Барша Батыс Сібір, Алтай аймағын ХVІ ғасырдың соңынан
басталған ресейлік иеленудің тарихы, оның мақсаты, барысы, нәтижесі ХІХ
ғасырдың басында жарияланып келген “Сибирский Вестник” журналында кеңінен
баяндалды. Оларда аталған өңірді отарлаудың Ресей империясы үшін маңызы, қажеттілігі
сараланып, осы басқыншылық саясат барынша дәріптеліп келгендігі белгілі.
Көрсетілген тұрғыдан алып қарағанда журналдың 1818 жылғы санындағы [1]
“Картина Сибири” атты шолуда Сібірді жаулаудың бастаушысы Ермактың Сібірдің
байырғы халықтарына қарсы әскери жорықтары баяндалған. Оның жаулауларына
империялық тұрғыдан баға берілген. Отарлаушыларға қарсы Көшім ханның әрекеті
сараланған. Яғни, басылымда баяндалғанындай: “Сібірдің атауы Көшім ханның соңғы
мекені болған Ертістің тік жағалауындағы Искер немесе Сібірмен байланысты.
... Көшім Бату ханның туысы Шайбани хан негіздеген Туран патшалығының соңғы билеушісі. Шайбани аса жауынгер, қатал, Ресейді тозғынға ұшыратушы Батудан қазіргі Тобольск маңайындағы жерлерді иелігіне алды. Шайбанидың ізбасарлары Исеть, Турь, Тавды, Ертіс және Обь өзендері өңірлеріндегі барлық татар ұлыстары немесе болыстықтарға иелік етті. Көшім Сібірдегі мұсылман дінін негіздеуші болды.
... Ұлы Пермнің, Ұлы Устюгтің тұрғындары қоныс еткен Югор тауларынан немесе қазіргі Оралдан ары (Урал татар тілінде Орал тау немесе көне Рифей жоталары деп аталады) қуатты халық мекендеген жерлер бар. Аталған халық табиғаттың бағалы қойнауынан байып, қажетінің барлығын алды, салттары және тілдері, өз қоғамдарын, әскери және азаматтық заңдарын негіздеді. ... Ұлы Пермнің тұрғындары Ермакқа жол көрсетіп қана қоймай, оны жорыққа қажеттілермен жабдықтады.
... Ол қарапайым халық арасынан шыққан, алайда ерлігімен есімі белгілі болған, Сібірдің Ресей үшін маңызын ұға білген адам.
... Сібірге ие болу Ресей үшін бүкіл Еуропалық тұрғыдағы жаңа жерді ашумен бірдей, тіпті одан да артық маңызға ие болды. Оның (Сібірдің,-Ғ.Қ.) ашылуымен мемлекеттің алдына жаңа мақсаттар қойылды, қаржының жұмсалуы өзінің дұрыс жолына түсті. Колыванскінің алтыны мен күмісі оны (қаржылай,-Ғ.Қ.) қолдады, темір орыс жасақтарының кеуделерін қорғап, біздің жауларымыз - Батудың ұрпақтарын талқандауымызға әкелді.
... Қарапайым казак ортасынан шыққан Ермактың Азияның үштен бір бөлігін бағындыруы оны батыстың батырларымен: Америго, Колумбы, Кортецы, тағы да басқаларымен бір қатарға шығарды..
Өзінің шағын ержүрек жасағымен Ермак жаңа жерлерге ұмтылды және Еділді жүзіп өтіп, Камаға шықты, Оралдың биік шыңдарынан өтіп, Қара өзендер арқылы (Орал тұрғындары батысқа қарай ағатын өзендерді – ақ өзендер; шығысқа қарай ағатындарды – қара өзендер деп атайды) Шығысқа қарай жылжи отыра 1581 жылғы 25 қазанда Шуваш мүйісіндегі Көшімнің туысы Махмедқұлмен болған шайқаста Көшімнің барша қуатына соққы беріп, Искерді басып алды және бүкіл Сібірді Ресей билігіне бағындырды.
... Осындай жігермен іске асырылып, күш пен соғыс өнеріне сүйенген табыс ғасырларға белгілі болды.
Ермактың батырлықтың барлық үлгілерін көрсеткендігін тарихи естеліктер айқындай түседі. Олар: өмірге салмақтылықпен қарау, салқынқандылық, өзінің достарына деген сенімділік пен достық, іскерлік қабілет, ойының ұшқырлығы, қиыншылыққа төзімділік пен ең бастысы заңның орындалуына, мемлекет билеушісінің талабын орындауға деген жауапкершілік. Осының барлығы оны Оралдан арғы жақтағы Отанының құтқарушысы ретінде қалыптастырды.
... Ермактың тапқырлығына таң қалмасқа болмас. Атап айтқанда, өзен арқылы жайпақ қайықпен жүзе отыра ... ол өз жасағымен өзен суының таяздығына көзі жетті және қарсыластарының оны жылдам қуып жететіндігін ұға білді. Осындай жағдайда Ермак не істеді? Ол өзінің жасақтарын қайықтың алдына жаяу түсіріп, суды ескекпен қайыққа қарай жинауды, желді пайдаланып, желкендер арқылы алға қарай тоқтаусыз жүзуді қамтамасыз етті.
... Осылай Ермак сағат сайын саны молая түскен өзінің қарсыласын қуып жетеді, жасақтарының жауларына қарсы үнсіздігін сақтауын талап еткен Ермак оларға жақындай түсті. Ермак өз әскерлерінің осындай үнсіздігін қамтамасыз етіп, татарлардың қырағылығын бәсеңдетуді жоспарлады. Оның әскерлерінің үнсіздікпен таяуларын аңғармауларын көре отыра ол татарлардың молынан жиналуын күтіп, орман ішіне келіп тоқтады, әскерлеріне демалыс ұйымдастырып, мұсылмандар айға қарап жалбарына бастаған кеш кезінде құтқарушыларына сиына отыра сақтықпен оларға таяп келіп, сырт жақтарынан тұтқиылдан шабуыл жасады, қапысызда қалған жауларын толығымен талқандады.
Оның бұл ерлігін өгіздің мүйізін сабанмен орап, оны отқа жағып, римдіктерді қапыда қалдырған Ганнибалдың тапқырлығымен салыстыруға болады. Ганнибалдың бұл тапқырлығы оның атақты жеңісінің себебі деп бағаланса, Ермактікі де басқадай болғанымен осыған тең.
Оның бұл ерлігі Ресей билеушісі тарапынан жоғары бағаланды. Сол кездегі Сарай билеушісінің ерекше ықыласы деп бағаланатын оған мақтау грамотасы, арнайы патша тоны, күміс ожау, екі бай жабдықталған сауыт, қажетті мата жіберілді.
Сібірді бағындырғандығы туралы қуанышты хабарды жеткізу үшін патша Иван Васильевич Грозныйға Ермак өзінің үш атаманын, атап айтқанда Гроза, Кольцов және Богданды жіберді. “Сібірді бағындырғандығының белгісі ретінде, - деп көрсетеді Витзен,- Ұлы Патша Иван Васильевич Грозныйға алты құндыз, жиырма қара түлкі және елу бобра терілерін жіберді”.
... Сібір жазбаларының мәліметтері бойынша Ермак Искерден Ертістің жоғары ағысына қарай жылжи отыра өз әскерлерінің қалдығымен жаңбырлы ауа райының орын алуы себебінен Валаяның жоғары жағындағы Ермак бекінісі (копи) деп аталатын жерде түнеуге шешім қабылдады. Алайда кейін шегінген Көшім өзіне тән қулығы және азиялық тапқырлығымен жауының соңынан аңдып отырды cонымен бірге жаңбырлы ауа-райы мен қараңғылықты пайдаланып, терең түн ішінде оның шебіне шабуыл жасады, ұйықтап жатқан барлық казактарды түгелге жуық қырып салды.
Асқан ержүрек, батыл, іскер және терең ойлы Ермак Көшімді талқандап қана қоймай, толық жеңіске жетер еді, алайда жорықтан әлсіреп, жаңбыр суы өткен, жақтастарының жеңілісін көрген ол өзінің аман қалу мүмкіндігіне қарамай, оларға көмектесу үшін Вагайда тұрған қайыққа ұмтылды. ... Осы арқылы ол өзінің өліміне қарай қадам аттады.
... Сібір жылнамашыларының мәліметтері бойынша ауыр сауыт киген Ермак ажалдан құтылу үшін қайыққа секіріп отырмақ болды, алайда оған жете алмай, суға құлап, ... батып кетті. Бұл оқиға 1584 жылдың 5 тамызынан 6-на қараған түні орын алды.
... Одан ары баяндалатынындай, Ермактың денесі Ертіс өзенімен төмен қарай Вагая жағалауы бойымен 15 шақырым жерден табылды. ... Татарлар Көшім ханға Ермактың денесінің табылғандығын хабарлап, хан әскери нөкерлерімен Ермактың сауытын шешіп, Бегіш татарлары жеріндегі молаға жерлеген. Егер де бұл айтылғандар шын болса, Ермакқа нағыз батыр ретінде құрмет көрсеткен Көшім де қарсыластарынан құрметке ие болар еді.
(Алайда,-Ғ.Қ.) Сібір жылнамаларында: “Ермакты жерлемес бұрын олар Ермактың әскери киімін өзара бөле отыра, кектерін алу мақсатында Ермактың денесін садақ оғымен атқан,”-деп жазылған.
Ермактың әйгілі ерліктеріне және қайтыс болу жағдайына мұқият назар аудармау біздің тарихқа қажетті анықтамаларды айқындауымызға мүмкіндік жасамай, орын алған оқиғаның барлығына күмән келтіруге итермелейді.
Ермактың Сібірдегі батырлықтарына сай ескерткіш орнатуға көптеген кері пікірлер бар, ... атап айтқанда өзінің батыл жасағы арқылы айлакер Көшімді жеңудегі ержүректігі, іскерлігі арқылы мақсатына жетуін баяндау.
... Көшім ханның астанасы Искер немесе Сібірдің қалдығы үлкен Сібір жолы бойындағы Тобольскіден төменгі жолдың 19 шақырымының оң жағында орналасқан, осы күнге дейін Көшім қалашығы деп аталады. ... оны Ермактың алғандығына таң қалмасқа болмайды. Қала орналасқан Ертіс жағалауының тік жарлығы оған адам аяғының басуына да мүмкіншілік жасамады.
... Тобольскіден 25 шақырым және Нижне-Ярковой деревнясынан 1,5 шақырым жердегі Козловка өзені жағалауында топырақтан тұрғызылған үш қорған және үш қазылған ор бар.
... Сібір жылнамалары мәліметтері бойынша Ермак өзінің ержүрек жауынгерлерімен татар хандарының үрейін алып, Көшім әскерлерінің жауынгерлік қырағылығын әлсірете отыра бірден оның астанасы “Искерге” немесе “Сібірге” шабуыл жасап, Көшім жан сауғалап, қашуға мәжбүр болды.
Ертіс арқылы Тобольскіден 29 шақырым бойы жоғары қарай Асылан және Белкина өзендері аралығында 10 сажендік биіктікте көлемі 3 сажендік ... екі қорғаныс дуалы кездеседі. Аталған бекіністен Абакан көлі және Ертіс өзеніне дейінгі жерде сулы, қалың шалғын бар. Осы жердегі Асылан өзені жағалауында Загвоздина деревнясы орналасқан. Мұнда татарлар әр жыл сайынғы мамыр айында сиыну үшін жиналып, өздерінің қайтыс болған туыстарына құрбандық шалады.
... (Осы маңайдағы,-Ғ.Қ.) Ертіс өзенінен 100 қадам және Тобольскіден 45 шақырым жердегі Березовск өзенінің төменгі ағысының оң жағалауында биіктігі 5 сажендік (қадамдық,-Ғ.Қ.) бекініс орналасқан.
... Тағыда басқа бекіністер татарлардың Ермактан қорғануы үшін салынған.
Көне бекініс орнының қалдығы Ертістен жоғары қарай Тобольскіден 50 шақырым жердегі Ермак қонысына (копи) таяу жерде орналасқан. ... Кейбіреулердің мәліметтері бойынша бекініс Ермактың татарларға берген соққысы кезінде жан сауғалау мақсатында қазылып, сонда жасырынып қалған татар әйелдерінің ерлігіне куә болады. Ал бұл азиялық әйелдердің батырлығын көрсетеді.
... Ермак қазындысы (копи) Тоболскіден мөлшермен 58 шақырым жерде. Ол Ермактың жорығының үшінші жылы, атап айтқанда 1584 жылы Ертіске жақын Табая көлі жанынан қазылған. Аталған қазындының қазіргі күнгі сыртқы көлемі бес қадам, тереңдігі 2-ден 3 қадамға ... дейін.
... бұл қазынды арқылы ол жаудың келе жатқандығын айқындап, оның артынан шығып, айлакер Көшімге соққы берген” [1.1,3-4,5, 9-10,12-13,15,17-18, 19,20,21-22,23-24-25, 28, 30, 31-32,33-34,36-37,38].
Осы журналдың 1821 жылғы санындағы [2] “Летопись Сибирская, найменованная в ІХ томе Истории Государства Российского Строгановского” деген атаумен берілген шолуда: “Сібір жазбасына тоқталатын болсақ, біздің тарихшымыз Н.М. Карамзин оны Сібір патшалығын бағындыруды зерттеуге пайдаланған жылнамалардың барлығынан шындыққа жақын екендігін мойындаған. “Строгановтар тарихы” деп аталатын Сібір жазбасы негізіндегі жаңадан шыққан Ресей мемлекетінің тарихының ІХ томынан мысалдар келтіре кетсек: Ермактың ерлігін сипаттай отыра айтылатыны, ... ондағы оқиғалардың барысы, қорытындысына арналған ... көптеген аңыздар пайда болып, тарихшылардың шындықты ажыратуларына қиындық келтіреді. Атап айтқанда, Ермактың жүз жауынгері Кортец немесе Пизарров әскерлері сияқты мың адамдық күшке айналып, айлық қимылдары жылға теңескен ғажайып істей баяндалды.
Атамандар ағыны қатты, тасты, қауіпті Чусовой өзенінің жоғары ағысы арқылы Орал тауы бойымен екі күн бойы Серебрянная өзенімен Сібірге өтті, осы жерге тоқтап, одан ары қайда барарларын білмей, өздерінің қауіпсіздігі үшін жерді қазып, бекініс жасады, оған Конуя қалашығы деген атау берді, алдарындағы бос даланы, немесе саны аз бейбіт тұрғындарды көріп, олар арқылы Жаравли өзеншесіне дейін жетті. Осы жерде Ермакка ескерткіш қойылып, оның бекінісінің қалдығын Ермактың есімімен атайды.
... Жаравли және Тагил арқылы атамандар Сібір патшалығына енетін Тура өзеніне шығып, осы жерде алғашқы жаулау шайқастарын өткізді. Қазіргі (ХІХ ғасыр басындағы,-Ғ.Қ.) Туринскінің орнында князь Епанчаның қалашығы болып, татарлар мен вогулдар ержүрек жаулаушыларды жағадан (қазіргі Усениново селосы) қалың жебе оғымен қарсы алды, алайда зеңбірек жаңғырығынан қорқып қаша бастады. Ермак аталған қалашықты талқандауды бұйырды. Қалашықтың атауы ғана қалды. Тұрғындар әлі күнге дейін Туринскіні Епанчинск деп атайды. Турадан төменгі өңірдегі ұлыстар мен қоныстарды талқандай отыра Тавды өзені жағалауында өзінің өмірін сақтау жолында оларға барлық мәліметтерді бергені үшін босатылған Көшімнің қызметкері Таузақты тұтқынға алды.
(Тұтқыннан босаған Таузак Көшімге,-Ғ.Қ.) казактардың аса қаһарлы, жеңілмейтін жауынгерлер, сауытты тесіп өтетін отты және өлім әкелетін, жаңғырық арқылы атылатын қарулары бар екендігін жеткізді.
Алайда ерекше батыл Көшім патшалығы және (діни,-Ғ.Қ.) сенімі үшін табандылықпен шайқасуға шешім қабылдап, барлық ұлыстардан әскер жинады, немере інісі Мәметқұлды саны көп атты әскермен далаға жіберді, ал өзі Ертіс өзені аңғарындағы Шуаш тауы етегіне бекінді.
Яғни, Тоболдың жағалауындағы Бабасан деген жердегі бірінші шайқаста Ермак қазылған ордың жиегінде тұрып, зеңбіректің бірнеше дүркін атылған оғы арқылы Мәметқұлдың ондаған немесе одан да көп атты әскерлерінің шабуылдарын тоқтатты, оны талқандап, Тоболдың жоғары өңіріне қарай жол ашты, алайда оның тұрғындары Долгий яр (Ұзақ жар,-Ғ.Қ.) деп аталатын осы өзеннің жағалауына бекініп, казактардың қайықтарына қарсы садақ жебелерін жаудырды.
Екінші маңызды іс – Ертіс өзенінен он алты шақырым жердегі ұлыс князы, ханның кеңесшісі Қарашаның (қазір ХІХ ғасырдың басында,-Ғ.Қ. Карачинск деп аталатын бекіністі) алуы болды. Ермак оның ұлысын бағындырып, көптеген олжаға ие болды.
Ермактың жасақтарының өмірін қиған қиян-кескі, шығыны көп болған ... үшінші шайқас Ертіс жағалауында орын алды. Сібірдің қорғаушылары табандылық пен бітіспестіктің үлгісін көрсетті, алайда кешке қарай ресейліктерге бағынуға мәжбүр болды. ... Казактар сол кеште қалашықты алып, ... жараланған Мәметқұл ұрыс даласын тастап кетуге тиіс болатын, мырзалар оны қайықпен Ертістің келесі жағалауына алып өтті, осыдан кейін қолбасшысыз қалған әскерлер жеңістен үміттерін үзді; остяк княздары ұрыс даласын тастап шықты, татарлар қашып кетті. Христиан туының бекініс үстінде ілініп, тұрғанын естіген Көшім өзінің Сібір астанасындағы қазынасының бір бөлігін алып, Есіл даласынан қауіпсіздік іздеуге мәжбүр болды.
Ресейдің Обь пен Тоболға иелігін қамтамасыз еткен 107 казак қаза болған осы қантөгісті басты шайқас қазіргі күнге (ХІХ ғасырдың басына,-Ғ.Қ.) соборлық Тобол шіркеуінде еске алынып отырады” [1.7, 8, 9, 10-11, 12, 13, 14-15-16, 22-23, 24-25], - деп көрсетіліп, Ермактың жаулауын насихаттаудың қажеттілігі көрсетілген. Сонымен қатар осы баяндаудан Сібірдің көне тұрғындары – түркілердің өз жерлерін басқыншылардан қорғаудағы ерліктеріне де орын берілген.
Қорыта айтқанда, жоғарыдағы сараланған мәліметтер бізің ата-бабаларымыз - Батыс Сібір мен Алтайдың байырғы тұрғындарының ресейлік отарлауға оңайлықпен беріспей, елі, жері үшін барынша қарсыласқандарының толықтай куәсі болып табылады.
Қарасаев Ғ.М., т.ғ.д.,
ҚР БҒМ ҒК Мемлекет тарихы институты, Астана
ӘДЕБИЕТТЕР
1. //Сибирский Вестник, издаваемый Григорьем Спасским 1818 года. Часть первая.”Картина Сибири” - Спб., 1818. C.1-38
2. //Сибирский Вестник, издаваемый Григорьем Спасским, 1821 год. Часть четырнадцатая, “Летопись Сибирская, наименованная в ІХ томе Истории Государства Российского Стогановского”- Спб., 1821,. С.-235-253
Мәліметтер ҚР БҒМ ҒК Мемлекет тарихы институтынан жіберілді.