Шығыс Дешті Қыпшақ Ордаидтердің билігінде.
Орта ғасырлы монғол шежіреші Рашид ад-Дин: «Орда Жошы ханның әскері жартысын басқарған болатын, ал Бату екіншісін басқарады». Орда өзінің Удмурт, Тука-Тимур, Шингкур, Сингкум інілерімен «әскердің сол қанатын ; қазіргі уақытқа дейін оларды әскердің сол қанатының патшалары деп атаған» басқарған. 1237—1242 жж. «Батыс жорығынан кейін» Бату мен әскердің оң қанатын құрайтын оның інілері-ағалары батыс-қыпшақ тайпаларын жаулап алып, Волга жерлеріне мен батысқа қарай көшкен.
Ордамен басқаратын «сол қанаттың огландары» өздерінің арасында Шығыс Дешті Қыпшақтың тайпаларын бөліп берді.Орда тірі болғанда оның ұлысы Моңғол империясының құрамындағы автономды құрылымға айнала бастады. Кейін ұлыстың негізінде дербес Ақ Орда мемлекеті қалыптасады.
Рашид ад-Дина былай көрсетеді: «Батуид Жошы ұлысының мен Ордаиданың жоғарғы әміршілер болғанына қарамастан(өздерінің патшалары мен әміршілері ретінде Бату мұрагерлерін санағанымен,олардың есімдерін өздерінің жарлықтарының үстіне жазады екен ), XIII ғасырдың ортасына Жошы ұлысының екі қанатының дербестігі арта түседі, және сол кезден бастап «Орданың руынан оның орнына келген біреулер Бату руынан хандарына жолықпады, өйткені олар бір-бірінен алыс жерде, әрі әркім өзінің ұлысының тәуелсіз әмірші болды».
XIII ғасырдың екінші жартысында Моңғол империясының ыдырауы нәтижесінде оның байтақ батыс иелігі тәуелсіз жерлерге айналады .Орданың мұрагері Конкиран (Конг-Киран) билегенде Ақ Орда Берке мен Менгу-Тимур Жошылардың жоғарғы хандарына бағынышты болды. Алайда хандар шығыс Жошылардың ішкі істеріне араласпады. 1380 ж. Менгу-Тимурдің өлімінен кейін Ақ Орда дербестігін алады. Алтын Ордағы (Батуидтердің меншігі) алғашқы ішкі саяси дағдырыс соған үлесін қосады. Алтын Ордада түмен басы Ноғай өз әсерін кеңейтіп, Орданың ұлысы (Ақ Орда) автономдық құрылым ретінде бөлшектене бастады.
Орыс ханның күміс дирхамы. Сығанақ. Хижраның 774 жылы. (1372-1373 жж.). ГЭ. Санкт-Петербург.
Тәуелсіз мемлекеттің қалыптасуы.
1270-ші жылдардың екінші жартысынан бастап Ақ Орда тағына Орданың немересі мен Сартактая Коничинің (Койши, Куинджи, Турук-каан) ұлы отырады. Ол мемлекеттік басқару жүйесін нығайтады. Ол билеген мерзім мемлекеттің ішкі саяси өміріндегі тұрақтылықпен сипатталады. Бұл жайт еуропалық саяхатшы мен көпес Марко Полоның назарынан тыс қалмайды: «Патшада(«Солтүстіктің» Кончичи –авт.) халық көп, бірақ ол ешкіммен соғыспай, өз халқымен жанжалсыз,тыныш билеп отырады». Коничи ирандық Аргун, Гейхату, Газан ильхандарымен тату қарым-қатынаста болса, Бату мұрагерлері олармен соғысып жүрген. Өздерінің оңтүстік иелігіндегі тез дами бастаған Хайду мемлекетін әлсірету мақсатын көздей отырып, Коничи, Туда-Мунке мен Ногаймен басқаратын Жошылар Юань империясымен одақтас қарым-қатынастар орнатады.
Сол кезде Ақ Орда Қарақорум мен Сараймен бұрыңғы формалды-вассалы қарым-қатынасты тоқтатып, дербес мемлекет ретінде қалыптасты. Дегенмен, 1299 ж. (1301 ж.) Коничи өлімінен кейін саяси тұрақтылық бұзылып, оның мұрагерлері билік үшін күрес бастады.
Шығыс Жошылардың өзара соғыстар мен алтын ордалы протекторат.
XIII ғ.басында басталған өзара соғыс Ақ Орданы әлсіретіп қана қоймай, елді бір-біріне бағынбайтын екі бөлікке бөліп алады.
1301 ж. Шағатай ұлысының Хайду мен Тува әміршілердің қолдаудың арқасында Ақ Ордағы билік Тимур-Буки ұлы мен Орданың немересінің Құблық (Құпалық, Құйлық) ханның қолына тиді. Шығыс Дешті Қыпшақта билікке мұрагерлік құқығы бар (мүмкін, ол бұрын билеген) Коничинің үлкен ұлы Баян соған қарсы болып, Құблыққа жорыққа шығады, бірақ ол Құблық пен оның одақтас әскерінен жеңілді. Осы жеңілістен кейін Баян өз әкесінің иелігінің батыс бөлігіне, Алтын Орданың шекарасына, Тоқта билеген жерлеріне қашып кетеді. Тоқта Баянның заңдылығын растап етеді де, оған әке ұлысында билеу үшін жарлықты беріп, Хайду мен Тувада Құблықтың берілуін талап етеді. Баян мен Құблық қаншама бір-біріне қарама-қарсы жорық жасағандарымен, бірақ,нәтижебайқалмайды. Рашид ад-Дин баяндалғандай: «Баян Құблұқ және Қайду, Дува әскерімен 18 рет шайқасқан,олардың ішінде ол алты рет жорыққа өзі қатысқан ».
1302 ж. Құблық жеңіліп, тақтан түсірілген болатын.Баян Ақ Орданың ханы болып тағайындалды. Мавараннахр әміршілері Ақ Орданың жаңа билеушісін өздері ұсынған адам болады деп күткен.Хайдуның ұлы Чапар мен Тува билікке жаңа үміткерді көрсеткен –Құштайды (Құшай,Күш,Темір), Құблықтың ұлынды.
Жоғарғы биліктің әлсіреуді байқап,Ақ Орданың ақ сүйегі өздерінің үміткерінді көрсеткен–Маңғытайды (Мақұдай),Баянның інісі. Ақ Орда үш бөлікке бөліп алынды. Оңтүстікте –Құштай, орталық жерлерде біраз уақыт Маңғытай билікті өз қолына алды, батыста –Баян.
XIII ғасырдың екінші онжылдығында Баян өзінің қарсыластарынды құлатып, алтын ордалы әскердің көмегімен Ақ Ордағы билікті қайтарып алды. Сол кезден бастап Ақ Орда Сарайдан тәуелді болады.
Баянның мұрагері, Сасы-Буканың ұлы, Ақ Ордамен аз уақыт (1318—1321 жж.) билеген. «Мунтахаб ат-таварихи Муини» еңбегінің авторы Муин ад-Дина Натанзи былай дейді: «Бұл алтын ордалы Үзбек ханның замандасы «Үзбек ханға қызметінің үлкен жолынан мүлдем кетпеген»,әрі «құрылтайға бармау үшін ешқашан ешқандай сылтау таппаған», ол бас ұрып, тыныш билеген; 1321 жылы тыныш қайтыс болды».
Сасы-Букинің өлімінен кейін Үзбек хан мақұлдағанымен, Ақ Орданың жаңа әміршісі Ерзен болып тағайындалады. Оның замандастарының декректеріне сүйенсек, ол ақылды мен білімді болып, елде үкен билік пен беделге ие болды, және «оның лауазымы, қоғамдағы мәртебесі Үзбек ханның ұлылығына жақындады». «Өзінің әділдігі мен мейірімділігінің арқасында олТүркестанды өнегелі жұмаққа айналдырды...ол билегенде ұлыстағы болған қауіпсіздік пен гүлденуді содан кейiн ешкім көрмеген ».
Ішкі саяси тұрақтылық пен мемлекеттік экономикалық күш-қуаттың орнатылуы Ақ Орданың ақ сүйегін тәуелсіздік үшін күреске итермеледі. 1338—1340 жж. бұл топты Ерзеннің ұлы, басқа деректер бойынша –Тұқай-тимурид Мұбарақ Ходжа-хан (1338—1340 жж.) басқарды. Елдегі билікті жаулап алып, ол өз ақшасын шығара бастады. Ақшасын шығару –тәуелсіз әміршінің белгісі.
Мубарак-Ходжа-ханның күміс дирхемі «Әділ Мубарак-Ходжа-хан султаны, Алла оныңбилеу уақытын ұзартсын» жазуымен.Сығнақ. 729 немесе 739 жж. (1327-1328 немесе1337-38 жж.). МЭ. Санкт-Петербург. Сурет (Савельев П.С.бойынша).
Мубарак-Ходжаның шабуылын басу үшін өзінің соңғы билеу жылында Үзбек хан Тенибек ұлынды жібереді. Тенибек Мубарак-Ходжаны құлатып, таққа өзі отырады. Тенибек Сығнақта бір жылдан кем уақытты хан ретінде билейді: әкесі қайтыс болды деген хабарды алып, Сарай қаласына қайтып келгенде жолда Жанибек ағасы оны өлтіріп тастайды. Екі жылдай уақыт(1342—1344 жж.) Ақ Ордада ресми түрде хан болған жоқ. Билік Чимтайдың қолында болған. 1344 ж. Жәнібек оны Ақ Орданың жаңа әміршісі деп бекітеді. Сыртқы саяси өмірге аса көп мән бермей отырған Чимтай бар күшінді мемлекеттің ішкі саяси тұрақтылығын нығайтуға мен уақыт талап еткендей «ағайыны билегенде жіберілген қателіктерді түзетуге» салады. Чимтай Ақ Орданы он жеті жыл басқарған.Оның билеу кезі тыныштықпен, Ақ Орданы нығайтуға мен ұлылығына даярлайтын мезгілмен сипаттауға болады.
Ақ Орда нығайтып, бар күшін жиіп отырғанда, Алтын Орда үшін қиын уақыт басталды: жиырма жылдық бүліктер мен өзара соғыстар.Мұның басты ерекшелігі –ордаидтердің батуидтерден үстемділігі. Сол кезде саяси алаңда Жошылардың басқа тармағы –Шибанидтер пайда болады.
|
|
|
Мүбәрәк-Қожа ханның күміс дирхамы. Сығанақ. Хижраның 729 немесе 739 жылдары. (1327-1328 немесе 1337-38 жж.). МЭ. Санкт-Петербург. Суретті салған (П.С. Савельев).
Шығыс Жошылардың жоғарылауы.
Шағатайдың ұлы мен мұрагері Ұрыс хан (1361 — 1377жж.) мемлекетті басқарғанда, биліктің орталықтандыруын мен сол қанаттың барлық иеліктерінді біріктіре бастады. Ол мемлекеттік ақ сүйектерінің көбін өзіне тартып алып, Шығыс Дешті Қыпшақ Жошыларының сепатаризмін басты. 1361—1368 жж.Ұрыс хан ішкі сепаратизммен белсенді күресіп, Ақ Орданың бұрыңғы жерлерін біріктіріп, децентралистік үдерістерді басып алып, Сырдария маңындағы қалаларды қайта қосқан, олардың ішінде Ақ Орданың астанасы Сығнақ қаласы да болған. 1360-жылдың аяғына ол Солтүстік Арал жерлерін, Маңғыстау мен Батыс Қазақстанды қосқан. 1372 ж. Ұрыс хан Алтын Ордаға (Жошы ұлысы) қарсы жорыққа шықты. 1374—1375 жж. ол Сарайышық, Хаджи-Тархан, Сарай қалаларын жаулап алып, өз ақшасын шығара бастайды. Сол кезде Оңтүстік Қазақстанда Туй-Ходжа-огланның ұлы Тоқтамыш барлассты Мавараннахрдің Тимур эмирінен көмек сұрап, оған қарсы жорыққа шығады.Ұрыс хан өзінің мұрагерлерін Поволжье жерлерінде қалдырып, өзі Ұлытау мен Сырдария маңындағы жерлеріне –негізгі қоныстарына қайтып келеді.
Сол уақытқа дейін Ұрыс ханның ұлдары Құтлұқ-Бұқа-оғлан мен Тоқтақия Тоқтамыштың әскерін екі рет жеңді.Әскерді Тоқтамышқа Тимур берген. Айқастардың біреуінде Құтлұқ-Бұқа өлтірілді, бірақ бұл жағдай ақ ордандықтардың қысымын күшейе бастады, және олар Тоқтамышты тағы да жеңiлiске ұшыратты. Ұрыс хан жарақат алған Тоқтамышты берілуін талап етіп, Тимурға өз елшілерін жібереді. Тимур нақты жауапты бермей, әскерін жорыққа дайндала бастайды. 1376 ж. Ұрыс ханның әскері Сауран қаласының жанында жиналды. Тимур мен оның әскері Отырар қаласына жақындап келді. Ауа райының қолайсыздығы басты айқастың мерзімін ұзартқан. Ұсақ айқастарда Ұрыс ханның әскерлері Тимурді жеңді. Көптеген адамдар, аттардан, дайындалған тамақтан айырылып, Тимур 1376/77 жылдардың қыс мерзімінде Самарқанд мен Кеш қалаларына шегінді. 1377 жылы ұрыс хан қайтыс болды. Му’ин ад- Дина Натанзинің деректері бойынша «бұл хан өте қыңыр,қуатты мен күшті болды».
ХІҮ ғ. аяғы – ХҮ ғ. басында сыртқы саяси ауыр жағдайлар мен ішкі қырқыстар кезінде Ақ Орда әлсіреп кетті. Ақ Орданың әлсіреу себептері: Әмір Темірдің тонаушылық жорықтары және ішкі тартыстар.
1423-1428 жж. Орыс ханның немересі Барақ біраз уақыт бойы Ақ Ордадағы өз әулетінің билігін қалпына келтірді. Ақ Орданың соңғы ханы Барақ Самарқанның билеушісі Темірдің немересі Ұлықбекті жеңіп, Сырдарияның бойындағы көптеген қалаларды өзіне қаратады. Бірақ ол көп ұзамай қаза табады, сосын Ақ Орданың жеріндегі билік Шайбан ұрпағы Әбілқайырдың қолына көшеді.
Саяси жағынан іс жүзінде дербес, экономикалық жағынан тәуелсіз болған, сыртқы саясатта өзіндік бағыт-бағдары, билеуші хандарының әулеттік жөн-жосығы бар Ақ Орда мемлекеттік бірлестігі ХІҮ-ХҮ ғғ. Шығыс Дешті-Қыпшақ пен Түркістан жеріндегі этникалық топтардың, тайпалар мен халықтардың бастарын қосып, біріктіруде маңызды рөл атқарды. Кейін Ақ Орда мемлекеті Қазақ хандығының құрылуына негіз болды.
|
|
|
Тоқтамыс хан мен Әмір Темір шайқасы. Орта ғасырлық шығыс миниатюрасы. Герат. 1420-1440 жж.Топкапы музейі. Стамбул.
Аймақ.
Орда билігінде болған жерлердің шекараларын анықтау қиынға түседі. Ұлыстың ішіндегі саясатқа мен сыртқы жағдайларға сәйкес, Орданың аймағы үнемі өзгеруде. Егер басында Ордаидтер Шығыс пен Солтүстік-Шығыс Қазақстан жерлерін жаулап алып, өздерінің үстемділігін көрсетіп отырса, кейін олар оңтүстікке көшіп, Қазақстанның Сауран,Сығнақ, Жент, Барчкент –Оңтүстік қалаларын бағындырды. Шартты түрде Ақ Орданың аймағы шығыстан батысқа қарай кеңейеді. Бастапқыда олар солтүстікте –Барабиндік алқап пен Құлындық дала,оңтүстікте – Тарбағатай мен Балқаш жерлерін қамтитын болса, XIII ғасырдың аяғына олардың шекарасы батыста –Сарыарқа (Қазақ ұсақ төбелері) мен Ұлытауға дейін,оңтүстікте –Қаратау етегіне дейін созылды. XIV ғасырдың басында Ақ Орданың хандары өз билігін Қазақстанның Батыс бөлігіне таратып, Жайықтың солтүстік жағалауына жақындайды.Бұл жерлер Ұрыс хандағы Ордаидтердің иелігіне енді. Ұрыс хан Төменгі Сырдария,Солтүстік Арал маңындағы жерлерін мен Маңғыстауды жаулап алған.
Шаруашылығы.
Ақ Орданың негізгі халқы көшпеліөмір салтын өткізген. Көптеген ғасырлар бойы көшпелі өмір салтының негізгі қағидаттары мен ұстанымдары өзгеріссіз қалған. Көшпенділерде әдеттегідей меридионалды жартылай көшпелі мал шаруашылығы басым келеді. Олар бұрыңғы көшпелі бағдарларды мен тұрақты қысқы қоныстарды сақтап отырды. Мәліметтерге қарағанда, Шығыс Дешті Қыпшақтың көшпенділері қысқа Сарыарқадан Жетісуге –Қаратал, Ақсу мен Лепсу жағалауларына көшіп келген. Олар мұз қатқан Балқашпен жүрген. Қараталдағы қыстақта олар Ақ Орданың Тимур-Малика ханымен мен Тоқтамышпен –Ұрыс ханның ұлымен кездесті. Ұрыстың басқа ұлы –Құйурчук Тоқтамыштың жеңісінен кейін осы жерге көшіп келген. Қазіргі археологиялық зерттеулер бойынша егін шаруашылығы – көшпелі ортада жиі кездесетін шаруашылықтың түрі. Ертіс, Шу, Сырдария, Сарысу, Нұра, Есіл, Торғай, Тобыл, Жем, Жайық ірі өзендерінің бойында жыл бойы қоныстар болды.
XIII- XV ғасырлар арасында Қазақстанда аңшылық көшпенділерге үлкен көмек тигізген. Аңдардың тері мен жүні – сауданың негізгі заттары. Марко Поло Кончичинің иелігін сипаттай отырғанда, былай дейді: «мұндағы тұрғындар тауларда мен алқаптарда да тұра береді.Олар – үлкен аңшылар.Бағасы қымбат аңдарды аулап, пайдасын табады. Аңшылар тиіндерді, қара түлкілерді мен ақкісті аулап, олардан қымбат тондарды жасайды. Оларда қате жасай алмайтын мықты қару бар».
Ақ Ордағы экономика мен сауданың дамуына мемлекеттің тұрақты саяси дамуы, елдің гомогенді сипаты ықпал еткен. Алдын Ордаға тұрақты мен күшті орталықтандырылған билікті талап ететін мемлекеттің гетерогенді сипаты тән болатын. XIV ғасырда мемлекеттің кеңеюі, Сырдария маңындағы қалалардың тізімінен оның құрамына қосылуы Ақ Орданың әскери-саяси күшінің тұрақтылығына ықпал еткен. Өзара соғыстар мен сыртқы соғыстар (XIVғасырдың Баян мен Мұбарақ-Ходжа хандардың тұсында) Ақ Орданың экономикалық пен саяси дамуына нашар әсер еткен. XIV ғасырдың соңғы ширегінде Ақ Орданың экономикасы ыдырай бастады. Соған эмир Тимурдің жорықтары мен Поволжьянің алтын ордалы қалалары үшін күрес себепші болды.
Діні.
Шығыс Дешті Қыпшақтағы көптеген ғасырлар бойы ислам үстемділігіне қарамастан, моңғолдардың келуіне дейін, көшпенділердің үлкен бөлігі тенгриандік дінін ұстаған.Марко Поло айтуынша, «Коничинің (Канчи) иелігінде тұратын халық татар (моңгол –авторл.)заңына бағынады.Бұл –жабайы заң, бірақ тұрғындар заңды Шыңғыс хан мен басқа нағыз татарлар сияқты қатан ұстайды.Өз Құдайын олар киізден жасап, оны Начига (төменгі Құдайлардан шығар –авторл.) деп атап, оған жұбайын да жасап отырады. Оларды Начигай мен оның әйелі деп атайды, олар жер Құдайлары болғандықтан, олар малын, нанын және бар мүлігін сақтап жүр екен. Олар Құдайларға сыйынады да, егер тәтті нәрселер жейтін болса, онда өз Құдайларының ауыздарын сол тәттімен жағады». Сонымен бірге, Жошының ұлдары ислам қабылдай бастайды.Берке исламға шақырады.Орданың кейбір ұлдарына мен мұрагерлеріне исламдық есімдер қойылады.1320 жж. ислам ресми түрде Ақ Ордада мен Алтын Ордада қабылданды. XIVғ.Қазақстан халқы ислам дінін ұстана бастады. Сол кезде медреселер, мешіттер салына бастайды. Хандар өздерінің есімдеріне ислам есімдерін қосып айта бастады: мысалы, Тоқтамыш –Махмұд-Тоқтамыш, Ұрыс-хан –Мұхаммед –Ұрыс, және т.б..
Тоқтамыш пен эмир Тимурдің шайқасы. Орта ғасырлы миниатюра.Герат. 1420-1440 жж. Топкапы мұражайы. Стамбул.
Ақ орданың ыдырауы.
Эмир Тимурдің жорықтары мен Поволжьянің алтын ордалы қалалары үшін күрес өзара соғыстар мен сыртқы соғыстар Ақ Орданың экономикалық пен саяси дамуына нашар әсер еткен. XIV ғасырдың соңғы ширегінде Ақ Орданың экономикасы ыдырай бастады.
Сарыарқа мен Шығыс Қазақстанның далалары Тоқтамыштың билігін заңды түрде растаған, ал шын мәнінде жергілікті ақ сүйектің астында болған.Олардың ішінен кейбіреулер, мысалы, маңғыттар,қоңыраттар Тоқтамыш мемлекетінде үлкен лауазымдардың иелері болған. Басқалар өз билігін келтіру мақсатымен Ұрыс ханның мұрагерлеріне қолдау көрсеткен.Егер бұл іс Құйурчуктің қолынан келмесе де, оның ұлы Барақ бұрыңғы Ақ Орданың аймағын біріктірді. Далалы ақ сүйектер Жошының басқа тармағынан шыққан жас Абұлхайырды қолдады. Дегенмен, Ақ Орданың бір бөлігінде билік Ұрыс ханның мұрагерлерінде сақталды, және тек Абұлхайырдың күшеюінен қауіптеніп, Керей мен Жәнібек, Ұрыс ханның үлкен мұрагерлері Моғолстанға көшіп кетугемәжбүрболады. Бұл оқиғамен Қазақ мемлекетінің пайда болуы байланысты.
Канат ӨСКЕНБАЙ
