Егер деректерге жүгінсек, ислам діні Қазақстанның оңтүстігіне VII ғасырда ене бастаған. Тарихтан мәлім болғанындай, Түргеш қағанаты тұсында Талас өзенінің жағасындағы Атлақ қаласы жанында Тан империясы мен Араб халифаты арасындағы әйгілі ұрыс өтеді. Осы бес күнге созылған майдан шын мәніндегі тарихи майдан болады. Екі жақтан да адам шығыны көп болып, жеңілген Тан әскерінің қолбасшысы генерал Гау Шиянжи бас сауғалап қашып, оның 20 мың адамы тұтқынға түседі. Атлақ бойындағы осы қанкешуде араб-түркі әскерлерінің жеңіске жетуінде қарлұқтардың рөліне назар аударған жөн. Түргештермен және өзге де түркілік тайпалармен үнемі соқтығысып жүретін қарлұқтар шешуші уақытта бауырластарымен арадағы келіспеушілікті ұмытып, басқыншы тан әскерін тың күшпен шабуылдайды. Сайын даладағы жеңіс осылайша қолға тиеді.
IX ғасырдың аяғында қазақ жерінде алғашқы мешіттер бой көтере бастайды. Ал X ғасырда ислам діні Қарахан қағанатының мемлекеттік діні болып табылады да, ислам дінінің енуімен енді түркі әліпбиін араб жазуы ығыстырады. Осы тұстарда Орталық Азия мен қазақ жерінде софылық ілім тарай бастайды. Жер-жерде софылық мектептердің негізі қаланады. Ислам діні мен оған дейінгі Тәңірге табынушылық арасындағы ізгіліктерді табиғи түрде жымдастыра, халықтың жанына етене ету ислам дінінің дамуына оң ықпал жасайды. Софылық ілімнің осылайша тарауында Қожа Ахмет Ясауи бабаның барша өмірі мен еңбегі өзгеше болды. Софылық ілімде әулиелік дәстүрді қадір тұту ислам дінін халықтық дінге айналдыруға жол ашты. Әулиелерді қадірлеу көшпелілердің аруақты қастерлейтін ғұрпымен астасып жатты. Мұнымен қоса, араб әліпбиімен түркі тілінде жазылған «Диуани хикмет» кітабының жазылуы да далалықтарға ислам дінін жақындата түсті. Ал Алтын Орда хандарының исламды қабылдауы ханына қарап бой түзейтін қарашасы үшін керемет үлгі болғаны анық.
Алтын Орданың тарихи жалғасы – Қазақ хандығында ислам діні ресми мәртебесі бар дінге айналған. Әз Тәукенің «Жеті Жарғысында» егер кімде-кім шоқынып кететін болса, онда оның мал-мүлкі тәркіленіп, туысқандарына бөлініп беріледі делінген. Сонымен бірге, онда Мұхаммед пайғамбардан тарайтын қожалардың ерекше дәрегейі де белгіленген. Алайда, қазақтар арасындағы сол заманға сәйкес құқықтық қатынастар тек шариғатпен емес, дәстүрлі әдет-ғұрыптардың шариғат заңдылықтарына ұштасуымен реттеліп отырған. Осылайша шариғатта көрсетілмегенімен, дала ғұрпындағы қалыңмал беру, әмеңгерлік, құда түсу, т.б. салттар халықпен бірге жасасты.
Осы тұста мына бір мәселені ойдан шығармаған абзал. Ол–мемлекеттегі биліктің ешқашан теократиялық қалыпты иеленбеуі. Хан болып сайлану құқығы тек Шыңғыс ұрпағына – төрелерге ғана тиесілі болып, халықтың ішінде ақсүйек-төрелер мен асылсүйек-қожалар элита саналды. Яғни, Құнанбай қажыша айтқанда, «Тіріміздің билігі «Алдияр» ұранды төреде, Өліміздің билігі – «Алла» ұранды қожада» болды.
Әу баста Ресей империясы далаға келгенде қазақтарды шоқындыруды мақсат тұтқаны айқын. Алайда, ол жоспарлары жүзеге аспай, кейде далаға жіберген миссионерлерінің балалары қазақтарға үйленіп, қыздары қазақтарға тұрмысқа шығып кеткенін көрген патша өкіметі саясатын басқа арнаға бұрады. Қазақтарды христиан дініне тартқаннан гөрі, оған бақылау жасаған тиімді деген отаршыл өкімет өздері тағайындаған татар молдаларын далаға тоғытты. Және Орталық Азиядан молда келтірмеуге ұмтылды, яғни олардың қазақ жерінде ілім таратуына тыйым салды. Елде қазақтарға арналған мүфтият болмай, ол Орынбор мүфтиятының қарамағына енді. 1868 жылғы «Орынбор және Батыс Сібір генерал-губернаторлығын басқарудың ережесінде» әрбір болыстықта тек бір ғана мешітке рұқсат етілді.
XX ғасырдың басындағы дінді саясиландыруға, мұсылмандардың діни еркіндігін шектеуіне ұлт зиялылары риза емес-тін. «Алаш» партиясының бағдарламасында барлық діндердің теңдігі, діни бостандық қажеттігі, қазақ даласында жеке өз мүфтияты болуы мәселелері көтерілуінің осындай заңдылығы бар еді. Дегенмен, алашордалықтар шариғат құзіреті тек некеге тұру, ажырасу, туу мен өлімді тіркеу аясында ғана болуы қажет деген ұстанымда болды.
Кеңес өкіметі орнағаннан кейін имамдар мен хазіреттер, діни басқармалардың өкілдері 1921 жылдан бастап сайлану және дауыс беру құқығынан айрылды. 1926 жылғы құжаттарда мұсылмандықтың антикеңестік сипаты турасында тезистер пайда болса, 1927 жылы ол ашық қудалауға ұшырады. Мешіттер қиратылып, дін өкілдері түрмелерге айдалып, елде «Байларды, молданы қойдай қу қамшымен» деген әндер айтылып, «Құдайсыздар қоғамы» деген қоғамдар құрылды.
Екінші дүниежүзілік соғыс мемлекеттің дінге деген көзқарасын өзгертуге мәжбүрледі. Осыған дейін аттарын атауға тыйым салынып келген халық батырларының аты жарыққа шығып, діннің де отан қорғауда үлесі болатынын ұққан кесір өкімет енді Орталық Азия мен Қазақстанға арналып, орталығын Ташкент етіп белгілеген Діни басқарма ашты. 1961 жылы елімізде мешіті бар 25 қауымдастық тіркеліп, оның сыртында 60 қауымдастық және 500 тіркелмеген молдалар болды. 1989 жылы 59 мешіт тіркелсе, 1990 жылы Қазақстан мұсылмандарының діни басқармасы құрылды.
Қарап отырсақ, қазақ жеріндегі ислам дінінің тарихы мыңжылдық межеден асып жығылады, ал ислам дінінің қазақтар үшін дәстүрлі дін екені айқын. Алайда, осы мыңжылдық ішінде ислам діні барлық түркі тілдес халықтардағыдай қазақ діліне бейімделген кейіпте, сүнниттердің Абу Ханифа мазхабы негізінде халқымыздың рухани тіні болып келеді.
Ислам дінін негізгі ұстанушылар сүнниттер мен шиитер деп бөлінеді. Сүнна дегеніміз араб тілінен аударғанда жол, бағыт деген ұғымды береді. Немесе шариғат саласында діни ғылым, мектеп, ілім, түсінік деген мағынаны білдіреді. Ислам дінінде әһлү сүннә уәл джәмаьа делінетін төрт мазхаб бар. Олар Ханафи, Шафи, Малики және Ханбали мазхабтары. Әр мазхаб сол мазхабтың негізін құраушы имамның есімімен аталады.
Ханафи мазхабының негізін салушы имам Әбу Ханифа Ан Нұғман ибн Сәбит. Білімділігі себебінен тарихшылар имам Әбу Ханифаны Ағзам (Ұлы имам) деп атап: «Егер дін Шолпан жұлдызына көтеріліп кетсе, оны жерге имам Әбу Ханифа қайтарады», деген. ІХ ғасырдан бастап, қысқа мерзім ішінде Ханафи мазхабы Анатолия, Балқан, Солтүстік Кавказ, Еділ аймағы, Орталық Азия, Қытай, Үндістан, Ауғанстан төңірегіне және Индонезия аралдарына тараған.
Жоғарыда айтылғандай, «байлар мен молданы қамшымен қойдай қуатын» заманның беті әрі қарап, тәуелсіздікке қол жеткеннен кейін қазақ жастары шетелдерге барып діни білім ала бастады. Бірақ, осы үдеріске мемлекет тарапынан дұрыс мән берілмеуінен олардың (діни жоо-лардың) қандай мазхабты негізге алып оқытатындығы ескерілмеді. Діни ілімге сусап барған жас қайдан білсін, оқыған жерлерінде ұстанған бағытты хақ деп танып, елге қайтқан соң шалбарларын балағынан шорт кесіп, домбыра ұстағанмен қас болып, суретке түспей, келін түссе, бет ашпайтын болды. Олар үшін келіннің келген жеріне, түскен еліне, олардың үлкеніне иіліп сәлем салуы «бидғат». Тіпті, келіннің бетін аштырмайтын «халал асаба» дегендер шыққан.
Қасиетті Құран Кәрімнің «Құжырат» сүресінде «Әй, адам баласы! Сендерді бір ер, бір әйелден жараттық. Сондай-ақ, бір-бірлеріңді тануларың үшін сендерді ұлттар, рулар қылдық», деген аят бар. Ұлы Жаратушының өзі түрлі етіп жаратып, оған ұғынысатын түрлі тіл, өзіне тән өнер, мәдениет, діл ұсынғаны хақ. Адамзат баласы ғасырлар бойы осы ғаламат оркестрге әрқайсысы өз үнімен қосылып, Алланың мың сан ғаламды қалайша түрлі етіп жаратқанына таңданумен өсіп-жетіліп, тарихы мен тағдыр талайын жасап келеді. Әлем осынысымен құнды. Егер адамдардың көрсоқырлығынан, таяздығынан жер бетінен бір мәдениет, бір тіл жоғалып кетсе, ол – адамзаттың бетіне басылған қара таңба. Халық үшін тіл қандай қажет болса, оның өз бейнесін өзгелерден ажыратуға мүмкіндік беретін дәстүр де сондай қажет. Ал одан айрылу неге апарып соқтыратынын көзге елестетудің өзі қиын.
Анар Төлеуханқызы
