Ескірген, сарғайған мекенжай анықтамалығы. Ресей мемлекеттік тарихи архивінде сақталған 1907 жылғы II Мемлекеттік Дума депутаттарының мекенжай кітапшасындағы жазба қазақ парламентаризмінің негізін қалаушы екі қайраткер – Шәймерден Қосшығұлов пен Бақытжан Қаратаевтың күнделікті тұрмысынан сыр шертеді.
Санкт-Петербург, 1907 жылдың ақпан айы. Империя саяси шиеленістің шарықтау шегіне жеткен еді. Патша тарапынан таратылған, үш айға жетер-жетпес уақыт жұмыс істеген алғашқы «Халық үміті Думасының» орнына Таврия сарайына тарихқа «Халық қаһары Думасы» деген атпен енген, бұрынғыдан да оппозициялық бағыттағы жаңа парламент құрамы жиналды. Орасан зор елдің түкпір-түкпірінен мұнда поляк ақсүйектерінен бастап сібір шаруаларына дейінгі сипаттағы депутаттар ағылып келуде еді. Олардың арасында өз жері мен болашағы үшін елдің бас мінберінен күресуге сайланған қазақ халқының өкілдері де болды.
Солардың ішіндегі екі таңдаулы тарихи тұлғаларға назарымызды аударсақ. Олардың бірі – Ақмола облысынан сайланған, молда, дінтанушы әрі ағартушы Шәймерден Қосшығұлов. Екіншісі – Санкт-Петербург университетінің түлегі, білікті заңгер, Кіші жүз ханы Әбілқайырдың ұрпағы, Орал облысының өкілі Бақытжан Қаратаев. Екеуі де Санкт-Петербургке ортақ мақсатпен аттанған болатын: қазақтардан жерді жаппай тартып алып, қоныстанушыларға беруді тоқтату және автономия құқығын қорғау.
Невский көшесіндегі екі мекенжай: көп жайтты аңғартады
Дума мүшелерінің мекенжай кітапшасы (РМТА 1278 қ., 1 т., 521 іс) біздің зерттеуіміздің негізіне айналған екі қысқа жазбаны қамтиды.
Мекенжай кітапшасының беттерін парақтай отырып, 17-парақтың артқы бетінен мынаны табамыз:
«Косшыгуловъ Шаимерденъ, Невскiй 98, кв. 4»
Екі парақтан кейін, 19-парақтың артқы бетіндегі жазба:
«Каратаевъ Бахитъ Джанъ Бисаліевичъ,
Выборгская ст. Ньюштадтская 7, кв. 17 (врем).
Ул. Невскаго и Знаменской, гос. Эрмитажъ. 35».
Екі көшбасшы, Мұсылман фракциясы бойынша серіктестер, екеуі де – Невский көшесінде тұрақтаған.
Шәймерден Қосшығұловтың мекенжайы – Знаменская алаңына (қазіргі Восстание алаңы) және Николаевский (Мәскеу) вокзалына жақын жерде орналасқан іргелі кіріс үйі. Қонақ үй нөмірінің орнына тұрақты пәтер таңдауының астарында үлкен мән жатыр. 40 жасқа тақаған байсалды тұлға Қосшығұлов үшін бұл сенімді мекен қалыптастыру шешімі болса керек. Оның жалғыз емес, отбасымен немесе көмекшілерімен келгені де ықтимал.
Керісінше, Бақытжан Қаратаев мүлдем басқа форматты таңдаған. Выборг жағындағы уақытша мекенжайынан кейін ол сәнді «Эрмитаж» қонақ үйіне (мұражаймен шатастырмау керек) орналасқан. Невский көшесі мен Знаменская көшесінің (қазіргі Восстание көшесі) қиылысындағы бұл қонақүй – Петербургтің іскерлік және көлік қатынасы өмірінің нағыз орталығы. Жақын жерде Мәскеуге және Ресейдің ішкі өңірлеріне бағытталған пойыздар жүретін вокзал орналасқан. Қонақ үйдегі өмір – бұл қарқындылық, мобильділік, адамдар мен оқиғалар ағымында үнемі болу деген сөз. №35 нөмір оның уақытша үйі әрі жұмыс кабинеті болды.
Осы тұрмыстық детальдар тарихты жандандырып, тұлғалардың адами болмысын айқындай түседі. Олар ұлттық мүдде жолындағы күрестің тек Таврия сарайының залында ғана емес, күнделікті мәселелерді шешуді де талап еткенін көрсетеді: қайда тұру керек, тұрмысты қалай жолға қоюға болады, астанадағы уақытты қалай тиімді пайдалану қажет? Невскийдегі мекенжайлар – қазақ даласының тыныс-тіршілігі мен империя орталығының арасындағы орасан зор алшақтықтың, сондай-ақ сол тұлғалардың басынан кешкен күндерінің баяны.
Өкінішке орай II Мемлекеттік Дума депутаттарының миссиясы тым қысқа болды. Бар болғаны 104 күн өмір сүрген «Халық қаһары Думасы» 1907 жылғы 3 маусымда таратылды. Тарихқа «үшінші маусым төңкерісі» деген атпен енген бұл акт ұлттық шет аймақтардан сайланатын өкілдер санын күрт шектеген сайлау заңнамасының өзгеруімен қатар жүрді.
Ш. Қосшығұлов пен Б. Қаратаев Петербургтен кетуге мәжбүр болды. Алайда олардың дауыстары естіліп үлгерген еді. Олар жер мәселесінде әділдікті талап етті, білім беру мен өзін-өзі басқару қажеттіліктері туралы сөз қозғады. Олардың қалдырған ізі сақталған қарапайым мекенжай кітапшасы осы қысқа, бірақ жарқын серпілістің нышаны десек те болады.
Бүгінгі таңда бұл құжат бізге не дейді?
Бұл архив парағының басты құндылығы – оның үлкен саясатты күнделікті өмірмен ұштастыру қабілетінде. Ол тарихтың абстрактілі процесс емес, нақты адамдардың іс-әрекеттерінің, шешімдері мен өмірлік жағдаяттарының жиынтығы екенін еске салады.
Бүгінде, тәуелсіз Қазақстан жағдайында, алғашқы парламентарийлердің тарихы ерекше маңызға ие болуды. Ол егемендікке жету жолының ұзақ әрі қиын болғанын көрсетеді. Ш. Қосшығұлов пен Б. Қаратаевтың тұлғалары ұлттық мүдделерді қорғау үшін жалынды сөздер ғана емес, сонымен қатар салиқалы прагматизм, стратегиялық ойлау және кез келген, тіпті ең жат жағдайларда жұмыс істеуге дайын болу қажет екенін үйретеді.
Олардың Петербургтегі мекенжайлары – ұлан-ғайыр тарих картасындағы небәрі екі нүкте. Бірақ осы нүктелер бізді одан әрі зерттеуге шақырады. Оларға қонаққа кімдер келді? Осы ғимараттардың қабырғасында олар кімдермен келіссөздер жүргізді? Невский даңғылы, 98-үйде және «Эрмитаж» қонақүйінің 35-нөмірінде қандай үміттер мен жоспарлар дүниеге келді? Бұл сарғайған парақ – әңгіменің соңы емес, оның бастамасы, жаңа сұрақтар қоюға және болашақты сенімдірек құру үшін өткенді тереңірек түсінуге жетелейтін себеп.