Бұрынғы орыс зерттеушілерін: «Қазақ даласындағы шаруашылық қандай сипатта болды? Табиғи шаруашылық па әлде айырбас, ақша-тауарлық шаруашылық па?»,-дегн сұрақтар мазалады. Қазақ даласын аралаған кейбір саяхатшылар және кейде ресми деректер де қазақтарда табиғи шаруашылықтағы патриархалдық құрылыстың болғанын сипаттайды. Орыс тарихшылары қазақтардың патриархалдық және өзін-өзі қамтамасыз ететін мал шаруашылығы туралы жиі жазды, бірақ қазақ даласындағы табиғи шаруашылық туралы бұл ережелер сынға қарсы тұра алмады.
Орал облысында статистика бойынша жұмыс істеген Кранихфельдт: «қырғыздар өз қажеттіліктерінің едәуір бөлігін жеке және отбасылық еңбектің қарапайым өнімдерімен қанағаттандыратын табиғи шаруашылық кезеңі келмеске кетті. Қырғыз Ресейдің экономикалық өмірінің жалпы жүйесіне енді және одан мал шаруашылығы мен егіншіліктің негізгі кәсіптерінің шикізат өнімдерін алып, оған өзі өндіре алмайтын немесе өндіру пайда әкелмейтін өнімдерді беретін нарықсыз өмір сүре алмайды»,-дейді («Степное киргизское хозяйство в Уральском уезде»). Қазақ публицисті Р. Д. нарықтың қазақтар үшін қажеттілікке айналғанын жазады: «Айналамыздағы өмір сүру жағдайлары көп өзгерді және ата-бабаларымыз сияқты өмір сүруді мүмкін емес қылды. Бізге енді бәрін сатып алуға, бәрі үшін ақша төлеуге тура келеді. Біз бұрынғы қарапайым өмірімізді қанағат тұтудан қалдық; енді біз шикі теріден жасалған етігімізді киюге ұяламыз да, оны кейін өңделген күйінде 6-12 рубльден сатып алу үшін 1 рубльден 4 рубльге дейін сататын болды. Өзіміз илеген қой терісінен жасалған киімдерді кимейтін болдық, оны 30-60 тиыннан сатамыз. Бұрын салтанатты киім саналған шекпенді тек жұмысқа ғана киетін болдық. Малымыздың жүнінің пұтын 2-3 рубльден сатамыз, ал фабрикаларда осы жүннен дайындалған жүн матаның аршынын 80 тиыннан 6 рубльге дейін сатып аламыз, сонда бұл жүннің пұты үшін 200 рубль төлейміз». Автор бұрын қазақтардың шикізатты өздері пайдаланғанын, өмірге қажетті барлық заттардың өз шаруашылығы өнімдерінен алынғанын және отбасында дайындалғанын айта келіп, қазір «қазір енді мен қолдан жасалған көйлек кимеймін, еуропалық матадан тігілген көйлек сатып алып кию үшін, бұрын осы мақсатта жұмсалатын шикізатты енді сатамын» дейді («Выгодно ли для киргиз скотоводство», «Киргизская Степная Газета», №3, 1899). Бірақ қазақтар тек костюмдерге арналған матаны ғана сатып алған жоқ. Келтірілген мақаладан автордың жоғарыда айтылғандардан басқа шай, қант, керосин, нан сатып алғанын да көруге болады.
Қазақ шаруашылығының мәселелері бойынша жұмыс жасаған Крафт, Валь және Кранихфельдттер де қазақ публицисті сияқты, сол көзқарасты ұстанды. Крафт былай дейді: «көшпелі халықтың экономикалық өмір сүру жағдайының өзгеруінің әсерінен қырғыздарда біртіндеп, оларды тек қолма-қол ақшамен ғана қанағаттандыруға болатын жаңа қажеттіліктер пайда болады. Бұрынғы таза табиғи шаруашылық енді көшпендіні қанағаттандыра алмайды; оған салықтар мен міндеттерді төлеу, шай, қант, ат-сайман, ауылшаруашылық құралдарын сатып алу, егін науқаны кезінде жұмысшыларды жалдау және т. б. үшін ақша керек» («Судебная часть в степных областях). Валь өзінің «К истории экономических отношений у киргиз» мақаласында қазақтардың бюджетіне қатысты келесі деректерді келтіреді: орта есеппен бір шаруа қожалығына жылына ақшалай шығындарды барлық шығыстарға пайызбен есептегенде: Қарқаралы уезінде 21% (110 рубл.), Көкшетау уезінде 31,6% (130 рубл.), Қостанай уезінде 35,5% (210 руб.), Ақтөбе уезінде 48% (282 рубл.) келеді. Орал уезіне қатысты Краниxфельдттің жазуынша, ол уездің қырғыздарында «шаруашылықтың жалпы кірісінде ақшалай түсімдер 54% құрайды, яғни, басқа сөзбен айтқанда - қырғыз шаруашылығы көптеген шаруа қожалықтарына қарағанда нарыққа көбірек тәуелді» («Степное киргизское хозяйство в Уральск. уезде»).
Сатып алушылары негізінен қазақтар болған қазақ аймақтарындағы жәрмеңкелердің мәліметтері бойынша (Ақмола, Атбасар, Қоянды жәрмеңкелерінде) сауда негізінен қазақтар тұтынатын шикізатпен, малмен және сырттан әкелінетін тауарлармен (қағаз және жүн маталар, шыны мен фарфордан жасалған ыдыстар, темір бұйымдары және т.б.) жүргізілгенін көруге болады. Коншиннің айтуынша («Өнеркәсіп пен сауданың қысқаша статистикалық шолуы»), Ақмола облысы жәрмеңкесінде еуропалық тауарлар сату көлемі: 1890 ж. - 491 255 рубль, 1891 ж. - 590 274 рубль, 1892 ж. - 778 497 р. құраған. Азиялық тауарларға қатысты (шапандар, мақта және жібек маталар, кептірілген жемістер, қытай тағамдары және т.б.) келесі мәліметтерді келтіруге болады: жәрмеңкедегі сату: 1890 ж. 40 240 рубль, 1891 ж. - 51 070 р., 1892 ж. - 145 363 р. болған. Семей облысы бойынша деректер мынадай:
Бірақ жәрмеңкелерде тек қазақтар ғана емес, казактар да, шаруалар да, қалалар мен ауылдардың басқа тұрғындары да сауда жасады, сондықтан көрсетілген сандар аса нақты емес. Неғұрлым айқын сипаттама алу үшін төменде еуропалық тауарларды және мал мен шикізатты сатушылар негізінен қазақтар болған Ботов жәрмеңкесі туралы мәліметтер келтірілген.
Кестелерден көрініп тұрғандай, ақшаға мұқтаж қазақ, өзінің шаруашылығы мен малының шикізатын жәрмеңкеде өткізіп, кейін өзіне керекті, бірақ өзі өндіре алмайтын тауарды сатып алған. Кестелер қазақтардың сырттан келетін тауарлардың барлық түрлерін тұтынуы жылдан жылға өскенін, қазақтардың тауар-ақша айналымы саласына тартылғанын көрсетеді.
Катанаевтың біз келтірген еңбегінде («Прииртышские казаки и киргизы Семипалатинского уезда в их домашней и хозяйственной обстановке…») автор Семей облысының казак желісіне жақын тұратын қазақтары сату жолын қалай тапқанын көрсеткен: «продуктом своего труда и скотоводства на многочисленных по казачьей линии ярмарках и торжках, равно как и покупку на тех же ярмарках, торжках и базарах предметов русского производства». Михайлов Петропавл уезінің қырғыздары туралы еңбегінде («Киргизские степи Акмолинской области») қырғыздар күзде «мал мен мал өнімдерін сатуға және алдағы қысқа қажетті заттарды сатып алу үшін жәрмеңкелер мен базарларға барады»,-деп жазған. Алекторовтың айтуынша («Очерки внутренней киргизской орды»), Ішкі Орда қазақтары «жәрмеңкелерде мал шаруашылығының өнімдерін сатады, олардың орнына олар негізінен өндіріс заттары мен астық сатып алады. Тауарларды сату көбінесе малды сатуға байланысты - мал неғұрлым сәтті және тиімді сатылса, азық-түлік, өндіріс және т. б. тауарлар соғұрлым жақсы сатылады». Гельмгольц даламен сауда жасауды Орынбор айырбас алаңы арқылы көрсетеді. «Оренбургский меновой двор» деген мақаласында ол былай жазады: «Қырғыз даласынан айырбас ауласына ірі қара, қой (құйрықты), жылқы, түйе, ешкі, түйе және қой жүні, шикі тері, мүйіз, жылқы қылы, ешкі түбіті, киіз, қой терісі мен елтірі келіп түседі. Орыс тауарларынан Орта Азия мен далаға... азиялық мәнерде өрнек салынған мақта мен басқа да материалдар, барқыт, шай, қант, темір, шойын және одан жасалған бұйымдардың барлық түрлері, самауыр мен мыстан жасалған бұйымдар, шыны, фарфор, фаянс, былғарыдан жасалған киім, күдері, керосин, ағаштан жасалған бұйымдардың барлық түрлері, ағаштан жасалған ыдыстар, сандықтар, киіз үйлерге арналған керегелер және қырғыздарға қажетті басқа да үй құралдары, оқ-дәрі, бытыра, мылтық, москатель және химиялық заттар және, ақырында, алкоголь мен шарап сияқты әртүрлі өндірістік тауарлар әкелінеді». Орал өңірі бойынша алынған мәліметтерден бұл өңірдің қазақ даласында жәрмеңкелердің кеңінен таралғанын байқауға болады. 1896-1898 жылдарға арналған «Орал өңірінің шолулары» осы жәрмеңкелердегі тауар айналымы туралы келесі ақпаратты береді. Сонымен, қазақ даласындағы жәрмеңкелерде рубльге сатылды:
Огановскийдің айтуынша («Очерк развития торговли и промышленности в Уральском казачьем войске»), «дала жәрмеңкелеріндегі сауда жыл сайын артып келеді. Калмыков жәрмеңкесінің саудасы 1885 жылы 547 333 рульден 1897 жылы 957 913 рубльге дейін өсті». Сол автор қазақтардың өздеріне қажетті тауарларды тек өздерінің, далалық жәрмеңкелерінен, ғана сатып алмағанын айтады. Оның айтуынша, «саудагерлер қырғыздар мен казактарды зат алу үшін Оралға келуге мәжбүрлейді». Жәрмеңкелер Торғай облысында да дамыған. Добросмысловтың («Торғай облысындағы мал шаруашылығы») айтуынша, Орск және Орынбор базарларына Торғай қазақтарынан 1891-1894 жылдар аралығында 1 372 211 бас қой, 204 650 пұт жүн, 566 752 дана қой терісі, 27 435 дана жылқы терісі түскен. Автордың пікірінше, Торғай облысынан Орынбор базарларына облыстан барлық шығарылатынның 1/3-і ғана шығарылған. Оның айтуынша, облыстан жыл сайын 40 000 бас жылқы және 30 000 дейін ірі қара шығарылған.
Катанаев өзінің мақаласында («Прииртышские казаки и киргизы Семипалат. уезда в их домашней и хозяйственной обстановке») Семей уезі Белокаменск кентінің маңындағы ауылдағы орта қазақ шаруашылығының тізімдемесін жасап, шаруашылықтан көптеген сатып алынған заттарды тапқан. Ол заттардың тізілімі: шамдал, ыдыс-аяқ жинайтын шкап, кебеже, қобдиша, үш сандық, үш сиса перде, екі бұқарлық көрпе, қаңылтыр астындағы жәшік, айна, тарақ, шойын шәйнек, қаңылтыр леген, шойын қазан, қол жуғыш, жез самауыр, жез шәйнек, поднос, 5 жұп ыдыс-аяқ, 2 шай қасық, ожау, елеуіш, 2 дастархан, 3 орамал, 13 жейде және 6 сиса шалбар, бірнеше белбеу, 8 шапан, 11 бешмет, 4 жұп ішік кебісімен, бірнеше шалбар, күміс және тасты бірнеше жүзік, бірнеше орамал, седепті әшекейлер, білезік, оймақ, қайшы. Сонымен қатар, бұл шаруашылықта құс төсектер мен жастықтар болған, олар да сатып алынған, өйткені қазақтар мүлдем құс ұстамаған және өте аз аулаған. Сонымен қоса, шаруашылықта сатып алынған ине-жіптер, түйме, ілмектер болған.
Келтірілген барлық цифрлық деректер, қазақ шаруашылығы мәселелері бойынша жұмыс істеген зерттеушілердің барлық куәліктері, қазақтардың тауар айналымы саласына тартылғанын және елеулі дәрежеде нарыққа тәуелді болғанын айқын көрсетеді. Бірақ қазақтардың табиғи шаруашылығы айырбас саласына тартылып қана қоймай, ақша, ақша-тауарлы бола түсті. Мысалы, өз тауарларын қазақ шаруашылығының өнімдеріне айырбастаған саудагерлер тауарларды осындай бағамен сатты: қанттың қадағы - 30-40тиын, рубльдік шайдың қадағы - 2 р., он тиындық сисаның аршыны - 18-20 тиын. Жалпы, Добросмысловтың айтуынша, қазақ шаруашылығының өнімдерін «саудагерлер олардың нақты құнынан кемінде екі есе арзан бағалайды». Бұдан басқа, ақша қазаққа ең болмағанда түтін салығы мен түрлі міндеттерді төлеу үшін қажет болды, және қазақтардың шаруашылығы барған сайын ақшалы бола бастады, сондықтан «отырықшы пункттерге жақын жерлерде мал мен мал өнімдерін сату ақшаға көбірек жүргізіледі».
Далада өсімқорлықпен ауқатты қазақтар да, сарттар да, казактар да айналысты. Жоғарыда келтірілген Крафт еңбегі бұл фактіні Торғай облысына қатысты көрсетеді. автордың айтуынша «далада қырғыздар арасында өсімқорлық қатты дамыған. Барлық дерлік ауқатты лауазымды және лауазымды емес адамдар да онымен айналысады. Өсімқорлық ашық түрде өркендеп, бұқараның әл-ауқатын одан сайын төмендетеді, соның арқасында жеке адамдар үлкен байлыққа ие болады... Ақша мал мен астық сатудан жылдың белгілі уақытында ғана түседі. Қалған уақытта қырғыз өз тайпаластарының ауқатты адамдарынан қарыз алу үшін ақша іздеуі керек, олар мұқтаждарға жылына 200-ден 500% - ға дейін қарыз береді!!! Ақшадан басқа, байлар егуге бидай, шай, қант және басқа да тауарларды пайызға таратады. Осындай қарыздардың арқасында халық қарызға белшесінен батып, аз ғана байлар олардың қщанын сүлікше соруда» («Судебная часть в степных областях»). Кранихфельдттің айтуынша, Орал облысында «ақша қатынасының дамуына байланысты ақша далада үлкен құндылыққа ие болып, несие қымбат төленеді». Кранихфельдт кедей адамдар байларға 60-тан 100% - ға дейін төлейтін жағдайларды көргенін де жазды. Михайлов Ақмола облысының Құсмұрын болысында «көбінесе кедей қырғыздар казактардан малмен немесе азық-түлікпен төлеу міндеттемесімен қарыз түрінде ақша алады және сол арқылы, әрине, жыл сайын өздерінің әл-ауқатын төмендетеді. Бұл іспен, айтпақшы, бай қырғыз болыстары да айналысады, осылайша арзан бағамен мал партияларын таңдап, жәрмеңкелерде тікелей мал өндірушілердің қолына өткізеді» деп жазады («Киргизские степи Акмолинской области»).
Коншин Өскемен уезі туралы жазбасында: «қазақтар казактарға айнала борыш және осы ауыр жағдайдан шығуға қауқары жоқ. Қыстыгүні бір пұт бидайды жаздың бір немесе екі күндік жұмысы үшін алуына тура келеді». Осы автордың Павлодар уезінің қазақ шаруашылығын зерттеуінде «Бәрінде қарыз бар», «Борышсыз қырғыз жоқ» деген сияқты сөздер жиі кездеседі. Аталған автор сауалнама жүргізген 413 шаруашылық басшыларының шамамен 3/4-і қарыздарының бар екенін және оларды қалай төлеу керектігін білмейтіндігін айтқан.
Қарыздардың қалай пайда болатынын және есептелетінін түсіну үшін біз Коншиннің «Очерки экономического быта киргиз Семипалатинской области» мақаласынан бірнеше үзінді келтіреміз.
Қазақ бір казакқа қыста алынған 6 пұт нан үшін 2 бұзау беруі керек. Басқа казакқа да қазақ осынша қарыз: 1 рубль 50 тиын қарызы үшін (бұзау) және қарызға алынған тауар үшін – 6 рубль. «При оценке, как делает упомянутый киргиз, каждого теленка взр., долг определяется в 21 р., взятая же взаймы сумма (при переводе хлеба и товаров на деньги) не более 10-12 рублей. Таким образом, долг в течение года удваивается, а если в срок не будет уплачен, появятся и проценты на проценты в виде новых телят и барашков». Мынадай да мысал бар: «Молда Кривин казактарының біріне 4 пұт май қарыз, майдың бір пұты 8 рубльден сатылатындықтан, молда ақшаға аударған кезде өзінің қарызын 32 рубль деп санаған. Ал шын мәнінде осы майдың есебінен молда 16 рубль ғана қарыз алған».
Әрбір қазақтан ол қарызбын деген жауапты ала отырып және борыштардың қандай жолмен жасалғанына сұрастырып білгесін, зерттеуші қазақ халқының кедей және орта топтарының басым көпшілігі борыштары мен қарыздарынан ешқашан құтылмайды деген өте ауыр қорытындыға келген. Бұл борыштар атадан балаға беріліп, негізгі сомаға пайыз қосылып отырған. Нәтижесінде борышкер немесе тіпті оның балалары да кредитшінің батрағына айналған
Қазақ даласының экономикалық өмірі туралы еңбектермен таныс, материалдарды жақсы білетін кез-келген адам далада өсімқорлықтың прогрессивті қалай дамығанын анық көре алады.
Сонымен, даладағы капитал өкілдері жерді де, малды да өз қолына алып, өсімқорлықпен айналысып, қожайындар қатарынан шығарылып, байларға жұмысшылар ретінде жалдануға мәжбүр болған кедейлерді пайдаланды. Сонымен қатар, байлардың салықты мейлінше аз төлеп, оны халықтың кедей бөлігіне итере салу үрдісі де байқалады. Коншин өз еңбегінде («К вопросу о переходе киргиз Семипалатинской области в оседлое состояние») былай деп жазады: «Заң бойынша әрбір болысқа тиесілі түтін салығы сомасы болыстық съездің ауылдық қоғамдары арасында бөлінеді, ал әрбір ауылдық қоғамның үлесіне түскен сома ауылдық съезде олардың әл-ауқатының дәрежесіне сәйкес жеке киіз үй иеленушілер арасында бөлінеді. Сол съездермен және сол негіздерде земство алымдары мен міндеттерін бөлу жүргізіледі. Негізінде, бұдан әділетті тәртіпті мойындау қиын, өйткені ауылдық қоғамның өзі болмаса, басқа кім өз мүшелерінің жағдайын біледі. Сонымен бірге, бұл жағдай тұрақты даулар мен шағымдардың тақырыбы болып табылады, өйткені болыс съездерінде бай және ықпалды старшындықтар әлсіз старшындықтарға, ал ауыл съездерінде байлар кедейлерге мүмкіндігінше көп алым салуға тырысады. Бұл жағдайда ру қағидасы ешқандай рөл атқармайды, тек байлық қана әсер етеді».
Болыс билеушілері ақша төлемдерінің біркелкі еместігін көбінесе кедейлердің ақшалай төлейтіндігімен, алайда табиғи міндеттердің көп бөлігін байлардың төлеуіне тура келетіндігімен түсіндіруге тырысты. Қазақ өмірін жақсы білетін адамдардың әңгімелерінен де, қазақ мәселесі бойынша әдебиеттен де, шын мәнінде, табиғи міндеттердің басым бөлігін байлар үшін де ақшалай міндеттерді кедейлер мен орташа қазақтар төлегенін көруге болады.
Өзінің болыстарынан әлдеқашан кетіп, селоларға немесе жалға алынған жерлерге қоныстанған жатақтар мен орташа қазақтарға өздері көп жылдар бойы пайдаланбаған және байлардың қолында қалған жер үшін әлі де өз болыстарында ерікті алымдар салынғандығы да назар аудартады. Өскемен және Павлодар уездеріндегі жалға алынған жерлерде өмір сүрген қазақтардың экономикалық жағдайына қатысты Коншин жұмыстары мұны бірнеше рет атап өтті. Аталған автордың айтуынша, Ахмер ауылының 62 шаруашылығынан «олар болыста ешқандай жерлерді пайдаланбаса да, басқа қырғыздардан сияқты, түтін және земство алымдары да алынады (әр шаруашылықтан барлығы 5 р. 50 т.)» («По Устькаменогорскому уезду»).
Міндеткерлікті кедейлердің мойнына жүктеу ниеті бүкіл далада байқалды. Бұны барлық дерлік бақылаушылар да айтқан. Русский Туркестан« қызметкерлерінің бірі былай жазады: «Қырғыз байлары салықтан мүлдем дерлік босатылған, сондықтан қырғыз буржуазиясы ешқашан малының мөлшеріне сәйкес салық төлемейді. Және керісінше «салық төлеу үшін кедейдің соңғы малын сату жағдайы да кездеседі. Оның үстіне ол салықты өзі үшін ғана емес, бай үшін де төлейді». Никольский бұндай жағдайдың орыс адамына да таныстығын, және орыс атауларын қазақшаға ауыстырып, еуропалық губерниялар – Қазан немесе Нижегородтағы деревнялардың өмірінен алынғандай екендігін жазады.
Қазақ даласындағы өмір осындай болды. Бұрынғы патриархалдық кездер қазақ даласының «алтын ғасыры» ретінде жағымды естеліктер қалдырды... Жаңа әлеуметтік-экономикалық формалар рулық ұйымды ығыстырып, құлата бастады. Нарық пен ақша көшпенділер арасында жаңа қоғамдық қатынастар орнатты және бұрынғы рулық қағидат орнына байлар мен кедейлер табына жіктелу келді.
