Астана қаласы іргесі кеше ғана қаланған Қазақстанның саяси-әкімшілік орталығы ғана емес, тарихы ежелгі дәуірден бастау алатын және әр түрлі тарихи кезеңдерді қамтитын мәдени орталық болып есептеледі.
Астана аумағы тарихи тұрғыдан Ұлы Жібек жолының солтүстік тармағында орналасқан, бұл жерде көне түрік тайпалары, соның ішінде қарлұқтар, қыпшақтар мен қимақтар мекен еткен көне мекен.
Өткен жолы қазіргі Астана аумағындағы алғашқы қоныстардың бірі – Қыпшақ хандығының әскери ордасы болған ортағасырлық Бозоқ қаласы туралы сөз еткен едік. Бүгін ортағасырлық қыпшақтардың мәдени және сауда орталығы болған Бытығай қаласы туралы зерттеу жасауды жөн көрдік. Ол Дешті Қыпшақ даласындағы маңызды қалалардың бірі болған ежелгі қала.
Бытығай қаласы – Қазақстанның ортағасырлық тарихында маңызды орын алатын ежелгі қала. Ол Ақмола облысы, Қорғалжын ауданы, Нұра өзенінің бойында, Қорғалжын көліне жақын жерде орналасқан. Бытығай туралы мәліметтер археологиялық зерттеулер мен тарихи деректер өте көп. Енді солардың біразына тоқталып өтейік:
Бытығай қаласы Нұра өзенінің бойында, Қорғалжын көлінен шамамен 30 шақырым қашықтықта орналасқан.
Бытығай қаласы туралы алғашқы жазбаша мәлімет 1762 жылы Орынбор экспедициясының меңгерушісі П.И. Рычковтан кездеседі. Ол Бытығайды «Қырғыз-қайсақ ортаңғы ордасындағы үлкен қаланың қирандылары» деп сипаттаған.
Бытығай қаласы ресей картасына алғаш рет 1694 жылы түсірілген. Бұл картаның авторлары – Ресейден сол жылы әз Тәуке ханға келген елшілер Ф. Скибин мен М. Трошин. Карта 20 парақтан тұрады, «Казачья орда» деген ат берілген. Аса құнды осы мұрағатта Әз Тәуке Нұра өзенінің бойында орда тігіп отырғаны, оған бару үшін Есілден өтуге тура келгені баяндалады. Сол жерден Қорғалжын көлі алыс емес делініп, орда мен көлдің аралығында, Нұраның жағасында Бытығай атты қала бар екені әңгімеленеді. Әз Тәукенің қаланы ерекше қамқорлықпен күтіп ұстап отырғанын айта келіп, елшілер шаһарда салтанатты діни орындардың көп екендігіне таңқалады. Жібек жолын пайдаланған керуендер Бытығайда тоғысып жататынын хабарлайды.
Ресей елшілері Ф. Скибин мен М. Трошиннің мәліметінде, атақты Әз тәуке ханның – Қазақ мемлекеттігінің керегесін кеңейтіп, алғашқы Ата заңы – «Жеті жарғыны» өмірге әкелген кемеңгер ханның жазғы ордасы қазіргі астананың түбінде болғандығы. Жазғы орда құрылыс салынған қала емес. Хандардың жазғы ордасында арнайы жасалған киіз үйлер болған. Келіп тігеді, кеткенде жинап әкететіні айтылады.
Сонымен қатар, Бытығай – ортағасырлық қыпшақтардың мәдени және сауда орталығы болған. Әрі Дешті Қыпшақ даласындағы маңызды қалалардың бірі ретінде аталған.
1816 жылы тау-кен инженері И.П. Шангин де Бытығай кесенесі туралы жазба қалдырған. Ол кесененің кірпіштен салынғанын, ішкі бағаналары алебастрмен сыланғанын және қабырғалары қарағай бөренелерімен нығайтылғанын атап өткен.
Қала туралы мәліметтер «Чертежная книга Сибири» сияқты тарихи құжаттарда және фламанд саяхатшысы Рубрик Виллемнің (1253-1255) жазбаларында кездеседі.
Сол секілді 1459 жылы Венецияда жарық көрган картада да аталмыш қала туралы деректер бары айтылады. Карта 1742 жылы Францияда өңделіп, тың деректермен байыпталып шығарылады. Соның бәрінде Солтүстік және Орталық Қазақстан назарға алынған. Сарай, Сүзген-тұра, Қашлық, Ақтоғай, Іскер, Қайнақ, Ханыкей, Бытығай қалаларының географиялық орналасу реті, халқы туралы мәліметтерге бай.
Бытығай атауы әр түрлі нұсқада кездеседі: Батогай, Ботағай, Татагай, Тотогай және т.б. Жергілікті халық оны «Бытығай» деп атайды.
Аңыз бойынша, Бытығай есімді шебер ұста-құрылысшы өмір сүріп, ол Нұра өзенінен бөренелермен аттап өте алатын күшті адам болған. Оның есімі кесене, там және өткел атаулары арқылы сақталған.
Бүгінде Бытығай қаласының орны қазір археологиялық ескерткіш ретінде зерттелуде. 2020-2021 жылдары жүргізілген қазба жұмыстары кезінде қала орнынан көптеген құнды жәдігерлер табылған. Ақмола облысы, Қорғалжын ауданы, Нұра өзенінің бойында орналасқан бұл ежелгі қала орнында жүргізілген қазба жұмыстары барысында бірқатар құнды жәдігерлер табылды. Сондай-ақ, қоңыр түсті сұйықтыққа толы ыдыстар сияқты бірегей жәдігерлер табылғанын айта кету керек.
Бұл ыдыстардың ішіндегі сұйықтықтың құрамы әлі толық зерттелмеген, бірақ ол сол кезеңдегі сауда, ас дайындау немесе діни рәсімдермен байланысты болуы мүмкін деп болжануда.
Ыдыстардың пішіні мен безендірілуі ортағасырлық қыпшақтардың қолөнер деңгейінің жоғары болғанын көрсетеді.
Кірпіштен салынған кесенелер
Бытығай кесенесі – қала орнындағы маңызды құрылыстардың бірі. 1816 жылы И.П. Шангиннің сипаттамасында кесененің кірпіштен салынғаны, ішкі бағаналары алебастрмен сыланғаны және қабырғалары қарағай бөренелерімен нығайтылғаны айтылған.
Кесенеден табылған кірпіштер мен сәулет элементтері сол кезеңдегі құрылыс технологиялары мен эстетикалық талғамды зерттеуге мүмкіндік береді.
Қолөнер және сауда заттары
Қазба жұмыстары кезінде керамикалық бұйымдар, металл әшекейлер және құралдардың қалдықтары табылған. Бұлар Бытығайдың сауда орталығы ретіндегі рөлін растайды, өйткені қала Дешті Қыпшақ даласындағы маңызды сауда жолдарының бойында орналасқан.
Табылған заттар арасында темірден жасалған құралдар мен қару-жарақ бөлшектері де бар, бұл қалада темір ұсталары мен басқа қолөнершілердің болғанын көрсетеді.
Мәдени және діни артефактілер
Кейбір деректерде кесене маңынан діни рәсімдермен байланысты болуы мүмкін заттар, мысалы, символдық белгілері бар тастар немесе керамикалық фрагменттер табылғаны айтылады.
Бұл олжалар Бытығайдың діни және мәдени орталық ретінде де қызмет еткенін болжауға негіз болады.
2020-2021 жылдары аралығында жүргізілген археологиялық экспедициялар Ақмола облысының тарихи-мәдени мұрасын сақтау мақсатында жүргізілді. Бұл зерттеулерді Қазақстанның археологиялық институттары мен жергілікті билік қолдады.
Табылған жәдігерлердің көбі мұражайларға қойылды, ал кейбірі химиялық және физикалық талдаулар үшін зертханаларға жіберілген.
Бытығайдың орнындағы қазба жұмыстары әлі жалғасуда, өйткені қала аумасы толық зерттелмеген.
Бытығайдан табылған заттар қыпшақтардың және жалпы ортағасырлық түркі халықтарының өмір салтын, сауда байланыстарын және технологиялық жетістіктерін түсінуге көмектеседі.
Сауда жолдары
Табылған импорттық заттар (мысалы, керамика немесе металл бұйымдар) Бытығайдың Ұлы Жібек жолына жақын басқа өңірлермен байланыста болғанын көрсетеді.
Мәдени мұра
Бытығай – қазақ даласындағы ортағасырлық қалалық мәдениеттің үлгісі. Ол қыпшақтардың сауда, қолөнер және сәулет өнеріндегі жетістіктерін көрсетеді. Қала орнында табылған кесенелер мен құрылыстар сол кезеңдегі сәулет өнерінің дамығанын дәлелдейді.
Олжалар Қазақстанның ортағасырлық қалалық мәдениетін және сәулет өнерін зерттеуде маңызды дерек көзі болып табылады. Қала орнын қайта жаңғырту жоспарланып жатыр, бұл Ақмола облысының тарихи-мәдени мұрасын сақтауға бағытталған.
Туристік әлеуеті
Сондай-ақ ортағасырлық Бытығай тарихи қаласы тек археологиялық қана емес, мәдени мұра ретінде туризмді дамытуда да үлкен әлеуеті бар. Қала орнында табылған кесене және басқа құрылыс қалдықтары ортағасырлық қыпшақтардың сәулет өнері мен өмір салтын көрсетеді, бұл мәдени туризмді дамытуға мүмкіндік берер еді. Бірақ қазіргі таңда туристік бағыт ретінде толық игерілмей отыр.
Мәдени туризм
Бытығай Ұлы Жібек жолына жақын орналасқан, бұл оны тарихи және мәдени туризм бағыты ретінде дамытуға мүмкіндік береді. Туристер ежелгі қаланың қирандыларымен, кесенелерімен және аңыздарымен таныса алады.
Экологиялық туризм
Бытығай Қорғалжын көліне жақын орналасқан, ал бұл аймақ ЮНЕСКО-ның Дүниежүзілік мұра тізіміне енген табиғи қорықтарымен танымал. Туристер қала орнын зерттеумен қатар, қорықтың бірегей табиғатын, құстарын және экожүйесін тамашалай алады.
Этнографиялық туризм
Жергілікті аңыздар, мысалы, Бытығай есімді шебер ұста туралы әңгімелер, туристерге қазақ мәдениеті мен фольклорын таныстыруға мүмкіндік береді.
Қазіргі туристік инфрақұрылым
Бытығай әзірге туристік бағыт ретінде кеңінен танымал емес, себебі инфрақұрылым (жолдар, қонақ үйлер, гид қызметтері) жеткілікті дамымаған. Дегенмен, Астанаға жақын орналасуы (шамамен 150-200 км) туристер үшін жақсы мүмкіндік болар еді.
Бытығай туралы ақпарат интернетте және туристік ресурстарда (мысалы, www.visitkazakhstan.kz) шектеулі, бұл шетелдік және ішкі туристердің қызығушылығын төмендетеді.
Инфрақұрылымның жетілмеуі
Қазақстандағы ішкі туризмді дамытуға кедергі келтіретін негізгі мәселелердің бірі – орналастыру орындары мен көлік инфрақұрылымының жеткіліксіздігі. Бытығайға жету және онда ыңғайлы демалу үшін қосымша инвестициялар қажет.
Сонымен қатар елімізде ішкі туризмді қолдау деңгейі әлі де төмен болып отыр. Көптеген қазақстандықтар шетелде демалуды артық көреді, бұл Бытығай сияқты жергілікті нысандардың дамуын тежейді.
Дегенмен болашақта бұл бағытты туристік маршруттарға қосу мүмкіндігі туары сөзсіз.
Көптеген тур ұйымдастырушылар Бытығайды Ақмола облысындағы басқа туристік нысандармен, мысалы, Бурабай ұлттық паркімен немесе Астананың мәдени орындарымен біріктіріп, кешенді туристік маршрут құруға болатынын айтады.
Ол үшін археологиялық және мәдени туризмді дамыту үшін гидтер мен нұсқаушыларды дайындау, сондай-ақ ақпараттық орталықтар құру қажет. Бытығай туралы ақпаратты туристік веб-сайттарда және әлеуметтік желілерде белсенді насихаттау керек. Туристік буклеттер, виртуалды турлар және фотогалереялар қызығушылықты арттыра алады.
Инфрақұрылымды дамыту
Жергілікті билік пен инвесторлардың қолдауымен Бытығай маңында қонақ үйлер, демалыс орындары және жолдар салу қажет.
Мәдени шаралар
Бытығайда тарихи фестивальдер, археологиялық экскурсиялар немесе қазақ мәдениетін насихаттайтын іс-шаралар ұйымдастыру туристерді тарта алады.
Қорғалжын қорығымен біріктірілген маршруттар әзірлеу арқылы экологиялық және мәдени туризмді қатар дамытуға болады.
Бытығай – тарихи және мәдени әлеуеті зор, бірақ туристік бағыт ретінде әлі толық дамымаған орын. Оның Ұлы Жібек жолына жақындығы, археологиялық олжалары және Қорғалжын қорығымен көршілес орналасуы оны мәдени, археологиялық және экологиялық туризмнің орталығына айналдыруға мүмкіндік берер еді.