Қыдырбаев Мұрат Аралбайұлы
Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті «Қорқыттану және өлке тарихы» ғылыми зерттеу институтының ғылыми қызметкері, тарих магистрі
Сұлу сыр бойы мен қазыналы Қаратау алқабында орналасқан Жаңақорған ауданы тұнып тұрған тарихи шежіреге толы. Сыр бойындағы аса маңызды тарихи – мәдени және республикалық дәрежеде енгізілген тарихи ескерткіштердің бірі – Көккесене. Көккесененің орны Төменарық теміржол стансасының солтүстік-шығысынан 5 шақырымдай және Сығанақтан оңтүстікке қарай 8 шақырым жерде, қазіргі Қожамберді ауылында орналасқан.
Академик Әлкей Марғұлан: «Оғыз елінің атақты бір қаласы – Баршынкент, - деп жазды. – Баршынкенттің тағы бір қызық тарихы ол қаланы Оғыз елін басқарған жеті данышпан қыздың бірі – Баршын сұлуға арнап салынғандығы. Қазақтар ол қаланы бергі кезге дейін «Қыз қала» деп келді, демек қызға арнап салды дегенді мегзейді». (Ә.Марғұлан. «Ежелгі жыр, аңыздар». Алматы. «Жазушы». 1985 ж. 196-197 беттер).
Сонымен бірге академик бұл қаланың атақты болуының бір себебі – Алпамыс батырдың зайыбы Баршын сұлудың (Гүлбаршынның) есімімен аталуында екендігін де айтады. Ал Көккесене күмбезі (мавзолейі), тарихи деректерге қарағанда, осы Баршын сұлудың кесенесі екендігін көрсетеді.
Бұл жөнінде «Қазақ Совет энциклопедиясында» мынадай анықтама берілген: Көккесене – оғыз-қыпшақ заманында (ХІ ғ.) Сырдария жағасына Қызылорда облысы, Жаңақорған ауданы, Төменарық стансасының солтүстік-батысында тұрғызылған сәулетті күмбез. Көккесене Қармыш (Қармыс – А.С.) байдың қызы, Мамыш бектің (Алып – мамыш, Алпамыс) жұбайы Баршын сұлудың (Гүлбаршын) қабіріне селжұқ – хорезмшах заманында сәулет өнері үлгісімен (биік мұнара) салынған. Көккесененің астыңғы негізі берік етіп жасалып, оның үстіне бірінен-бірін биіктете үш барабан тұрғызылған. Орталық барабанда Михраб түрінде қуыстап келтіріп, үстіне сүйір мұнара орнатқан. Күмбездің аркасын жебенің үшкір басына ұқсатып, екі иығын өрнекті бағаналармен көмкерген. Қабырғаларын Алаша хан күмбезі секілді қыштан кілем өрнегі үлгісіне ұқсатып қалаған. Қазір бұл тамаша ескерткіш түгел қираған. Көккесенеге таяу жерде Баршын сұлудың әкімшілік орны бар. «(Қазақ Совет энциклопедиясы» - Алматы. 1975 ж. 6-том. 2-бет).
Ғалым Жанбибі Дүйсенбаева өзінің «Қазақтың төл дүниесі» деген еңбегінде: «Қазақстан жерінде әйелдің атымен аталатын бір-ақ қала бар. Ол Баршынкент. Баршынкенттің атын – «Алпамыс батыр» жырындағы Гүлбаршынның есімімен байланыстырамыз». («Жұлдыз», №11. 2003 ж. 183-бет).
Сондай-ақ басқа да бірқатар зерттеу еңбектерінде Баршынкент қаласы Сырдария өзенінің оң жағында, Көккесене күмбезіне таяу жерде болғандығы айтылады. Мұның жөні бар секілді. Өйткені, Баршын сұлу (Гүлбаршын) қайтыс болғанда оны айдалаға апарып қоймай, сол өзі билік жүргізген қала маңындағы мазарға жерлеу керек қой. Демек, Баршынкент қаласының орны да қазіргі Көккесене орнынан оншалық қашық болмаған. Олай болса, Баршынкент қаласының орнын айдаладан іздеп әуре болмай, ХІ-ХІІ ғасырларда Ертістен Еділге дейінгі ұланғайыр аумақты қамтып жатқан Қыпшақ мемлекетінің, Ақ Орданың және Қазақ хандығының астанасы болған Сығанақ қаласының маңындағы мұң басып, үнсіз жатқан белдеу-белдеу биік төбелерден іздеген жөн сияқты.
Түн тіреп тағы айтарымыз, Баршынкент қаласы мен Көккесене күмбезі атақты Алпамыс батырдың зайыбы Баршын сұлуға (Гүлбаршын) байланысты қасиетті орын екендігіне талас болмаса керек-ті. Бұл жөнінде кезінде Хиуа ханы болған (1643-1663), араб, парсы, түркі тілдерін жетік білген шежіреші – тарихшы Әбілғазы (1603-1663 ж) да жазған еді. Ол – «Шежіре-и-Түрік» («Түрік шежіресі») және «Шежіре-и-Тарақима» («Түрікмен шежіресі») аты тарихи екі үлкен еңбек жазып қалдырған кісі. Осы «Түрікмен шежіресінде» ол қаланың Баршын аталуы Оғыз еліне даңқы жайылған жеті қыздың бірі – Гүлбаршын сұлудың атымен байланысты екендігін, ал Гүлбаршын (Қармыс байдың қызы, кей жырларда Байсары) Алпамыстың зайыбы болғандығын, оның сол кезде Сырдың жағасында Көккесене деген атпен белгілі екендігін жазады.
Ал қазақтың тарихын біршама зерттеп шежіресін жасаған Мұхамеджан Тынышбаев 1925 ж. Ташкентте басылып шыққан «Материялы истории киргиз-казахского народа» деген еңбегінде атақты Алпамыс батырдың Қоңыраттың Божбан руынан шыққандығын жазады. Бұл Божбан рулары қазіргі Жаңақорған ауданындағы «Бірлік» және Көккесене тұрған Төменарық аймағында тұрады. Ендігі бір деректерде Гүлбаршынның әкесі Қармыс байдың Өзгент қаласында тұрғандығы айтылады. Бұл Өзгент те Жаңақорған өңірінде.
Көнекөз қариялардың айтуынша кезінде желсіз ашық күндері 70-80 шақырымдық Қаратау жолдарынан Сыр бойындағы көгілдір күмбезді Көккесене анық көрініп тұрған екен. Теріскейдегі Ақсүмбе өзенінің бойында, тарихқа белгілі Ақбикеш белгісінен қарағанда Көккесене алыстан мұнартып көрініп тұратындығын менің атамның әкесі айтып отырады екен. Демек, Көккесене мен Ақбикеш тек мұнара мен кесене ғана емес, жау шапқанда хабар беретін белгі екендігіне дау жоқ.
Көккесене жайлы аңыз-деректер көп. Көнекөз қариялардың айтуынша, бұрын түнемесіне үнемі күмбез жанында шырақ жанып тұратын. Өткен адамдар, құран оқып, зиярат етіп кететін дегенді айтады. Ауылдағы Бибасар қарияның айтуы бойынша 1934-35 жылдары Қожамберді ауылынан сондағы 7-8 совхоз оқушылары үшін 7 жылдық мектеп құрылысын салғанда, соның фундаментіне Көккесене қышынан алып төсеген екен. Сонда орталық кесене қышын алып жатқанда жылан шыққан. Білетін қариялар «қойыңдар» дегенде бір Өтетілеу деген жас жігіт: «Не, жыланнан қорқып құрылысты тоқтатамыз ба?» - деп бұза бастағанда көп жылан ішінен бірі шыққан. Әлгі жігіт жынданып өлген. Содан қышына ешкім тимеген дейді.
Өзінің «Мавзолей Кок – Кесене» деген шағын мақаласында Әбубәкір Диваев 1905 жылы Сығанаққа қарасты бұл орын туралы жазба деректерінде мынандай бір аңызды келтіреді: қазақтардың ертеден келе жатқан бір әңгімесі бойынша Ақкесене және Көккесене аймақтарын бұдан 300 жылдан астам бұрын Ұса мен Зерен дейтін қолбасшы көсемдері бар қалмақтар билеген екен. Қалмақтар жайлаған бұл аймақ Сырдарияның сағасы мен Қарықтыдан (Арал теңізі) төмен, Сары Үйшік пен Үйшік маңында орын тепкен. Аңыз - әңгімелерге қарағанда, ол кезде қазақтардың көпшілігі қалмақтарға бағынып тұрған. Ал аз ғана бөлігі бұдан төменірек, Кіші жүз қазақтарының арасын мекендеген. Олар Адай, Беріш және Аспан-Бозғыл болып бөлінген, басты тұлғасы Тайлақ батыр екен. Одан соң ошақты руының қазақтары Перовск уезін, Ұлытау, Кішітау жағын мекендеген.
Ошақты қазақтардың Тасжүрек аталатын бір атасынан (ру) Тайлақ батырға анасы жағынан туыс нағашы болып келетін Саңрық атты батыр шығады.
Саңрық 35 жасқа кәміл толғанда Тайлақтан шақыру алып, қазақ батырларының Құрылтайына қатысады. Құрылтайда қалмақтарды қазақ жерінен түпкілікті қуу мәселесі қаралған-ды.
Құрылтай кеңесінің шешімі бойынша Тайлақ пен Саңрық маңына ержүрек батырларды жиып алып, қалмаққа қарсы аттанады. Соғыс 3 жылға созылып, ақыры қалмақтар Бұланты тауына қарай шегінеді. Ең үлкен әрі шешуші жеңіске қазақтар Қарасиыр деген жерде жеткен. Бұл 1726 жыл болатын, күні бүгінге дейін бұл жер «Қалмақ қырылған» деп аталады.
Ә. Диваев келтірген аңыз-әңгіменің негізгі түйіні – осы. Одан әрі қалмақтардың бұл жеңілісі алаштың үш батыр ұлдарына жетіп, олардың қазақтармен бірге күрескені, 3-4 жыл ішінде қалмақтарды қазақ жерінен толық қуып шыққандары баяндалады.
Сонымен қатар Ә. Диваев Ақкесене мен Көккесененің қалмақтарға дейін болғанын айғақтайтын аңыздардың бар екенін айтып, оның әскери қарауыл үшін қорған болғанын жазады. Бірақ оларды қай кезде, кім салды? Алғаш бұл құрылыстар қандай мақсатта соғылғанын? Мазар ма, қорған ба? Егер мазар болса, онда кімдер жерленген? Бұл жағы Ә.Диваев үшін белгісіз болып қалған.
Этнограф бұл ескерткіштердің аталуына да мән беріп, оларды Ақкесене, Көккесене деген жер атауымен байланыстырған, бірақ оның сыры да толық ашылмапты.
Ең алдымен бұл аңыз әңгіменің мазмұнына бірқатар дәлсіздіктердің байқалатынын атап көрсеткіміз бар. Солардың бірі «Сары Үйшік», «Үйшік» атауларына байланысты. Өзінің «Сығанақ» атты кітапшасында осы аңыздың желісін келтірген Әбілхан Әбіласанов оған ешбір түзету еңгізбепті. Дұрысында бұл «Сары Үйсін» және «Үйсін» болуға тиіс еді. Басқаша айтар болсақ, Ұлы жүз құрамындағы ру атаулары. Оны Ә. Диваев өзінің «Көккесене» атауының маңызы туралы» деген келесі бір мақаласында түзеткен болатын.
Екіншіден Ә. Диваев Ақкесене мен Көккесене аймақтарын Сырдың төмені, Арал теңізінің маңы деп көрсетеді. Бұл да анықтауды қажет етеді. Себебі Арал аймағында мұндай жер атаулары кездеспейді. Асылы Ә.Диваев Талас бойындағы жер атауларын Сыр бойына теліген сияқты. Оған ұпай тастайтын жайлар да жоқ емес. Өзінің «Древности в низовьях Р. Таласа» деген мақаласында В. Каллаур «12 шақырымдай батыста (қаладан 145 шақырымдай жерде) Ақкесене деп аталатын белгі бар. Бұл саз кесектен өте ұқыпты салынған төрт бұрышты құрылыс ... Ақкесене Талас өзенінен 12 шақырымдай жерде Көкесене құрылысының қираған орны жатыр», - деп жазады. Бұл – бір.
Екіншіден, Ақкесененің Сыр бойында жоқ екенін Ә.Диваевтың өзі де растайды. Бір сөзінде ғалым: «Ақкесене ғимаратының қалдығы сақталмаған, болмаса қазақтар оның тұрған орнын дәл анықтап берер еді. Ақкесене мүмкін Сырдарияның төменіндегі Женд маңында болар», - деген жорамал айтады.
Бұл мәселені Ә. Әбіласанов та айналып өте алмапты. Ә. Диваев пен А. Якубовский мәліметтерін саралаған жерде ол Көккесене маңындағы жер бетіне дейін аршылған белгі орнына назар аударып: «Бәлкім Ақкесенеміз осы болар», - дейді.
Көккесенені алғашқылардың бірі болып зерттеген Ақмешіт бекінісінің бастығы, Түркістан археология әуесқойлары үйірмесінің мүшесі, полковник В.А. Каллаур жазбалары бойынша, ғимараттың артқы бөлігінде сағана бар, еденнен төмен түсер ауызғы жағы тасқа толып бітеліп қалған. Сағана үстінен мұсылман әулиелерінің мазарларына тән жалаулы құлпытас орнатылыпты. Кастанье: «Каллаур анықтамаларына қарағанда, мавзолейді шашылған қыштан, қоқсықтан тазартушы, құлыптас орнатып, ту қоюшы бұл жерде Көккесене – Ата аты берілетін жаңа әулие орнын ашуға ойы бар Сығанақ шырақшысы болса керек», - деп түсінік келтіреді. Каллаур: «бұл байқаулар ғимараттың мавзолей екендігін көрсетеді», - дейді.
Кейбір зерттеушілер В.А. Каллаур Көккесенеде екі рет (1898, 1901) болған деп көрсетеді. Дұрысында ол үш рет болған еді.
Көккесенеге Каллаур аймақтық пристав Н.С. Масич екеуі 1900 жылы тағы да барған. Бұл сапарында оның ішкі қабырғаларынан арабша жазу тапқан. Оны кейін күмбездегі жазуларды жол көрсетуші кеңсе қызметкері Жайлыбаев көшіріп жазып алған.
Сондай-ақ, Каллаурдың 1900 жылдың 7 ақпанындағы «Археология әуесқойларының Түркістан үйірмесі» хаттамасының қосымшасында «1219 жылы Шыңғыс хан әскері қиратқан Перовск уезіндегі ежелгі қалалар» атты мақаласы жарияланып, онда Көккесенеге де кеңінен тоқталған. Алғаш рет оның суретін беріп, «Бұл биік, күйдірген кірпіштен соғылып, көк түсті орнаментті әшекейлерімен көмкерілген ғимарат» деп жазды. Оның қалану әдісінің Түркістандағы Қожа Ахмет Иассауи мавзолейімен бірдей екендігіне назар аударған. (Прот. Турк. Кружка люб. Арх. 1901, 9-100).
В.А. Каллаур екінші келген кезінде бұл үлкен порталды ғимарат біршама бүтін екен. Түркістан маңына беймәлімдеу өзіндік ерекшелігі бар күмбезі болғандығы құрылыс қалдықтарының өзінен-ақ анық байқалып тұрған. Шаршы қабырға сегіз қырлы, одан әрі он алты қырлы бөліктерге ауысып барып, күмбезге ұласқан. Күмбездің ішкі жағында айналдыра 5-6 қайтара жазылған арабша жазулары болыпты.
В.А. Каллаурдың үшінші рет келуі жөнінде үйірме хаттамасының 1901 жылғы 2 желтоқсандағы санының қосымшасында жазған. Осы сапарында ол Көккесене күмбезінің артындағы астында табыт жатқанын анықтаған. Оған барар жол тастармен көміліп қалғандықтан, үстіне жаңа бейіт қойылған. Жанында жалауы болған. Сол белгілеріне қарап В.А. Каллаур Көккесенені мазар (мавзолей) деген. Осы сапарда кесенені А.Я. Уткин тұңғыш рет суретке түсіріп алған.
1906 жылы Сығанақты зерттеуге келген И. Кастаньев: «Сығанақтан қарағанда Төменарық тарапынан биік Көккесене ескерткіші мұнарта көтеріліп көрінеді» деп жазды. Демек, бұған дейін Көккесене күмбезі толық бұзыла қоймаған, бүтін болған.
Араға ондаған жылдар салып В.А. Каллаурдан соң Көккесенеге атақты ғалым А.Ю. Якубовский келген. Ол Сығанаққа келген сапарында Көккесенеге арнайы келгенде порталдық аралықтың бұрышы ғана қалып, алып ғимарат үлкен үйінді төбеге айналған еді. Жергілікті тұрғындардан мавзолейдің 1914 жылы құлағанын, Төменарық маңына келіп қоныстанған орыс «переселендері» біраз кірпіштерін өз үйлерінің еденіне төсеу үшін «үлесіп» алып кеткендерін естиді. Қирағаннан қалған кішкене бөлігін суретке түсіріп, сол арқылы және Көккесененің В. Каллаур түсірген екі суреті арқылы салыстыра отырып зерттеу жүргізеді.
А.Ю. Якубовский: «Мұнда келіп біз аянышты халді көрдік. Портал арқасының оңтүстік бөлігіндегі тірегі ғана тұр. Құрылыстың көлемін қазба жұмыстарын жүргізбей анықтау мүмкін болмады. Белгінің орнында үлкен төбе тұр. Бой көрсетіп тұрған тек қана порталдың төменгі бөлігі... Ескерткіштің беткі жағында көлемі 25´25´5см келетін күйдірілген қыш кірпіштер толып жатыр ... Кіре беріс есік портал арқауының аман қалған бөлігінің айналымы – 6,5 м., биіктігі – 4,36 м. Көккесененің қирап жатқан жерінің аумағы – 110 қадам, биіктігі – 3,1 м. Оңтүстік – батыс жағында, 110 қадамдай жерде, тағы бір кішілеу төмпешік бар, онда да күйдірілген қыштар көп. Кірпіш бетіндегі әшекей өте жоғары сапалы, қалың шыны тәріздес қабатпен құйылған. Оның көкшіл түсі өзінің өңі жағынан Самарқан мен Бұхара әшекейлерінен өзгеше және олардың ең жақсы дегенінен кем түспейді», - деп жазды.
Үйінді топырақ бетін енді ғана арши бастағаны сол, археолог – ғалым көгілдір, көкшіл, ақшыл «изразецтердің» қоймасы үстінен түскендей болады. Олардың құйылу сапасы «аса жоғары» екендігін жазады. Бұлардың мөлшері 29,5´9 см, көлемі 9´6,5 см бедерлі көгілдір плиталар да археолог назарын аударады. Ол және осы арадан көгілдір, ақшыл, көкшіл, сары, қызғыш түсті қондырмалармен безендірілген үлкен бір мозаикалы қыштардың бөлшегін, сондай-ақ ойма бедер салынған терракоталық қыш сынығын табады. «Көз жүгірте қараудың өзінен Көккесененің әсемдігі жағынан сәулетті құрылыс екендігін айтуға болады» деп ол сөзін толықтыра түседі. Бұл жазбалар оның «Талқандалған Сығанақ» деген еңбегінде орын алған.
Сондай-ақ Якубовский Көккесененің түстік – батыс жағында, 110 қадам жерде мұнан гөрі шағындау (айналасы 84 қадам) екінші бір үйінді төбе бар екендігін, онда да қыш сынықтары шашылып жатқандығын жазады. «Бүтіндері де (25´25´5 см) кездеседі, бұл арада да Көккесене секілді ғимарат болғаны сөзсіз», - дейді. Бұдан әрі археолог: «Көккесенеден солтүстікке қарай бірнеше қадам жерде көне құлақарық арнасы анық көрініп жатыр. Ақсақалдардың айтуынша, ол Ескі Түменарықтан тартылған көрінеді ... Көкесене қалдықтары Сығанақтан 8 шақырым қашық жатса да, бұл орынның онымен ортақ ғұмыр кешкендігі күмән туғызбайды».
Каллаур жазбаларында Көккесененің (мавзолейдің) жанында тағы бір төбешік қара жер деңгейіне дейін аршылған екен. «Мұнда да мавзолейдің қалдығы көрінеді», - деп жазады ол.
Бәлкім, Ақкесенеміз сол болар. Көккесене күмбезіне дейін аман тұрғанда, оның топырақ төбеге айналып жатуы, көп уақыт бұрын салынғандығын көрсетсе керек.
Көккесене мен оның жанындағы мавзолей қашан және кімдерге арналып соғылған? Бұл орайда, Якубовский Нұр Ғұсмания мешітінен көшірмесі әкелінген қолжазбасында (ХVІ ғ.) Сығанақта Шайбан әулетінен тараған хандар зиратхана орнатып, мазарларына биік күмбездер көтергені жөнінде дерек барын айта келіп, екі орында да өзбек хандарынан өзге кім болар еді» дегенге саятын болжам жасайды.
Шын мәнінде Сығанақта және оның төңірегіндегі күмбезді мазарлар қыш күйдіріп, шыны сырлы әшекей қыштар алына бастаған, сөйтіп алғаш күмбезді ғимараттар көтерілген замандарда-ақ салынғаны белгілі. Ол Шайбан әулетінен (ХV ғ-дың аяғы – ХVІ ғ-дың басы) әлдеқайда ілгері дәуірлерді қамтиды.
Тағы бір ескеретін жәйт, бір әулеттің кісісі ол заманда жол алыс, жер шалғай болғанда да бір кеш жерге бұлай бөлек жерленбесе керек. Якубовский Көккесененің архитектурасын өзбек хандары жерленуі мүмкін-ау деген жорамалға қарап ХV ғасырға жатқызады.
Көккесене зерттеушілерін оның архитектуралық құрылысы, орналасқан жері ғана емес, аталуы да қызықтырған. Ескерткішті алғаш зерттеген Каллаур оны көк түсті болған десе, Ә. Диваев Сыр бойының белгілі ағартушысы Жүсіпбек Басығариннен алған аңызды келтіреді. Оның қысқаша мазмұны мынаған саяды.
Ертеде Сыр бойында Қожамқұл деген адам билік құрыпты. Бірде арық қазу жұмысына шаһардағы ер адамдармен бірге жас қыздарды да салыпты. Сол үшін халық оның қаталдығын басым әңгімелейді екен.
Сол Қожамқұл Көккесене белгісін ханның зайыбына арнап соққан деседі. Мүрдесі белгі астында қалған. Негізгі есігі шығыс емес,батысқа қарағандықтан Ж. Басығарин оны мешіт болса керек деп жобалаған.
Сырты түрлі бояулармен әшекейленген, күмбезі құлаған осы мазарды Жүсіпбек парсы атауынан (қошан) келтіреді. «Кашане» - парсы тілінде «ғимарат» дегенді білдіреді. Яғни, «Көккесене» - Көктам мағынасын береді. Қазақтар соны «кесене» деп, оған «көк» деген қосымша жалғанған дейді. Ә. Диваев болса мұны қазақ тіліндегі «көк» сөзімен төтелей сабақтастырған.
Ж. Басығариннің Ә. Диваевқа жеткізген екінші жорамалы («кенисе») де араб – парсы сөздігімен байланысты. Соны қазақтар «Кесенеге» айналдырып алған дейді ғалым.
Ә. Диваевқа көптеген мәліметтер беріп отырған Е. Қасымов болса, «Көккесене» өзбектердің «көк» және «кесе» деген сөзінен шыққан деген. Бірақ Ә. Диваев бұл анықтаманы алмаған.
Көгілдір шыны сырлы әшекей қыш дайындау ісі Орта Азияда ХІ-ХІІ ғасырларда тараған көрінеді. Онымен мешіт, мавзолейлерді күмбездейтін болған.
Ал Қазақстан территориясында «таңғажайып» бір тайпа бұл сиқырлы сырды өте көне замандарда-ақ игеріп, өз дәстүрлерін құпия жалғастырып келген көрінеді. «Олар жасыл және көк түсті малахит пен азурит – жез қоспалы минералдар кен орындарын тауып, сонда жұмыс жүргізген. Эмальды (түніке) шымқай түске бояу үшін кобальт қоспасы – кобальтинді, эритрин мен глаукодатты қолданған. Бәлкім, бұларды Әзірбайжаннан тасып әкелген болуы да әбден мүмкін, себебі онда осы минералдар алынатын Дашкесан кен орны бар», - деп жазады ғалым С.С. Тәкібаева. Бұл сырлы қыштарда кобальт қоспасы 0,1 проценттен 0,3-0,4 процент арасында болады екен.
Көгілдір сырлы әшекей (глазурь) құмда өсетін «сарышөп» атты өсімдік тамырынан алыныпты дейтін аңыз да бар көрінеді. Оны пешке жағып, «иштас» (кварц) қосады екен. Бұл қоспаны 1300-1500 градусқа дейін өте жоғары температурада қыздырып қажетті өнім – фритта дайындап отырған. Бұл қарабарақ, сарытырнақ, шоройнақ, жусан секілді өзге де бірқатар шөптерден де алынған дейтін әңгімелер де бар көрінеді.
Бұл сырлы әшекейдің көне замандарда оғыздар астанасы болған Сығанақ төңірегінде жасалуы ғажап емес.
Е. Қасымовтың Көккесене Сунақ-Атамен бір жерде деген мәліметі де тосын. Оның орнын Шиелі мен Жаңақорған аралығындағы қираған қала маңы деп көрсетеді.
Бірқатар тарихи дерек көздері де Сунақ жері ежелгі Сығанақ деп көрсетіліп жүргені мәлім. Оған біз де шүбә келтірмейміз. Бірақ Е.Қасымовтың жоғарыда келтірген мәліметі бізді ойлануға мәжбүр етті. Себебі Сығанақ қорғаны мен Сунақ-Ата мазары бөлек-бөлек ескерткіштер болуға тиіс. Бірақ екеуі де Көккесене маңында.
Өзінің «Древности киргизской степи и Оренбургского края» атты көлемді жұмысында И. Кастанье Сунақ-Ата мазарының суретін келтірген. Дәл сол суретті 1911 жылы Орынборда басылған «Надгробные сооружения киргизских степей» атты зерттеуіне де енгізіп, онда Сунақ-Ата деген лақап атпен белгілі Алла Үмей Хасамуддин Сахибинхаяның сүйегі жатқанын жазады.
Бұдан көретініміз: Сунақ пен Сығанақты ономастикалық атау ретінде өзара бірлікте қарастырсақ та, архитектуралық құрылысы жағынан қосақтауға болмайтын секілді. Оның бірі (Сығанақ) қорған да, екіншісі (Сунақ-Ата) – мазар. Ал жағырапиялық орны жағынан екеуі де Көккесенемен жалғасып жатыр. Сол себепті Сығанақ комплексіне енеді.
Егер Сығанақ қаласының орта ғасырларда Ақорданың астанасы болғанын ескерер болсақ, онымен іргелес жатқан, күмбезі биік те зәулім Көккесене ескерткішінің семантикасын ертедегі көшпелілердің «Көк тәңірі» ұғымымен байланыстыруға болады.
Мақаламыздың басында айтып өткеніміздей, Якубовскийдің Сығанақта бір ғана өзбек хандары жерленген деген пікірмен толық келісуге болмайды. Себебі, Сығанақ ертеден Сыр бойындағы көшпелілер қаласы болған. Өзбектер оны Шайбани, Әбілхайыр тұсында аздап билеуі мүмкін. Бірақ одан біржақты қорытынды шығаруға болмайды. Бұл пікірге қарағанда П.Лерхтың Сығанақта алдымен өзбек, одан соң қазақ хандарының сүйектері қойылған деген пікірін шындыққа жақынырақ деп білеміз. Мұның Көккесене мазарына қатысы бар. Қазіргі шыққан тарихи кітаптарда Көккесенеге «Көшпелі өзбектер» мемлекетінің билеушісі Әбілхайыр хан (1428-1468 жж) жерленген деп те жазылып жүр. Бұл жорамал ғана, оны археологиялық зерттеу арқылы көз жеткізе аламыз.
Көккесене туралы Жошы ханның ұрпағы, Дешті Қыпшақ ханы Әбілхайыр ханның ұлы Масул ибн Кухистанидің жазған «Тарих – и – Абулхайр – хани» («Әбілхайыр ханның тарихы»), Мухаммед Хайдар Дулатидің 1544-1546 жылдары жазған әлемге әйгілі «Тарих – и Рашиди» («Рашидидің тарихы») және 1722 жылы жазылған Ходжамкулибек Балхидің «Тарих – и Кипчаки» («Қыпшақ тарихы») атты еңбектерінде айтылған.
Көккесене күмбезін сонау ерте кезден-ақ есепке алып, қорғау керектігі айтылды. Соның бірі қазақтың көрнекті жазушы Бейімбет Майлин еді. Ол 1926 жылдың өзінде республикалық «Еңбекші қазақ» газетіне сол жылы 20 қарашадағы нөмірінде «Мәдениет мұралары» деген атпен көлемді мақала беріп, онда Көккесенені «алдымен қорғайтын, не күде тұрғанын жазып білдіретін, тұрғын елдің аузында жүрген материалдарды жинайтын мәдениет мұраларының» қатарына жатқызған.
Бірақ амал не, класик жазушы Бейімбет Майлин айтқанынан бері де 87 жылдай уақыт өтіпті. Көккесене көрінбей жатыр, өкінішті!
Кейбір жұрт жоғын іздеп таппай жүргенде, біз қолдағы барымызды көрсете алмай келеміз, бұл қанымызға сіңе бастаған марғаулығымыз болар, бәлкім?!
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Әбілхан Әбіласанов. «Сығанақ». Алматы. «Өнер». 1991 жыл.
2. Тынысбек Қоңыратбаев. «Ертедегі ескерткіштер». Алматы. «Өнер». 1996 жыл.
3. Шайдарбек Әшімұлы. «Сыр ғұламалары». Шымкент. 2002 жыл.
4. Адырбек Сопыбеков. «Көккесене».
