Шәкәрім өлеңдерін індеткен адамға қазына ерен. Шынның бір аты рас. Хакім Абайдың «Рас сөз ешуақытта жалған болмас» деп айтатыны да сол ғой. Қоғам күнсіген марлыдай оңып, неге ғана бүлінеді осы? Бұл гамлетті сауалға Шәкәрім «шындықтың бетін қара бұлт торлап өтіріктер қоғадай қаулаған шақта қоғам бұзылады» дейді. Қажының айтқанымен келіспеске амалымыз жоқ. Бақсақ, біздің болмысымыз да өтіріктермен суарылып, сол шіркіндер рухымызды бас көтере алмастай етіп, әбден шырмауықша шандып тастаған екен.
Ғибрат үшін өткен өмір мен қу соқпақтан бірер мысал келтірейік. Мысалға Ленинді алайық. Кешегі кеңес адамы осы бір адамның кез келген қателігіне сыни көзқараспен қарамақ тұрмақ, ол турасында алабөтен ойлаудың өзін өздеріне кешірілместей күнә санады ғой. Содан шығар күн көсемнің есімі атала қалса болғаны, еңкейген кәріден еңбектеген балаға дейін қоғадай жапырылып ғизат етісетін. Енді салыстырып көрейік. Сол кездегі Әлихан Бөкейханның бет-бейнесі қандай еді? Бәрімізге мәлім, бұл есім сол шақтағы уақыт пен ұғым түсінігіне мүлде томпақ келетін керағар есім еді ғой. «Шындық иіледі, бірақ сынбайды. Майдың су бетіне қалқып шығатыны секілді, кезегі келгенде өтіріктің бетіне қалқып шығады» деп жазған еді ғой әйгілі Сервантес. Жазушының айтқаны рас. Міне, бар жоғы бір-ақ ғасырдың бедерінде тұтас дүние тағы да төңкеріліп түсті. Мұны бейнелі тілмен «дүние аударылып, асты үстіне шықты» деп айтсақ та болатындай. Бірде шай үстінде бейсана ауызымызға түскен Ленин сөзіне таңырқаған бес жасар ұлым «Әке, Ленин деген «Ленд крузер» секілді джип машинасы ма?» деп сұрағаны бар. Әгәрәки, осы бір сөз бұдан бір ғасыр бұрын айтылғанда менің халімнің қандай болмағын елестетудің өзі де қиынға соғар еді (Әсіресе, бұл әсіре белсенді біреулердің «салпаң құлағына» шалынып кеткенде).
Уақыт шіркін ешкімнің де бетіне тіктеп қарамайды екен ғой (Ол тіпті бір империяны билеген патша болса дағы). Қысқасы, күні бітіп, құйысқаны босаған кезде өтірік идеялар мен жасанды «құдайлардың» барлығы да түбінен қопарыла құлайды екен. Неге дейсіз ғой? Мұны әділет алдына төрелетер болсақ, күллі дүние «Аққа қара жоқ, қараға шара жоқ» заңдылығының алдында еріксіз бас иеді емес пе? Он сегіз мың ғалам құдіреті күшті Құдайдың иелігінде десек, ақиқат атаулы тек Аллаға тән дүние ғой. Біз бұдан АҚИҚАТТЫҢ (Шәкәрімше айтсақ шындықтың) Құдай екендігін, ал шындыққа қызмет ету дегеніміз Құдайға қызмет ету екендігін аңғарамыз. Ендеше шындықты өлтіру "ішкі Құдайды да өлтіру" деп те байлам шығаруға болады. Осы бір ойды данышпан бір-ақ шумақ өлеңге сыйғызып былай дейді.
Шыннан өзге Құдай жоқ,
Анық Құдай – Шын Құдай.
Ұқпай қалма алаң боп,
Шын болмаса, кім Құдай?
Жемір уақыттың өкпек желі мен жаңбырына бір ғана нәрсе шыдас берер болса, ол ШЫНДЫҚ ұғымы екен. Бұл жердегі Шәкәрім айтып отырған ШЫНДЫҚ оңбайтын, тозбайтын әм өзгермейтін болғандықтан, Жаратқан есімін жеке дара иеленіп тұр. Енді осы ғазалдың екінші шумағына қарай ойысып көрелік.
Бұрын шын бар, бүгін шын,
Ертең шын бар – үш бөлек.
Керегі жоқ бұлардың,
Бұзылмайтын шын керек.
Төбесінен дәл түспесек те мағынасы мынаған саятын: «Мен жыраулар поэзиясының бір шумақ өлеңіне барлық шығармамды айырбастар едім» деген сөзді ұмытпасақ көрінекті қаламгер Мұхтар Мағауин көкем айтса керек-ті. Шәкәрімнің жоғарыдағы бір шумақ өлеңі де дәл осындай (түгел дүниеңді тәрік етсең де баға жетпес) сойы бөлек сом дүниенің нағыз өзі. Өлеңдегі ақын айтып отырған «бүгін», «ертең» іспетті бұрынғы шындықтың кезегі келгенде қандай өзгеріске ұшырағанын мақала басында там-тұмдап болсын атап өттік. Егер де бүгінгі қазақ социмуының санасын меңдеген құрттаған ұрандар мен борсыған өтіріктер осы күйінде сақталып тұрар болса, «бүгінгі» күн «ертең» туғанда қайыра айналып келіп, баяғы кептің аяғын құшары айдан анық қой... Міне, сол кезде сіз Шәкәрім сөзіне шын жүрегіңізбен иланбай көріңіз енді. Ендеше «БҰРЫН» мен «БҮГІН», әм «ЕРТЕҢ» ұғымдары тым өзгермелі дүние екен. Ал өзгермелі нәрседен ақиқат атаулы еш табылмақ емес (Сондықтан бұл үшеуі шындықтың қайнар көзі болып есептелмейді). Мұны етене білетін данышпанның бұлардың (яғни үш уақыттың) баянсыздығын біліп, маған «керегі жоқ» деп кесім етіп отырғаны да сол. Шәкәрім бұл арада бұзылмайтын шындыққа ғана бек ынтызар. Сонда кемеңгердің бұл «бұзылмас шындығы» не болды екен?
Біздің пайымдауымызша ақын АБСОЛЮТТІ УАҚЫТ хақында айтып отыр ма дейміз. Сірә, жоғарыдағы мұндай ғажайып туындылар иррационалдық кеңістік өлшеміне өткеннен кейін ғана туындайтын болса керек. МАҒЫНАСЫ ШҮҢЕТ, МҰНДАЙ ӨЛЕҢДЕРДІ СІЗ БЕН БІЗ СЕКІЛДІ ТЫРАШТАРДЫҢ ЖАЗА АЛМАЙТЫНЫМЫЗДЫҢ БАСТЫ СЕБЕБІ, РУХЫМЫЗДЫҢ МАТЕРИАЛДЫҚ УАҚЫТҚА БАЙЛАНЫП ҚАЛҒАНДЫҒЫНДА БОЛЫП ОТЫР ҒОЙ. Ал Шәкәрім шығармашылығынан аталған арзан сөз бен конъюнктура дегенді атымен ұшырата алмайсыз. Сірә, саф өнердің шын биігі деген осы болса керек-ті.
Біз жиі айтатын Қорқыттың «өлімнен қашу» пәлсапасы да (дәл сіз бен біз ойлағаннан) мүлде бөлек кеп. Мұны Қорқыттың «өліммен қашуы» дегеннен гөрі қоян-қолтық «күресі» десек болатындай. Абыздың бұл жердегі идеясы тәндік (Абайша айтсақ тек «менікіне» келетін) өлімнен емес, рухыңа келетін мәңгілік өлімнен «қашуды» аңдатып отыр ғой. Қорқыт адамзат нәсіліне осыдан бек сақтануды құлағдар етеді. Әйтпегенде, «Жалғаншыға келмей бақ, келсең бірақ өлмей бақ» деп данышпан бекерден-бекер үздіге айтпас еді ғой. Неміс ойшылы Мартин Хайдеггердің «Болмыс және уақыт» еңбегінде де осы мензелдес ой айтылады (Біз алдағы уақытта Қорқыт пен Хайдеггер пәлсапасын өзара салыстырып жазатын болғандықтан осы жерден кілт тоқтам жасаймыз). Қысқасы, данышпандар еңбегінің жыл артқан сайын құпиясы ашыла беретіндігінің сырын бұл үш уақыт белдеуінен гөрі басқалай ендіктен іздегеніміз дұрыс секілді. Ең бастысы, Шәкәрім шындығының шапағы көкжиектен көтерілген күні жалт-жұлт еткен жалған ұғымдардың сол сәтінде-ақ еріп кететіндігін еш есімізден шығарып алмасақ екен...
«От емес қой дозақ та»
Қазақ дін қайраткерлерінің рухани ұстазы болған, ғұлама ғалым Имам Ғазали өзінің «Ихия» атты еңбегінде: «Біз үмбетіміздің деңгейіне (ақыл дәрежесіне) қарай сөйлеуге бұйырылдық» деген пайғамбарымыздың бір хадисін негізге алады. Бұл ойға түсіндірме жасамас бұрын мына бір жанама мысалға да назар аудара кетсек. Кешегі қызыл қырғынның құрбаны болған алаштың жас арыстаны Смағұл Сәдуақасов: «Біздің қазақ теориялық тұжырымдарды түсінбейді. Оған көз алдында көріп тұрған қойы, киізі, арбасы туралы айтсаң ғана ұғады», – дейді. Біз бұдан жас Смағұлдың халқына қаншалықты жақын болғандығын, кез келген жаңа идеяны ұлттың болмысы мен таным түсінігіне сай тәсілдермен ұғындырмаққа талаптанғанын көреміз. Жоғарыдағы пайғамбар сөзі де дәл осы мақсатта айтылып тұр ғой. Үмбетіне бір нәрсені түсіндіру үшін олардың танымына тән өлшемдерге өткендігін, жаратушы тарапынан солай бұйырылғандығын да аңғаруымызға болады. Бұл жерде нәбидің ғұмыр кешкен уақытының бізден аттай 1400 жыл бұрын екендігін де есте ұстағанымыз абзал. Ендеше қасиетті Құран-Кәрімде айтылатын «жұмақ» пен «тозақ» ұғымдары мен пайғамбар хадистерінде келетін «дәжжәл, «мәді», «иса», «яжүж», «мажүж» секілді күрделі ұғымдар сол кезгі адамдардың қабылдауына лайық мысалдарымен түсіндірілгені айдан анық қой. Аталған осы жағдайларды еш ескерместен, тура мағынасында тікелей қабылдауға бола ма өзі?! Әлбетте, болмайды дейміз. Міне, осындай мүгедек таным «молдалыққа» қарсы болған ойшылдың бірі – Шәкәрім Құдайбердіұлы.
«...Молдеке-ау, олай емес қой,
Қыз құшып жеміс, жемес қой.
Мысалмен айтқан кеңес қой,
Тәпсірлеуге миың тар...».
«Бейісте бар сұлу жар» деп аталатын осы өлеңінде Шәкәрім пейіштегі хор қызы туралы түсінікке қарсы шығады. Не нәрсені болсын ақылына салып саралайтын данышпанның мұны қабылдай алмауының мынадай да себептері бар ма деген ойдамыз. Біріншіден, адамның «қыз құшу» үшін денесі, дұрысы нәпсісі болуы шарт. Ал нәпсісі болған жерде күнә мен қиянаттың болмай қоймайтыны тағы да мәлім (Бұған мысал ретінде Адам ата мен Хауа ананың жұмақтан қуылу хикаясын есіңізге түсірсеңіз болады). Жүгірген аң мен ұшқан құсты торға түсірген «тамақ» екендігін ескерер болсақ, періштенің күнәдан пәк болуының себебі де нәпсіден шет болғандығында емес пе?
Екіншіден, біздің бар мақсатымыз алтын шатырлы биік үйлерде тұрып, хор қызын құшпақ, «жұмақ» үшін ғана Жаратқанға жалбарынған болсақ, мұнымыз енді таза «саудагерлік» қой (Мұның пәнилік тіршіліктегі арман-мұраттарымыздан нендей айырмашылығы бар). Нәпсінің торына шырмалған мұндай материалдық санамен Жаратқанға жақындау дегеніміздің өзі тіптен күлкілі ғой. Міне, Шәкәрім идеясының басты шындығы да осы.
«...От емес қой дозақ та,
Дүние ісі жоқ о жақта.
Барамыз ғой қонаққа,
Сонда анықтап байқалар...»
Біз тақырыпқа шығарып отырған осы өлеңнің алғашқы жолында үлкен мәселе тұр. Жалпақ тілге жатқызып айтар болсақ, «Дозақ дегеніміз от емес» дейді Шәкәрім. Сонда әлгі молдалардың «Ойбай, ертең тозақта адамды лапылдатып жандырады екен» деген лепесі қайда қалады?
Шәкәрім қолданып отырған бұл жердегі «от» мәселесі «мораль» ұғымы. Моральдық қиналысты тіл суреттеп беруге дәрменсіз болғандықтан, мұны адам елестете алатындай мысалдармен бейнелеп беріп отыр. Айталық, адам ауырғанда аурудың қиындығын тілмен айтып жеткізу еш мүмкін емес қой. Мұны бейнелеп «денесі оттай жанып тұр екен, я болмаса «мұздай болып қатып қалыпты» деген метафора тәсілдері арқылы ғана түсіндіруге болады. Мұның бәрі «мысалмен айтқан кеңес қой», әттең, осыны түсінуге «миың тар» дейді қажы. Ендеше, моральдық азап дегеніміз АР мен ҰЖДАННЫҢ соты екен. Медицина ғылымының атасы, әйгілі ғалым Ибн Сина өзінің «Руһ» атты еңбегінде осы ойымызды қуаттап, «Ақыретте адамның денесі болмайды, жанаттың рахаты мен тозақтың азабын дене емес, жан тартады» дейді.
Пайғамбар хадистерінде келетін кей ұғымдардың да астарлы мәні бар екендігін, ол бейнелі мысал тілінде берілген идея екендігін жоғарыда ғана атап өттік. Мұны айырықша айтып отырғанымыздың себебі әбжат ғылымының білгірі, ғұлама ғалым Ақжан Машани: «Пайғамбарымыз бір хадисінде айтқан екен: «Білімді мейлі, ол Қытай да болсын меңгеріңдер. Себебі білімді болу әр мұсылман үшін міндетті». Пайғамбар с.ғ.с. осы сөзіне ой жүгіртіп талдап көрелік. Бұл жердегі «Қытай» (СИН) дегенді өз мәнінде қабылдауға бола ма? Бұл сөз тұспалдау болса керек. Енді әбжат кестесін пайдаланып, сандық мәнін анықтайық. С-90, И-10, Н-50 жиыны болады 150, немесе 100+50. Енді осы екі санның әріптік баламасын аламыз. 100-Қ (қаф) Н-50 (нун). Араб тілінде ҚН, оқылуы «қаннун» (каннон ) – заң, мөлшер деген сөз. Демек, «қытайдан үйрен» деп отырған ұғымды қаф пен нун – Тәңірдің заңын үйреніп, Алланың жолымен жүру деп түсінуіміз керек», – дейді. Бақсақ бұл жерде қытай туралы ешқандай да сөз болмай шықты. Бұл Ыбырай Алтынсаринның «Бір Аллаға сыйынып, кел балалар оқылығының» нағыз өзі болғаны ғой. Міне, біздің не нәрсені болсын тура түсініп, келте пайым жасауымыздың мәні интерпретацияның, Шәкәрімше айтсақ тәпсірдің жоқтығынан екен. Соның кесірінен ислам әлемі бүгіндері мәдениет пен өркениет ошағы ретінде толыққанды тоқырап, тек дін (ритуал) ретінде ғана өз фуникциясын атқарып отыр.
Жаман тәпсір жайылып жер жүзіне
Дін десе тұра қашты ер азамат.
Бар обалы олардың тәпсіршіде
Адасып нұрлы аятқа жағыпты тат.
Уақыт тозаңына көмілген осы түсінігімізді желдетіп, көңіл көзімізді бітеген бұл «таттан» біздерді кім тазартады? Әлде, «аспандағы жұлдыздың ағуын Алланың шайтанды қуалаған тасы» деген тасыр түсінікпен тағы да отыра берсек бе екен?
