отбасын асырай алмайтын жарлы адамдар кіретін, желілік казактарды жұмысқа жалдау болып табылды. Олар пошта стануияларында жалданды. Көбіне даланы өңдеу үшін қоныс аударып келген қазақтарды жалдады, кейде оларды өнімнің жартысын беріп жалға алды.
Қазақстан аумағында өнеркәсіп дамығанда ауылшаруашылық өнімдерін қайта өңдейтін заводтарға, Илецкідегі, Коряковск форпостындағы, Эльто мен Баскунчак көлдеріндегі тұзды кәсіпшілікке жұмысқа орналасу мүмкіндігі пайда болды.
Сауда. Көшпелілердің отырықшы-егінші мемлекеттермен және халықтармен дәстүрлі сауда байланысын ұстау қазақ қоғамының экономикалық дамуында маңызды рөл атқарды. XVIII ғасырдың екінші жартысында XIX ғасырдың ортасында олардағы басым жағдай Ресеймен сауда айналымын жасау болды. Қазақтардың ресейлік көпестермен жасаған мендік саудасы негізінен солтүстікке, солтүстік-шығысқа, Оренбург, Троицк, Петропавл, Семей, Өскемен секілді елді-мекендердің өңірлеріне жұмылдырылды. Тауар айналымы тиімді болды және көпестердің сауда айналымы біртіндеп өсті. 1858 жылы орыс-қазақтың саудадағы тауар айналымы Сібір желісінде 4,5 млн., Оренбурга желісінде шамамен 2,5 млн рубльді құрады. Бұл ретте жыл сайын Семей кедені арқылы кіргізілетін және шығарылатын тауарлардың орташа бағасы XIX ғасырдың 40-50 жылдарында 700 мыңнан 900 мың рубльге дейін, Петропавлда – 1,8 млн. рубльге, Омскіде – шамамен 100 мың рубльге есептелді.
Қазақ халықтарының арасында орыс маталары, негізінен мақта-қағаз және жүннен тоқылғандары, темір бұйымдары (балта, пышақ, асхана аспаптары), жүн, юфта терілері, галантерея үлкен сұранысқа ие болды. Мауыт, қант, тұз кеңінен өтімді болды. XIX ғасырдың екінші жарты тоқсанында Қазақстан барлық шекара желілері бойынша 400-500 мың қағаз ақша рубль сомасына әкелінетін ресейлік нандарды басты сатып алушы болды. Қазақ халқында темірлер айтарлықтай төмен сұранысқа ие болды, себебі ол өңірде қолөнер өнеркәсібінің төмен деңгейде дамуына және дайын металл бұйымдарына деген сұраныстың жоғары болуына байланысты болды.
Даладан алып келетін басты сала мал және мал шаруашылығының өнімдері болды. XVIII ғасырдың аяғында XIX ғасырдың басында Ресей кеденінің желісінен бір жылдың ішінде 1,5 млн. жоғары ірі мүйізді мал және 100 мыңнан жоғары жылқы өткізілді. XIX ғасырдың ортасында тек қана Ертіс желісі арқылы жыл сайын 8 млн. рубль сомасына шамамен 150 мың жылқы, 3 млн. қой және 100 мың бұқа мен сиыр келіп түсті. Басқа тауарлардан шошқа еті, жүн, өңделген тері, жануарлардың терісі, ешкі жүнінен жасалған бұйымдар, киіздер, үй дағдысына қажетті өзге де заттар сатып алынды.
Өңірдің шығысында және оңтүстігінде тұратын қазақтар үшін Орта Азия, Шығыс Түркістан және Қытай хандықтарымен сауда жасау үлкен маңызға ие болды. Қой тауардың тұтынушы сомасына эквивалент болғандықтан, табиғи айырбастар айрықша сұранысқа ие болды. Қазақтар мен көршілес азият елдерінің арасындағы сауда меновый алаңында және шекара желілеріндегі кедендерде,Ташкент, Бұқара Хива, Чугучак, Кульджа секілді Шығыстың ірі сауда-экономикалық орталықтарындағы жүргізілді. Тауарлардың басым көпшілігі тікелей қазақ көшпенділерінде айырбасталды.
Қазақтар ортаазиялықтардан үлкен көлемде қағаз маталар, мыстан және қоладан жасалған әр түрлі ыдыстар, жемістер, бұхар сафьяндарын, кілемдер, қару-жарақтар (қылыш, мылтық, пышақ, садақ), тері бұйымдарын сатып алды. Қазақстанға Орта Азиядан импортталатын тауарлардың ішінен нан мен күріш үлкен орынға ие болды.
Қазақстан ортаазиялық саудагерлер үшін ең бастысы малды жеткізуші мүддені білдірді. Көптеген сырдариялық қазақтар жыл сайын Бұхараға 50-ден 100 мыңға дейін қой, Ташкентке – шамамен 200 мың қой және Қоқанға – шамамен 100 мың айдап келді. Орта және Ұлы жүзден қазақ малдарының басым бөлігі қытай кедені арқылы Кульлджаға және Чугучакка апарылды.
Қазақ халықтарындағы мал өнімдерінің негізгі бөлігі даланың өзінде жүзеге асырылды. Бұл жергілікті тұғындар арасында, тауарды қайта сатып алушы – алып сатар деген әлеуметтік топтың пайда болуына алып келді. Олар шеттен келетін саудагерлерді қазақ мал шаруашылығы – тауар иелерімен байланыстыратын делдалдардың рөлін атқарды. Негізінен Бөкей хандығында алып сатарлардың сауда қызметі белсенді қанат жайды, онда кейбір қайта сатып алушылар қомақты айналым құралдарының иесі болды. Алайда, XIX ғасырдың ортасында бұл құбылыстар әлі де кеңінен таралған жоқ. Қазақтар үшін ақша-тауар қатынастарын дамытудағы маңызды өзгерістер тек қана XIX ғасырдың төртінші жартыжылдығында терең және кеңінен сипат алды.
1.Хазанов А. М. Скифтердің әлеуметтік тарихы. М., 1975 ж. 6. Б.
2.Масанов Н. Э. Революцияға дейінгі кезеңдегі көшпелі-қазақтардың қоғамдық даму ерекшеліктері: Номадизмнің тарихи-экономикалық негіздері: Автореф дис. ... тарих ғылымдарының докторы. М. 1991. 17. Б.
3.Бларамберг И. Ф. Ішкі (Бөкейлік) және Зауральск (Малой) ордаларындағы қырғыз-қайсақ жерлеріне әскери-статистикалық шолу // Ресей империясының әскери-статистикалық шолуы. Спб., 1852. Т. 13. 4.3. 10. Б.
4.Гавердовский Я. П. Қырғыз-қайсақ даласына шолу // Ресей тарих институты Санкт-Петербург бөлімшесінің қолжазба бөлімі. 115 Топтама, № 495.
5.Андреев И. Г. Қырғыз-қайсақ Орта ордасының сипаттамасы// Жаңа ай сайынғы жинақ. Спб. 1795—1796. Бөл. СХ—СХVШ 54-55. Б.;Чорманов М. Павлодар уездіндегі қырғыздар туралы белгі // З СОРГО хаттары, 1906. Кт. 32. 16. Б.
6.Старков В. Географиялық, тарихи және статистикалық қарым-қатынастағы Қырғыз даласының қысқаша шолуы // Тобыл губерниясының ведомості. 1860. № 31. 248-249. Б.: ГАОО. Ф. З. Оп. 2. Д. 2543. 41. Б.
7.Колмогоров Г.В. Сібір ведомствосындағы қырғыз даласының өнеркәсібі және саудасы туралы // Вестник РГО. 1855. 1.Кт. 26. Б.
8.Гейнс А. Әдеби еңбектердің жинағына. Спб., 1898. Т. 2. 515. Б.
ҚР БҒМ ҒК Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты
