Мұрағат қойнауында, көпшілік назарынан тасада, ондаған жылдар бойы Ұлы Отан соғысының ең ардақты қаһармандарының бірінің жанды әрі әсерлі бейнесі сақталған. Бұл – 1944 жылы майдандық қызыл әскер газетінің суретшісі, аға лейтенант Н.Дмитриевтің қарындашпен салған Әлия Молдағұлованың портреті. Ресей мемлекеттік әлеуметтік-саяси тарих архивінде (РМӘСТА. М-7 қор, 2 тізімдеме, 856 іс, 21 парақ) құжатталған бұл сурет ұзақ уақыт бойы тасада қалып келді.
Бұл мақала қаһарманның шын бейнесінің табылу тарихын, кинематографтың ұзақ жылдар бойы тарихи шындықты қалай алмастырғанын және тарихи әділдікті қалпына келтірудің маңыздылығын баяндайды.
1985 жылы «Қазақфильм» студиясында режиссер Болотбек Шамшиев «Мергендер» атты әскери-биографиялық драманы түсірді. Әлия Молдағұлованың ерлігіне арналған бұл фильм кеңестік кинематографиядағы елеулі оқиғаға айналды. Картинадағы басты рөлді дарынды қырғыз актрисасы Айтурган Темирова сомдады. Оның мәнерлі келбеті, қайсар көзқарасы және актерлік шеберлігі экранда жас жауынгер қыздың қуатты әрі есте қаларлық бейнесін жасады.
Картина үлкен жетістікке жетіп, миллиондаған кеңес көрермені үшін әскери киімдегі Айтурган Темирова Әлияның визуалды бейнесіне айналды. Актрисаның фильмнен алынған фотосуреттері, пилоткамен түскен кадрлары газет-журналдарда, плакаттар мен ашық хаттарда көптеп тарала бастады. Интернет пен цифрлық мұрағаттар кең таралмаған дәуірде бұл жарқын әрі қолжетімді образ халықтың санасына берік орнықты.
Мәселе уақыт өте келе актриса мен оның кейіпкерінің арасындағы шекараның біртіндеп жойыла бастауында еді. А.Темированың Әлия рөліндегі фотосуреттері Ә. Молдағұлованың өзінің деректі суреттері ретінде қолданыла бастады. Бұл қателік санаға терең тамыр жайғаны соншалық, бүгінгі таңда да жарияланымдарда, көрмелерде, тіпті Жеңіс күніне арналған ресми құттықтау баннерлерінде «Әлия Молдағұлова» деген жазудың үстінде Айтурган Темированың жүзін кездестіруге болады. Актрисаның өзі сұхбаттарының бірінде Әлияның портреттерінің бірін көргенде, олардың ұқсастығына таңғалғанын, және бұл оның рөлге бекітілуінде шешуші рөл атқарғанын еске алады. Алайда, дәл осы ұқсастық пен талантты актерлік ойын бірегей тарихи казуисты – қаһарманның шынайы бет-бейнесін оның көркемдік интерпретациясымен алмасуына әкелді.
Мұрағаттан табылған жәдігер: уақыттың шынайы үні
Кинематографиялық образ өз өмірін сүріп жатқанда, мұрағат қоймасында қаһарманның түпнұсқа келбеті өз сәтін күтіп жатты. Аға лейтенант Н. Дмитриевтің 1944 жылы салған портреті – бұл көркемдік ойдан шығару немесе соғыстан кейінгі реконструкция емес. Бұл – Әлия әскер қатарында қызмет етіп, ерлік жасаған 2-Балтық майданында жасалған баға жетпес жәдігер.
Суретші аңызға айналған жаужүрек жауынгерді емес, тірі қызды бейнелеген. Суреттен бізге өте жас, сәл ғана балаға тән томпақтығы бар, бірақ бойынан қайтпас қайсарлық пен ішкі қуаттың лебі есетін бейне қарайды. Қысқа қиылған шаш, тура әрі өткір жанар, қатты қымтылған еріндер оның соғыстың сұрапыл шындығын білген, бірақ мойымаған адам екенін аңғартады. Иығында – ефрейторлық белгілері бар погондар, гимнастеркасы әскери тәртіппен қатаң отыр. Төменгі оң жақ бұрышта – суретшінің «Дм» деген қысқа қолы және «44 г.» деген датасы тұр.
Бұл портреттің деректік құжат ретіндегі күші орасан зор. Оны Әлияны көрген, онымен сөйлескен, бір ауамен тыныстаған адам салған. Бұл – өлімнің ортасындағы шынайы өмірдің бір сәтін таспалап алған куәгердің көзқарасы. Кинодағы жылтыр, романтикалық образдан айырмашылығы, бұл суретте сұрапыл соғыстың окоптағы ащы шындығының таңбасы бар.
Ұзақ уақыт бойы бұл портрет туралы жұртшылық білмеді. Оның «ашылуы» бір сәттік оқиға емес, керісінше, тарихи шынайылықты қалпына келтіруге ұмтылған мұрағатшылардың қажырлы еңбегінің нәтижесі болды. Олардың қорларды белсенді түрде цифрландырумен және соғыс уақытындағы құжаттарға деген назардың артуымен бекітілген еңбегі өз жемісін берді: Дмитриевтің қолынан туған портрет ақыры ҚР Президенті Архивінің «Ерлікке тағзым = Поклонение подвигу = Homage to the feat» (Алматы, 2025 ж., Б.Қасенов пен Е.Чиликованың редакциясымен) кітабында жарық көрді.
Қысқа ғұмыр және мәңгілік ерлік
Әлия Нұрмұхамбетқызы Молдағұлова 1925 жылы 25 қазанда Қазақстандағы Бұлақ ауылында дүниеге келген. Ата-анасынан ерте айырылып, Ленинградтағы балалар үйінде тәрбиеленді және соғысты сол жерде қарсы алды. Қоршаудағы алғашқы қысты бастан кешіріп, эвакуацияланды, бірақ бар ойы майданға жету болды.
1943 жылдың мамырында Әлия Орталық әйелдер мергендер даярлау мектебіне оқуға түседі. Оны 1943 жылдың шілдесінде аяқтаған соң, 54-ші жеке атқыштар бригадасының құрамында өз еркімен майданға аттанды. Талдырмаш, орта бойлы қыз керемет мерген әрі сабырлы снайпер болып шықты. Алғы шептегі бірнеше ай ішінде ол жаудың 78 солдаты мен офицерінің көзін жойды.
Өзінің соңғы шайқасын Әлия 1944 жылы 14 қаңтарда Псков облысының Казачиха деревнясы маңында қабылдады. Шабуыл кезінде, командир қаза тапқан шешуші сәтте, ол «Бауырлар, солдаттар, менімен бірге!» деп айқайлап, жауынгерлерді шабуылға бастады. Ол жау траншеясына бірінші болып кірді, бірақ мина жарықшағынан ауыр жараланып, қаза тапты.
1944 жылы 4 маусымда ефрейтор Әлия Молдағұловаға қайтыс болғаннан кейін Кеңес Одағының Батыры атағы берілді.
Әлия Молдағұлованың портретіне қатысты оқиға – естелікті мәңгіге сақтауға тиіс өнердің оны еріксіз бұрмалап жіберуі мүмкін екендігінің айқын мысалы. «Мергендер» фильмі мен Айтурган Темірованың актерлік шеберлігі өздерінің маңызды миссиясын орындады – миллиондаған адамға қазақ қызының ерлігі туралы айтып, көптеген адамды шабыттандырды. Алайда, тарихи әділдік қаһарманның өзінің төл, түпнұсқа бейнесі болуын талап етеді.
Н.Дмитриев салған қарындаш портретінің мұрағаттық ұмытылудан оралуы – бұл тек ғұмырбаяндық детальді нақтылау емес. Бұл – тұлғаның бірегейлігін қайтару актісі, жаңа ұрпақтарға кино қаһарманын емес, нағыз Әлия Молдағұлованы – майдан суретінен тікелей мәңгілікке қадам басқан, қайсар көзқарасты он сегіз жастағы қызды көруге мүмкіндік беру.