Бұл тақырыпты бірінші болып қозғаған дереккөз ретінде «Материалы для георгафии и статистики России, подготовленные офицерами Генерального штаба» атты еңбекті аламыз. Онда, біржақты болса да, азаттық соғысы кезіндегі Кенесарының іс-әрекеті біршама егжей-тегжейлі сипатталады. Сондай-ақ, біз «Қырғыз жерін пайдалану материалдары» атты еңбектің ІІ томының беттерін парақтадық. Мұнда авторлар Кенесары хан мен бағаналылар арасындағы қарым-қатынасқа да назар аударады.

Сырым Датұлы бастаған Ұлт-азаттық қозғалыс 1822 жылы Жоламан Тіленшіұлы батырдың көтерілісімен жалғасты, одан кейін 1824 жылы Орта жүздің соңғы қаны Ғұбайдолланың басшылығымен көтеріліс басталды.

Осы толқулардың барлығына патша үкіметінің 1822 және 1824 жылдардағы «Жарғылармен» форпосттар, редуттар мен бекіністер салу және Орынбор мен Сібір казактарын далаға тереңірек еңгізу үшін қазақ жерлерін тартып алуды заңдастырған отаршылдық саясаты себеп болды. Орта жүзде сыртқы округтер және Кіші жүзде дистанциялардың ашылуымен қазақ руларының жазғы шалғынды жайылымдарынан «азмәдениетті жерлерге» қарқынды ығысуы басталды.

Дәстүрлі көшпелі негіздерінің бұзылуы көптеген шаруашылықтардың күйреуіне әкеліп соқты және өз жерлерін пайдаланғаны үшін билет алымы мен арендалық төлемді енгізу арқылы материалдық үстемдік күшейді. Мұның бәрі қазақтар арасында наразылық туғызды.

1836 жылы Бөкей ордасында Исатай Тайманұлы мен Маханбет Өтемісұлы бастаған көтеріліс тұталды. Сол жылы Орта жүзде сұлтан Қасым Абылайұлы мен оның ұлы Саржан Қасымұлы бастаған көтерілісшілер жасақтарын құру бойынша белсенді әрекеттер басталды.

Саржанның өлтірілуі оның ағасы Кенесары Қасымұлы бастаған ірі азаттық қозғалысының басталуына себеп болды. Бұл күрес Сібір және Орынбор казактарының қазақ даласына бәсекелестікпен тереңдеп, олардың әрқайсысы ілгерілеудің басты стратегиялық нүктесі — Ұлытауда бекінуге ұмтылған кезде пайда болды. Мұндай жағдайда екі тарапқа да жергілікті халықтың қарсылығы ушыққаны тиімді болды. Бұған Кенесары мен Орынбор генерал-губернаторы В. А. Перовскийдің Сібір казактарына қарсы сұлтанның күш-қуатына жан-жақты жағдай жасағаны туралы хаттары дәлел етеді.

Кенесарының қимыл-қозғалысына биіктегі құстың көзімен қарасақ, оның біртұтас Қазақ хандығын қайта құруға, Ресей империясының орбитасына кірмеген жерлердің тәуелсіздігін сақтауға бағытталған іс-әрекеттерінің бір түрі көшпелі қоғамды индустриалды еуропалық империализмнен құтқару әрекеті болғанын аңғару қиын емес. Бұл бұрынғы ұлы тарихы бар, бірақ атыс қаруымен қаруланған күшті әскерді ұстауға мүмкіндігі бар еуропалық олигархияның жаңа құдіретті күшінің иелігіне қарсы, әлемдік қаржыға қол жеткізуден айырылған көшпелілердің күресі еді.

Кенесарының көтерілісі белгілі бір өлімге бара жатқанын түсінген, бірақ Ресей патшасынан аз да болса жеңілдік ала алатындығымен өз әрекеттерін ақтап алған жалынды күштердің барлық қалдықтарының табиғи топтастырылуы болды. Бірақ патша әкімшілігінің шегініс жасау ойы да болған жоқ, өйткені ешбір империя өзінің агрессиялық ниетінен қайтуды қабылдамайды және жаңа жерлерді жаулап алуға, осы жерлердің адами және табиғи ресурстарын игеруге бағытталған жүйемен өмір сүреді.

Сонымен бірге Кенесары Қасымұлы бастаған қазақтардың ұлт-азаттық қозғалысы Ресей империясының қазақ жерін түпкілікті жаулап алуын жеделдетті. 1822 және 1824 жылдардағы хан билігін жоюға бағытталған «жарғылар» кейбір жергілікті билеушілердің санасынан орын ала білді, олар жаңа үкіметтен өздерінің тұрақты өмірін қамтамасыз етудің көзін көре бастады. Олардың ұстанымы рулардың Кенесарының өзіне деген екіұштылығынан көрінді. Бір жағынан, кейін барлық жүздердің өкілдері хан сайлаған жігерлі сұлтанға қарсы шықса, оның үлкен әскерімен күресуге тура келді. Екінші жағынан, егер ол қолдау тапса, оның анық болжауға болатын жеңілісі патша үкіметінің жақтастары тарапынан репрессиялық әрекеттерді уәде етті. Бұл жағдай тек жайлаулардан айырылумен ғана бітер еді. Ал жайлаудан айырылу — малдан айырылу деген сөз. Мұндай нəтиже Кіші жүздегі көтеріліс сабақтарынан және Бөкей Ордасында болған оқиғалардан баршаға аян еді. Казак зеңбіректерінің көшпелілердің дәстүрлі қаруынан артықшылығына ешкім күмән келтірген жоқ. Бұл соңғы қанға деген сенімді әлсірететін фактор болды.

Кенесарыны Ресейдің отаршылдық үкіметін басқарудың жаңа әкімшілік ережелерінің енгізілуіне наразы болған сұлтандар қолдады. Өздеріне бағынышты рулардың мүдделеріне айқын нұқсан келтіргенін көріп отырған сұлтандар анда-санда өздерінің жалақыларын, болыстық басқарушы немесе аға сұлтан лауазымын алу үшін отаршыл билікпен саудаласып отырды. Бұл тұрақты мемлекеттік қолдауға ие болуға, сарай салу мүмкіндігіне, күнделікті және саяси мәселелерді шешуде басымдық қамтамасыз ету мәселелерге, сондай-ақ халық сұлтан қабылдаған шешімдерге наразы болған жағдайда казактардан қорғау кепілдік берілуіне жол ашты. Бірақ мұндай «пайдалар» бәріне бірдей жете бермеген, сондықтан Кенесарының дүркіні «Жарғылармен» кемсітілген және ренжітілген көптеген сұлтандар үшін қолайлы болды.

Кенесары 1836 жылы ағасы Саржанды өлтіргені үшін ташкенттіктерден кек алғаны үшін бүкіл далаға танылды. Ол 40 ташкенттікті өлтіріп, Ташкентке одан да көп зиян келтіремін деп қорқытады. Абылайдың жоғары беделін есіне алған қазақтар отаршыл биліктің әрекетіне наразы болып, оның ұлы Қасымға барып кеңес сұрауға жолығатын болған. Бірақ сол өзекті мәселелерді талқылау кезінде сөзді Кенесары көбірек сөйледі, ал әкесі Қасым баласының сәтті істерін көріп, бұған қарсы болмады. Қасым одан аздап болса да сескенетін де, өйткені ол қырық ташкенттікті аяусыз, жауыздықпен өлтіргенін өз көзімен көрген.

Келесі жылы уездік приказдарға Кенесары сұлтанның Орта жүздегі қазақ рулары арасында Ресейден бөлініп, дербес қандық құруға үгіт-насихат жүргізген белсенді әрекеттері туралы тыңшылардан хабарлар түсе бастады. Біраз қолдау тапқан Кенесары Ұлы жүзге шабармандарын жібереді. Әу бастан жігерлі сұлтан «бізбен бірге болмағандар бізге қарсы» деген қағидасын жария етті. Ол Ұлы және ішінара Орта жүздегі келіспейтін руларға қарсы барымта ұйымдастырды. 1838 жылдың желтоқсанында ол орыс керуенін тонады. Бұл әрекеттердің барлығы күшті және қабілетті әскер құруда қаржылық базаны нығайтуға бағытталды.

Бұған жауап ретінде патша әкімшілігі көтерілісшілерді тыныштандыру үшін далаға терең жылжи алатындай жағдай жасау ұшін, шұғыл Ақмоладан оңтүстікке қарай 300 верст жерде Ақтау бекінісін салды. Осындай қуғын-сүргін Кенесарыны Кіші жүзге кетуге мәжбүр етті, оған көптеген наразы адамдар ағыла бастады. Бұл заңдылық еді, өйткені «Орынбор қырғыздары туралы жарғы» қабылданғаннан кейін Ресейдің отаршылдығынан аса зардап шеккен қазақ даласының батысы болатын.

Бұл Кенесарыға жеткілікті күшті әскер құруға мүмкіндік берді, содан кейін ол казактармен шайқасқа дайын болды. Ол Сібір казактарының жазалаушы отрядтарымен ойдағыдай шайқасады, бірақ олардың көңілін аулап жүргенде Торғайдағы туысқан ауылдарына Орынбор казактары шабуыл жасап, оларды толығымен талқап кетеді.

Мұндай жағдай Кенесарыны Орынбор даласына қайтадан басып кіріп, орыстарды қолдаған қазақ руларын талқандауға мәжбүр етті. Ол Орынбор бекіністерінің шебіне дейін жетіп, бірнеше орыс шаруаларын тұтқынға алды, сөйтіп Торғайдағы ауылдарын қиратқаны үшін кек алды.

1838 жылы наурызда Кенесары Ақмола-Ақтау трактінің пикеттеріне шабуыл жасап, казактардың жылқыларын қуып әкетіп, өтіп бара жатқан керуендерді тонады, ал 25 мамырда Ақмола бекінісін өртеп жіберді. Ол үшін майды пайдаланып, оны киізге сіңдіреді де, жебенің ұштарына орап, отқа жағып, бекініске жанып тұрған жебелерді атады. Қамалдың ішінде өрт шығып, түтіннің кесірінен казактар үрейленіп бекіністен қашып шығады. Кенесары жасақтарына сол дала жүгіріп шыққандарды атып тастау ғана қалады.

Мұндай сәттілік екі ойда жүргендерді Кенесары сұлтанға сенуге мәжбүр етті және казактардың одан әрі қозғалуына және шабуылдарына қарсы тұруды ұйғарып, оған көбірек рулар қосыла бастады. Кенесары өз кезегінде даланың оңтүстік шекарасынан жақтастарын іздей бастады. Қарақұмда қыстап жүрген ол бұрынғы араздықты ұмытып, солтүстіктегі көршісіне қарсы тұру үшін әкесімен бірге Ташкентке баруды ұйғарады. Бірақ ташкенттіктер оның ұсынысын қабылдамай, қырық ағайынның айуандықпен өлтірілгенін еске алып, Кенесарының жасағын талқандап, әкесі Қасымды өлтіріп тастады.

Кенесарының жоқтығын пайдаланып полковник Горскийдің жасағы Есіл өңіріне солтүстіктен кіріп, сол маңдағы Байғожаұлы бидің ауылына шабуыл жасайды. Одан кейін белгілі белсенді соғыс қимылдары орын алады, олар туралы көп жазылған, сондықтан біз ол оқиғаларды қайталау арқылы оқырманды жалықтырмай, Кенесарының Ұлытаудағы орналасуы және оның бағаналылармен қарым-қатынасы туралы тақырыбымыздың негізгі мәніне көшеміз.

Казактар тарапынан жасалған қатыгез жазалау шаралары оларды жан түршігерлік жағдайларды бастан кешіруге мәжбүр етті және сол жағдаймен келісуден басқа амал қалмады, ал 1839 жылдың аяғында Орта жүздегі толқулар басылып қалды. Сол жылы «Кенисары бандыларының ұясында, Ұлытау тауының етегінде» І-сібір казак полкі редут құрды. Әңгіме Ұлытау кентінен 18 шақырым жердегі Қаратал алқабында, Жетіқыз (Жанғабыл) өзенінің сол жағалауында салынған бекініс туралы болып отыр. Бүгінде бұл редутты қате Қан Ордасы деп атайды, дегенмен бұл ғимараттың ешбір қанға қатысы жоқ.

Кейінірек, 1843 жылы қазіргі Ұлытау ауылының орнында Орск-Ырғыз-Торғай бекініс желісі бойындағы бекіністер мен форпосттар тізбегінің жалғасы болған Ұлытау казак станицасы құрылды. Ырғыз бен Торғай қамалдарын 1845 жылы Орынбор казактары салды. Бекіністер Кенесары ханның әскерін талқандап, оны тұтқынға алу, сондай-ақ қазақтардың ата-баба жерін отаршылдықпен басып алуды жалғастыру үшін және патша жасақтарын алға жылжыту мақсатында салынды.

1843 жылы 8 наурызда император Николай I казак жасақтарын Ұлытауды басып алу туралы құжатқа қол қойды. Қуаныш Ахметов Ұлытау станицасының негізі қаланғаны туралы куәлік ететін Омбы облыстық мемлекеттік мұрағатының мұрағат құжаттарын келтіреді. Олардың арасында ресей соғыс министрі, генерал-адъютант, князь Чернышевтың Орынбор жеке корпусының командиріне жазған 1845 жылғы 2 сәуірдегі №238 құпия ұйғарымында Ұлытау станицасының негізі қаланған фактісі берік дәлелденеді. Мұнда, атап айтқанда, былай делінген: «…по этим изложениям Государю Императору благоугодно было предположить:

1. В казахской степи Оренбургского ведомства постоянно занять один или два передовых пункта, так как со стороны сибирской линии занимаются горы Улытауские, что было исполнено местными средствами и с самыми незначительными издержками.

2. Пункты эти занять по направлению от крепостей Орской к упомянутым горам — везде, где не встретится особых к тому препятствий.

3. В сих пунктах возвести укрепление и водворить не казачье поселение, а собственно подвижные резервы.

4. Предприятия эти совершить в текущем году» [1].

Сол жылы осы бұйрыққа сәйкес Торғай және Ырғыз бекіністері салынды, ал Ұлытау станицасы 1839 жылы Қаратал деген жерде 1-Сібір казак полкінің күшімен бекініс редут түрінде құрылды. Атбасар округының пайда болуымен Арғанаты пикеті ашылды. Ол туралы Әлкей Марғұлан былай деп жазады: «Барақкөлден оңтүстік-шығысқа қарай 25 км жерде, Қараторғай өзеннің жоғарғы ағысында орналасқан кең алапта, Арғанаты, Мық және Айыршоқы тауларының шыңдары арасында, біздің заманымызда шағын төбелер тобын білдіретін ежелгі қоныстың қирандылары зерттелді, олардың ішінде орталық бөлігі салыстырмалы түрде үлкендігімен ерекшеленеді. Ежелгі елді мекеннің сол қирандыларында Арганаты пикеті тұрғызылған, одан бүгінгі күні тек гранит тақталардан жасалған қабырғалар қалған» [2]. Бұл жерде қандай нысан туралы айтылып жатқанын әлі анықтау қажет.

Кенесары қанның ұлт-азаттық қозғалысы басылғаннан кейін, орталығы Ұлытауда болатын 8-ші сыртқы округті ашу туралы әңгімелер өрбіді. Станицаны округ орталығына айналдыру мәселесінің келешегі зор болды. 1852 жылдан 1859 жылға дейін бұл мәселе белсенді түрде талқыланды, бірақ таразы басы Атбасардың пайдасына аударылды.

Ұлытауға қарсы станицаның құнарлы егіншілік оазистерінен шалғай орналасқандығы, Атбасар-Ұлытау трактісінің қиын жол жағдайы, Есіл сияқты жыл бойы ағатын өзендердің жоқтығы және мұнда қысқы боранда елді мекенді қар басып, қыс мезгілінде қиындықтар туғызатындығы туралы дәлелдер келтірілді. Сонымен қатар, Сарысу өзені мен Шу өзенінің төменгі ағысындағы ұлытау казактарының патрульдік қызметі Верный бекінісінің негізі қаланып, Жетісу казактары құрылғаннан кейін мардымсыз болып қалды.

1861 жылы 1-Сібір полкі Сандықтау станицасына көшіріліп, Ұлытауда 75 казак қана қалды. Көшірілгенге дейін бұл жерде 239 казак отбасы мекен етті. «…Не знаемъ, что сдълалось съ здъшними постройками, возведенными изъ плитоваго камня, который ломался въ горахъ улутавскихъ. Въ 1863 году здъсь еще держалось 3 казенныя зданія (казарма, конюшня и пороховой погребъ), 6 общественныхъ зданій и 240 казачьихъ домиковъ, которыхъ білая штукатурка стънъ издали придавала селенію необыкновенно привлекательный видъ. Жаль, если всъ эти строенія сломаны, а не отданы мъстнымъ киргизамъ» [3].

Ұлытау станицасының казактары 1863 жылға дейін Сырдария өзеніне баратын жолды патрульдап, Жетісу казактары Түркістанды басып алғаннан кейін патрульдік қызмет тоқтап, Ұлытау станицасы өзінің өзектілігін жоғалтты. Ұлытау казак отрядынан жүздігі жазда Ұлытау ауылынан Жыланды өзенінің бойымен 35 верст жерде орналасқан «№1 пирамидаға» дейін созылған Қаражар жолының бойымен, одан әрі сол өзеннің оң жақ жағалауымен жүріп өтіп, 30 версттен кейін ол «№2 пирамида қойылған» Монжа бейітіне дейін жететін. Келесі аялдама 30 верст өткен соң, Жыланды өзенінің Қаракеңгірге құяр жерінде, Үшпа алқабында болды. Содан кейін жол Қара-Кеңгір өзенінің оң жағалауымен жүріп, 28 версттан кейін «№4 пирамидаға» жетті. Одан соң 27 версттен кейін сол жағалауды бойлай отырып, жасақ Жезді-Кеңгір (Үлкен Жезді) өзенінің сағасына жетеді, ал 22 версттен кейін жол Қаражарға келіп, Қаракеңгірдің Сарысуға құяр сағасына жеткен.

Сондай-ақ, жоғарыда аталған жолдан ыңғайлырақ Үлкен Жезді өзенінің бойымен жүретін жол болған. Ол жол бағаналылардың ауылдарына аялдауға болатындықтан ыңғайлы болды. Бұл жол Ұлытау ауылынан Арал-Төбе арқылы 20 верст өтіп, 30 версттен кейін Басқамыр «қираған бекінісіне» жетеді. Тағы 30 версттен кейін Бала-Жезді өзенінің сағасына жетіп, 25 версттен кейін Ушаков мыс кеніші — Жезқазған-сайға келген. Одан кейін жол 30 версттен кейін Бестөбеден өтіп, 25 версттен кейін Қаражарға жеткен. Сонымен, 160 версттке созылған бұл бағытта 6 станция орналасқан. Алғашқы үш қиылыста бұл жол сол жағалаумен, ал соңғы үшеуі Жезда өзенінің оң жағалауымен өтті. Екі жол да ежелгі керуен жолы болған және жақсы тапталған. Сондықтан зеңбірек тиелген арбалар еш қиындықсыз қозғалып отыратын.

Қаражардан Түркістан өлкесіне дейін жасақтар сол ұзындығы 392 верст ежелгі керуен жолымен, Сарысу өзенінің жағасымен жүріп өткен. Жалпы мұнда 13 станция орналасқан. Қаражардан оңтүстікке қарай 20 верст жерде Талмас-Ата бейітінде түнеп, одан кейін отряд 35 версттен кейін Қайкүн аймағына жетеді. Одан кейін Жанан (30 верст), Манақ (35 верст), Қара-өзек (30 верст) станциялары, Қызыл Жыңғылды (30 верст) бекінісінің қирандылары Алатаг бейітімен (32 верст) жүрген. Осы станциядан басталған жол оң жақ жағалаумен жүріп, 25 версттен кейін Тозғанқұм құдықтарына, ал 20 версттен кейін Қаратөбеге жеткен. Қаратөбеден кейін жол Сарысудың сол жағалауына өтіп, 35 версттен кейін Шұңқыркөлге жетіп, одан кейін өзеннің сағасына жетеді. Сарысу біткен соң, Бетпақдаланың бойынан 40 верст өтіп, Берқазған жолында түнеп, келесі күні тағы 40 версттен кейін жасақ Сырдария өзеніне, бұрынғы Мама-сент-қорған деген қоқан бекінісі орналасқан аймаққа жеткен.

Дегенмен 1840 жылы Ұлытауда болып жатқан оқиғаларға оралайық. Бұл кезде Ресей тарапынан көтерілісшілер мен оларды қолдаған руларға қарсы қатаң жазалау шаралары қолданылып, адам шығыны мен материалдық шығын көп болды. Бұл мәселеде әсіресе жүзбасы Ребровтың отряды аса сілтеушілік танытты.

1-Сібір полкінің Ұлытауда редут салуы Кенесарыны қазақ қалаларын қоқандықтардан азат ету ұранын сылтауратып Сырдария жағалауына шегінуге мәжбүр етті. Оны Кіші және Орта жүз рулары жақсы қабылдады, сондықтан мұндай жағдай әскерді нығайтуға және 1841 жылы тамызда Жаңа-Қорған, Созақ, Ақмешіт және Жөлек бекіністерін сәтті алуға мүмкіндік берді [4].

Мұндай сәттілік Орынбор және Сібір әкімшіліктерін қатты толқытты, сондықтан Кенесары Орынбор шекара қолбасшысы Генс арқылы патшаға бітімге келу туралы ұсыныспен жүгінгенде, Ресей үкіметі «нашло полезнымъ примириться съ Кенисарою, въ слъдствіе чего послъдній въ 1841 году былъ Всемилостивъйше прощенъ и причисленъ къ киргизамъ оренбургскаго въдомства» деп жауап берді [5].

Кенесарының бұл қадамы оның бағынышты болғаны дегенді білдірмеді. Керісінше, ол бұл қадамға жаудың қырағылығын басу, жазалау шараларын әлсірету және далада күш-қуат жинап алу үшін барды. Бұл әрекеті 1841 жылдың күзінде үш жүздің оған адал болған ру өкілдері Кенесарыны ақ киізге көтергенде-ақ бірден аңғарылды. Бұл оқиғаның 1820 жылдары қабылданған, қан билігін жойған «Жарғыларға» қайшы келетініне қарамастан, барлық сұлтандардың әскери басшысы жалпықазақ қаны деп жарияланды.

Бұл тарихи оқиғаның қай жерде болғаны туралы орыс деректерінде ештеңе айтылмайды. Оған қоса, Красовскийдің офицерлері 1841 жылдан кейін де өздерінің «Материалдардарында» Кенесарыны сұлтан деп атайды. Мұның біржақтылық және «бандиттің» қан атағын мойындағысы келмеу екенін біз Кенесарыны тіпті патша деп атаған семейлік кеңсе қызметкері Уфимцевтің әңгімесінен көреміз. «Вошедши к нему, я сделал три поклона до земли и хотел было поцеловать его одежду, но он подал мне руку и поцеловал меня в голову…» [6].

Соңғы қазақ ханының 1843 жылға дейін қай жерде болғаны туралы мәліметтерді кездестірмейміз. Сол жылы ол «зимуетъ на ръкъ Джиланчикъ», яғни Ұлытау тауларының батыс жағында қыстаған. Кенесарының Орынбор ведомствосына тіркелгені зерттеушілерді оның қан болып сайланған жерін Торғай даласынан іздеуге мәжбүрлейді. Бірақ Кенесары үшін бұл ресми «тіркеу» мәртебесі оның ресей көші-қон саясатының қатаң ережелерін ұстанған деген сөз емес.

Ұлытау өңірінде Кенесарының хан сайланғаны туралы екі аңыз бар. Бірінші нұсқа бойынша оны Кішітауда, тау етегінде ақ киізге көтерген, осы оқиғадан кейін ол тау Қантөбе [7] деп атала бастаған, бірақ Красовский офицерлері оны Конгтөбе деп белгілейді. Қалибек Данияровтың айтуынша, Кенесары Қызылжар аймағында, Жошы хан кесенесі маңында қан болып сайланған [8]. Қалай болғанда да, екі нұсқа да қазақтың соңғы қанын сайлау рәсімі Ұлытау өңірінде өткенін жақтайды.

Патша офицерлерінің 1862 жылы Жанғабыл өзеніне редут салу арқылы көптеген Ұлытау болыстары Кенесары шабуылынан қорғанды дегеніне қарамастан, 1841 жылы патшаның кешіруінен кейін мұрағат деректері қанның халық тарапынан қолдау тапқанын көрсетеді. 1843 жылы бағаналылар оны қолдап, оның азаттық қозғалысына белсене қатысқан. Бұл жайт сұлтан Санәлі Мырзағалиұлының патша әкімшілігінің шенеуніктеріне жазған баяндамасында, Сарысу мен Қарақоныс өзендерінің төменгі ағысынан Есіл өзеніне дейін көшіп жүрген Бағаналы руларының Кенесары ханды қолдап, оны әлеуметтік және азық-түліктік қолдау қамтамасыз етіп отырғаны туралы жазады. 1844 жылы әскери офицер Иванов балталылардың «бүлікшілерге» қосылуы туралы жазды, ал 1845 жылы лейтенант Герн генерал Лодыженскийге берген баяндамасында баганалылардың «Кинесараның әткеншегін» қолдағанын хабарлады [9].

Жергілікті ақсақалдардың айтуынша, Кенесарының жасақтары Ұлытаудың оңтүстігінде, Кішітаудың етегінде, сондай-ақ Үлкен-Жездінің жағасында — Ақши, Талдысай (Басқамыр) және Қарабұлақ (Аяққамыр) деген қоныстарда орналасқан. 1843 — 1844 жылдардың қыс айларында Ұлытау станицасынан капитан Рыбиннің жасағы Қан Арал [10] маңында қонғаны туралы хабар алған соң Кенесары ауылына шабуыл жасайды. Бұл жорықта қанның әйелі Күнімжан да, оның жеке заттары да тұтқынға түседі, бірақ Кенесарының өзі ауылда жоқ болып шықты. Қаракеңгір өзенінің бойындағы отряд қайтып оралып келе жатқанда қазақтардың шабуылына ұшырап, әзер дегенде станицаға жетіп жасырынды. Кенесары әдетте Қарақұмда немесе Ұлытаудың оңтүстік етегінде қыстайтындықтан, Рыбинге жалған ақпарат берілген болуы мүмкін.

Құжаттық деректерде Кенесары қанды қолдағандардың ішінде Балталы болысының биі Бекайдар Тастемірұлы, найманның сұлтаны Басалқа, Балталы руының старшыны және Кенесары ханның ізбасары Қашқын, Бағаналы билері Бабыр, Қостанкелді, Ерден, Қадыр аталады. Сондай деректердің бірінде былай жазылған: «Кенесары с баганалинцами находится в тесной дружбе и по тому они доставляют ему все слухи о намерениях русских; даже и люди Кенесары часто находятся шпионами, скрываясь в волостях баганалинцев» [11].

Мына хатта жергілікті билер мен Кенесары арасындағы қарым-қатынастың деңгейі айқындалады: «От султана Кенесары беспрерывно разъезжают тюленгуты по всем Баганалинским волостям. Десять человек всю зиму находятся на Сыры-Су на урочище Байтерек для наблюдения за отрядом русских от Актау. Султан Кенесара с баганалинцами находится в тесной дружбе, потому что они доставляют ему все слухи о намерениях и движении русских отрядов, а в нынешний поход Кенесары бии Бабыр и Костангельды приготовили для него походную юрту. Нынешней осенью, когда аулы султана Кенесары находились на Кичитау из баганалинских старшин Кадыр, Эрден, брат Костангельды Бока, Алданазар, и родственник бия Бабыра Бюрубай ездили для посещения Кенесары и получили от него подарки: Кадыр получил верблюда, Эрден беркута, Бабыр бий, хоть сам не ездил, но ему прислана была Кенесарой хорошая лошадь. Баганалинские старшины в течение целого лета имели письменные сношения с Кенесарой и туленгуты его беспрерывно находились в волостях баганалинских» [12].

Кенесары өзін қолдаған руларға ықыласы мен құрметін аямауға ниетті екенін жасырмады. Ол туралы Кенесарының келесі хаты куәлік етеді: «Мы, победоносный Хан Кенесары желаем здравия Бабур-батырю, Бектурбан Бию, Косбул Бию, Джанчувак Бию и Джаманмурзе. Что касается до нас, то мы здоровы пребываем в счастии. Если же вы признаете нас Ханом своим, то отдавайте дани и дары ваши, тем и скажете преданность вашу. Послали мы к вам вместе с Пенчебашею т. е. с пятидесятником Есаула Байтулека и все что сообщит он вам словесно, вы примите за достоверное. (Без сомнения внушения эти будут не в пользу нашу). На подлинном приложена печать Кенесары. Переводил переводчик Коллежский Секретарь Курбанаков. Начальник Штаба Генерал-Майор Жемчужников. (Фонд 366, опись І, дело 170, лист 62 обр.)» [13].

Сонымен бірге Ұлытауға қоныстанған Сібір казактарынан қорған іздей бастаған руларға қарсы Кенесары қуғын-сүргін, барымта және зорлық-зомбылық ұйымдастырды. Қанның дәл осы өктемдік әрекеттері азаттық қозғалысына теріс көзқарас тудырды. Кенесарының азаттық қозғалысының бастапқы кезеңінде сәтті әрекеттеріне қарамастан, оны бәрі бірдей қолдамады. 1902 жылы шыққан «Қырғыз жер иелік ету бойынша материалдарда» бұл туралы төмендегідей жазылады: «Кенисары думалъ поднять всю степь, но это ему не удалось и возставшіе съ нимъ киргизы (қазақ — автор) въ видъ мести барантовали у мирныхъ киргизъ скотъ, учиняли надъ ними различныя насилія, вслъдствіе чего получилось массовое движеніе киргизъ, уходившихъ отъ притъсненій возставшаго Кенисары и его отрядовъ…» [14].

Халық жадында Бабыр Бөкеншіұлының қанның езгісіне ұшырағанын айтып шағымданып келген бір топ кісіге айтқан сөзі сақталған. Онда ол: «Сәл шыдаңдар! Кенесарының да бізден кететін күні алыс емес!» — деген екен. Бұл көріпкелділік сөздер еді, демек Бабыр сияқты көреген билер көшпелілердің еуропалық өнеркәсіптік империализмге қарсы әскери әрекеттерінің утопиялық сипатын жақсы түсінген.

Сондай-ақ ақсақалдар әңгімесінде Кенесарының Бабыр бимен кездесу сәті сақталған, бұл кезде қан Бабырдың қатал көзқарасына төтеп бере алмай, ашумен қолын бұлғап, бидің киіз үйінен тез шығып кеткен екен. Кенесарының бидің азаттық қозғалысына қатысты ұстанымына көңілі толмайтынын көріп, бүгінгі күні кез келген тар ойлы блогер Бабырды батылсыз, одан да сорақысы, азаттық жолындағы ұстанымдардың сатқыны деп атайтыны даусыз. Бірақ бұл сол кездегі саяси жағдайдың жаһандық сипатын түсінбейтіндердің шулы сөздері ғана! Бабыр ең алдымен рубасы ретінде өз руының жағдайын ойлады және бұл дала демократиясының басты шарты болды, ал Кенесарының әрекеттері кей жағдайда бұл негіздерді өрескел бұзып отырды. Дәл осы кездесуден кейін қазақтың соңғы қанында оның өлімімен аяқталатын үлкен қиындықтар басталды деген болжам бар.

Ал бұл кездейсоқ емес, өйткені Бабыр Бөкеншіұлының өңірде ғана емес, бүкіл далада беделі зор болған. Кейіннен, 1853 жылы Орынбор генерал-губернаторы В. А. Петровский Омбы губернаторына кез келген ірі даулы мәселелер Бабыр Бөкеншіұлының тікелей қатысуымен шешілетіні туралы жазғаны тегін емес еді [15].

Сол уақытта барлаушылар бос отырмай, Кенесарымен біржола күресетін уақыт жеткенін сезген патша өкіметіне осы оқиғалардың бәрін егжей-тегжейлі баяндап беріп отырды. Олар қазақ ауылдарын қанды қолдамау үшін үгіттеп, оны қолдайтындардың барлығын аяусыз жазалайтынын айтып қорқытты. Олардың жеңіске және Кенесарыға қарсы тез тойтарыс беруге деген сенімі ру билеушілері мен билерді өз руларының қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін Ресейге қарсы одан әрі азаттық соғысқа қатысудан және Кенесарымен ынтымақтастықтан бас тартуға мәжбүр етті. Рулар ақырындап қаннан көшіп кете бастады.

Кенесарының рулық бытыраңқылықты жеңуге ұмтылысы Ресейдің «Жарғыларға» сәйкес аумақтық-әкімшілік әрекеттерінің әсерінен еш нәтиже бермеді. Билер тек өз руларының амандығы мен қауіпсіздігін ойлады, сондықтан да бұл жағдайлар азаттық қозғалыстың бірлігінің бұзылуына әсер етті. Бірақ мұны, Жыланшық өзенінің төменгі ағысы, Ақкөл маңында тұрған Кенесарының інісі Құшақтың «орыстарға көмектесемін, оларға оның (Кенесарының) қарақшылық үңгірлерін көрсетемін» [16] деп уәде бергендей сатқындық деп атауға болмайды.

Сөйтіп, Кенесары қанның азаттық қозғалысы бірте-бірте күш-қуатын жоғалтып, ол түстікке — Жетісуға қарай бет бұруға мәжбүр болды. Қанның одан арғы тағдыры баршаға белгілі…

Мұхтар БАҚЫТҰЛЫ

[1] М. Сейтжанов. Средневековые дворцы и поселения Улытау. Екатеринбург: «Издательские решения». 2019 г., с. 79. Исторический архив Омской области. Фонд 366, опись 1, дело 170, лист 75 Ахметов К., газета «Индустриальная Караганда». 1998, с. 7

[2] Маргулан А. Х. Сочинения. Том 8. Алматы: «Алматы-Болашақ», 2011 г., с. 363.

[3] Материалы для географии и статистики России… Книга 22, часть ІІІ, Санкт-Петербург, 1868 г., с. 235

[4] Материалы для географии и статистики России… Книга 22, часть І, Санкт-Петербург, 1868 г., с. 253—255.

[5] Материалы для географии и статистики России… Книга 22, часть І, Санкт-Петербург, 1868 г., с. 107.

[6] Бекмаханов Е. Казахстан в 20—40 годы ХІХ века. Глава VII: Восстание в Среднем жузе.

[7] Қантөбе — Кішітау жүйесіндегі биік төбе. Ол Ақтас ауылынан шығысқа қарай 13 шақырым жерде орналасқан. Ақтас — зымыран ғылымы үшін оптиканың негізгі қамтамасыз етуші ретінде белгілі бұрынғы бүкілодақтық кварц кеніші. Таудың абсолюттік биіктігі 676 м. Тау етегінен Жезқазған мыс кенішіне жақын жерде Үлкен-Жездіге құятын Бала Жезді өзені бастау алады.

[8] Данияров К. Қазақстанның балама тарихы. Алматы: Жібек жолы, 1997.

[9] Бекмаханов Е. Казахстан в 20-40-е годы ХІХ века, с. 176, 177, 183.

[10] Қан Аралы (Келінтам) — Алаша қан кесенесінен шығысқа қарай 7 км және Жошы хан кесенесінен солтүстікке қарай 30 км жерде Сары-Кеңгір және Қара-Кеңгір өзендерінің сағасындағы арал аумағында орналасқан бекініс үйіндісі. Жергілікті елдің айтуынша көккүмбезді Келінтам ХІХ ғасырда бүтін болған. Қазақ халқының аңыздары бойынша Жошы қанның кіші әйелінің ордасы осында болған. Ол әйелін Алаша қанның келіні деп атаған.

[11] Национально-освободительная борьба казахского народа под пред водительством Кенесары Касымова. Сборник документов. Алматы, 1996 г., с. 156.

[12] Национально-освободительная борьба казахского народа под пред водительством Кенесары Касымова. Сборник документов. Алматы, 1996 г., с. 241—242.

[13] Мұхтар Бақытұлы. Жылкелді руының тарихы. Нұр-Сұлтан: Фолиант, 2021 ж., 150-бет.

[14] Материалы по киргизскому землепользованию, собранные и разработанные экспедицией по исследованию степных областей. Акмолинская область. Том ІІ, Атбасарский уезд. Воронеж, 1902 г., с. ІІ

[15] Мұхтар Бақытұлы. Жылкелді руының тарихы. Нұр-Сұлтан: Фолиант, 2021 ж., 158-бет.

[16] Бекмаханов Е. Казахстан в 20-40 годы ХІХ века. Глава VII: Восстание в Среднем жузе.